Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Reusel
Den 21 Augustus 1899 bezocht ik deze gemeente; ik reed vanuit mijn logement te Eersel eerst naar Vessem; vervolgens naar Hoogeloon, alwaar ik ontbeet in de herberg van Kerkhof; vervolgens over Hapert naar Bladel; toen naar Reusel; en eindelijk langs Bladel en Hapert terug naar Eersel.
Op het Raadhuis te Reusel vond ik B. en W. De burgemeester, tevens secretaris, Willekens, was vroeger bekend als een goed administrateur. Toen zijn gezin zich uitbreidde en hij van zijn tractement niet kon bestaan werd hij sigarenfabrikant.
Op zijn fabriek werken thans ± 100 man; twee zijner zoons reizen voornamelijk in Engeland, om de sigaren te verkoopen. Het secretariewerk laat de burgemeester veelal over aan Coolen, den burgemeester van Bladel; deze is ongehuwd, en komt drie dagen in de week op de secretarie van Reusel werken. De beide wethouders van Reusel waren twee boeren op klompen; met een van hen was nog al te praten.
Op mijne audientie verscheen niemand, dan de 81-jarige deken van Reusel, Van der Wee; hij vroeg mij zoo dringend, dat ik zijne nieuwe kerk zou komen kijken, dat ik aan zijn verzoek gehoor gaf; de kerk is in 1895 geconsacreerd. De deken van Reusel heeft in de 31 jaren, welke hij in Reusel was, daar buitengewoon veel tot stand gebracht: broederschool, zusterschool, kerk, pastorie enz.
Hij vertelde mij, dat hij ± 4 ton had besteed om te bouwen, wat er nu stond; op de kerk was nog f. 30.000 schuld. Als hij kwam te overlijden, waren er voldoende fondsen, om al zijn werk in stand te houden. De gemeente had hij nooit behoeven lastig te vallen om geld; hij had zijne fondsen van elders gekregen. Er is in Reusel geene openbare school; alle kinderen gaan op de bijzondere scholen van den deken.
 De kerk in aanbouw (vervaardiger: P. Menger, bron: RHCe) |
 O.L.V. Tenhemelopneming kerk (Collectie PNB, 1990) |
Het gaat den boeren te Reusel niet goed; ondanks een 2-tal coöperatieve roomboterfabrieken gunstig werken op de finantieele omstandigheden van de boeren, kunnen velen, vooral de kleine boeren, den kost niet meer verdienen; deze verlaten het bedrijf en worden sigarenmaker, of gaan werken op fabrieken te Postel of te Arendonk, of op de dynamietfabriek, vlak op de Hollandsche grenzen. Ten gevolge daarvan komt er te Reusel veel geld onder de menschen; armoede wordt er niet geleden; de zoogenaamde arme klasse leeft er materieel beter dan de grootste boeren.
Die fabriekwerkers, die van den boerenstand afkomstig zijn, gedragen zich goed, geven hun geld tehuis af, en komen tot betrekkelijken welstand; op het gedrag der anderen valt nogal wat aan te merken. Doordat ze veel met de Belgen in aanraking komen worden ze lichter van geest, gaan in Belgie uit, ofwel nemen den tram naar Hapert enz. om zich daar te amuseeren. Ook komen de Belgen nogal eens over en scheppen dan te Reusel den boel op.
Gemeentegeneesheer van Reusel is doctor Verhoeven uit Arendonk; hij krijgt deswege f. 90,- van de gemeente; men is over hem zeer tevreden. De burgemeester verklaarde niet te weten, hoe hij het zou moeten aanleggen, als de gemeente ooit gedwongen mocht zijn zelve de kosten van het openbaar onderwijs te bekostigen; draagkracht was er te Reusel niet; de gemeentebezittingen brachten hoe langer hoe minder op, mast wilde in Reusel absoluut niet groeien.
In “het Goor” werd vroeger geturfd; daarvan profiteerde de gemeente destijds jaarlijks ± f. 1.000; toen het Goor uitgeturfd was, had men de uitgeveende grond, ± 22 H.A. met boekweit bezaaid, en daaruit gedurende enkele jaren (7 of 8) eene redelijke opbrengst gehad; toen was de grond echter zoo vervuild, dat aan geen boekweitoogst meer te denken viel; het onkruid was niet meer te keeren, en werd geheel baas; langzamerhand zal de grond weer bekwaam worden om te turven, maar tegenwoordig wordt de turf niet meer gezocht en daardoor slecht betaald.
Den 3 April 1907 kwam ik weer in de gemeente. Per tram uit Eindhoven gekomen, had ik tevoren Hooge Mierde bezocht; later ging ik nog naar Bladel, waar ik weer den tram naar Eindhoven nam. Ik verleende audientie aan pastoor en kapelaan; deze zouden zeer gaarne gezien hebben, dat ik een bezoek aan de verschillende Katholieke instellingen had gebracht. De tijd ontbrak mij, om aan den wensch van de Heeren te voldoen. Wanneer ik later eens terugkwam zou ik zien wat ik dan kon doen. Een boer, die ruzie had over een uitweg met zijne buren verwees ik om raad naar burgemeester en pastoor, en, in het uiterste geval, naar den burgerlijken rechter.
Er gaan geen menschen uit Reusel meer werken in Postel en in Arendonk; ook gaat men niet meer naar de dynamietfabriek. Omgekeerd komen er wel Belgen in Reusel werken. De moraliteit van de bevolking gaat niet vooruit; er wordt veel drank gebruikt; ook wordt er veel misbruik van drank gemaakt, vooral wordt in de bierhuizen veel drank geschonken. De Belgen komen in de gemeente den boel nog al eens opscheppen; ook komen zij onder de gemeente nog stroopen, hoewel niet meer zoo veel als vroeger.
 Pastoor Van der Wee (bron: RHCe) |
De finantieele toestand van de boeren verbeterde in de laatste jaren wel veel, maar is toch nog niet, wat die wezen moet. De Pastoor vertelde mij, dat hij groote moeite had om alle stichtingen van zijn voorganger, pastoor Van der Wee, in goeden staat te houden; fondsen voor behoorlijk onderhoud waren er niet aanwezig.
Men klaagde zeer, dat het nieuwe provinciale reglement op de waterleidingen de kosten van haar onderhoud ten laste der gemeenten had gebracht; de gemeente had geen geld voor een behoorlijk onderhoud. Bij den bouw van de talrijke nieuwe woningen werden de bepalingen der bouwverordening streng gehandhaafd.
Voor hulp van het Staatsboschbeheer bij het ontginnen en bebosschen der heide voelde men weinig; de ambtenaren van de Heide Mij. ontraadden het aannemen van staatshulp; ik heb den Heeren er op gewezen, dat die raad wel kon voortvloeien uit de concurrentie, welke het Staatsboschbeheer aan de Heide Maatschappij aandeed.
Bij B. en W. sterk aangedrongen op het aanleggen van een uitvoerig register omtrent de exploitatie van de gemeentelijke bezittingen. De burgemeester heeft zich uit zijn fabriek terug getrokken en die overgedaan aan zijne beide oudste zoons. Een derde zoon werkt op de secretarie en moet het volgend jaar opgaan voor het examen van candidaat-gemeentesecretaris; hij neemt daarvoor les bij Van Lith te Veghel; telkens 4 uur in den tram! Op de secretarie zag alles er goed uit. Behalve de fabriek van den burgemeester is er nog eene vrij groote sigarenfabriek van Gebrs van der Pas, die ook druk werkt.
Den 20 April 1911 bezocht ik Reusel en Bladel. Ik ging er vanuit Eindhoven per tram heen; vond in Reusel mijn rijtuig, en keerde daarmede later naar Eindhoven terug. Voor de audientie had zich niemand aangemeld, zoodat ik voor al den tijd op B. en W. aangewezen was; met hen viel ook nogal te praten. Men heeft in de laatste pr jaren veel gedaan aan de verbetering der waterleidingen, met name om het Beleven, 25 H.A. groot, liggende kort aan de Belgische grens, te kunnen laten droogloopen. Daarin is men vrijwel geslaagd; het Beleven zal thans nog ± 1 H.A. groot zijn, terwijl bovendien twee andere vennen daar in de buurt, ieder ongeveer 5 H.A. groot, ook droogliepen.
Nu zal het wel eenige jaren duren, vóórdat die gronden geschikt zijn ter ontginning; maar men had de beste verwachtingen dat op die vennen later eene vruchtbare ontginning mogelijk zou zijn. De burgemeester had verschillende staten gemaakt met aanteekeningen omtrent de door hem successievelijk ondernomen ontginningen, benevens daarbij behoorende uittreksels uit het kadastrale plan. Zijne ervaring op dit gebied wordt op die wijze vastgelegd ten behoeve van hen, die na hem zullen komen.
 Ontginnen door middel van diepploegen (bron: RHCe) |
Voor hulp van het Staatsboschbeheer voelt men nog niet veel; men meent, dat de gemeente op den duur een boschbezit van 500 H.A. zal verkrijgen; de beste gronden worden daarvoor uitgezocht; eene aaneengesloten ontginning krijgt men voorloopig niet. De burgemeester geeft zich veel moeite in het belang der ontginningen; sinds zijn zoon het diploma haalde als candidaat-gemeentesecretaris, en in plaats van zijn vader het werk van den gemeentesecretaris doet, heeft de vader meer tijd om bij de ontginningen alles na te loopen.
In verband met de noodzakelijke verbetering der waterleidingen heb ik geraden, zich te verstaan met de besturen der naburige gemeenten; de provincie hielp bij de verbetering van de Raam, bij den afkoop van de Erpsche watermolen; in dien geest zou hier wellicht ook kunnen geholpen worden. B. en W. ook nog eens gewezen op de mogelijkheid van den aanleg van fietspaden met provinciaal subsidie.
De toestand van de landwegen laat veel te wenschen over; wanneer voor behoorlijken waterafvoer gezorgd wordt, zouden de wegen des winters in beteren toestand komen; legde men dan nog fietspaden aan, dan zouden vele bezwaren afdoende ondervangen zijn.
De sigarenindustrie bloeit niet erg; de grondstof is te duur; men kan moeielijk in Engeland en in Duitschland verkoopen, tengevolge van beschermende rechten in die Rijken. Er zullen 120 sigarenmakers in Reusel zijn; in Belgie gaat niemand werken; wel komen Belgen in Reusel werken, ook nog in Bladel en zelfs in Hapert. De boeren gaat het goed; jammer, dat knechts en meiden zoo moeielijk te krijgen zijn en duur betaald moeten worden.
Er is niet veel oud archief; het zou weinig belangrijks bevatten; een inventaris is er niet. Allerlei verhalen over den Baron De Brocqueville, den Heer van het naburige Postel, den vader van den tegenwoordigen minister van spoorwegen in Belgie. Hij moet een oude zonderling zijn, die door de konijnen alles laat vernielen; vroeger moet Postel een zeer welvarend dorp geweest zijn; ten gevolge van die konijnen zou het thans eene doodarme gemeente zijn geworden; alle welgestelden zouden het dorp verlaten hebben, of tot armoede zijn vervallen.
Den 16 Juni 1916 bezocht ik per auto vanuit Eindhoven de gemeenten Reusel en Bladel. De sigarenindustrie gaat redelijk: de grondstoffen zijn zoo duur. Alleen die fabrikanten, die bij den aanvang van den oorlog een groote voorraad tabak hadden, maken goede zaken. De sigarenmakers verdienen tegenwoordig ± f. 12. Zij wonen meestal in eigen woningen. Zij die gehuurd wonen betalen f. 55 à f. 60 per jaar. Zij zijn niet bijzonder bedreven in hun vak.
De geest van het werkvolk gaat achteruit, vooral onder den invloed van een 200-tal Belgische sigarenmakers, meestal uit Arendonck, die sinds den oorlog in Reusel kwamen wonen. De moraliteit gaat achteruit; er wordt nogal veel drank gebruikt.
 Stoomzuivelfabriek St. Isidorus, gebouwd in 1916 (Collectie PNB, 1990) |
Het gaat den boeren redelijk goed; oorlogswinsten maken zij niet. Vóór den oorlog was hun bedrijf loonender dan nu. Er is nog geen staat gemaakt van de gemeentelijke ontginningen; ook de kaart ontbreekt nog. De burgemeester-secretaris heeft het thans voor een en ander veel te druk. Het werk moet op rustiger tijden wachten.
Van het Beleven zijn 3 H.A. in cultuur; de weiden doen het slecht; vermoedelijk ten gevolge van het natte weer. Die gronden liggen ook zoo kort aan de Belgische grens, dat de boeren er met hun vee niet naar toe durven. De natuurweiden in de onmiddellijke omgeving van het dorp aangelegd, doen het zeer goed; deze brengen ook veel geld op, omdat de boeren daar hun melkvee weiden.
Een van de fraters, die landbouwakte heeft, geeft een landbouwcursus; deze valt erg in de smaak, en wordt op het moment door 27 leerlingen trouw gevolgd. Te Bladel wordt op het oogenblik een coöperatieve stoomzuivelfabriek gebouwd voor Reusel, Hulsel, Bladel, Netersel en Hapert. Burgemeester klaagt over de inkwartiering; de soldaten doen schade aan de gemeentelijke beplantingen, zoowel langs de wegen (ontschorsen van de boomen) als in de bosschen. Armoede wordt er in Reusel niet geleden. Het algemeen armbestuur behoeft zijn jaarlijksche inkomsten (± f. 450) niet te besteden.
Den 9den Augustus 1920 kwam ik weer in Reusel. De grensbewaking is thans toevertrouwd aan
- 10 man politietroepen (5 onderofficieren 5 minderen) in een voor hen gebouwd blokhuis. Zoo’n blokhuis kost ± f. 150.000. Men vindt er een o.a. in Hilvarenbeek, Reusel, Luyksgestel, Valkenswaard.
- hulpcommiezen op daggeld (f. 6,- daags); aanvankelijk waren er 8; thans nog 4. Ze zijn meestal gehuwd, en wonen bij de bevolking gehuurd.
- de Marechaussee te Bladel, gewoonlijk 5 man.
- de ambtenaren van de belasting; vroeger waren er twee; thans vijf.
- Commies-ontvanger; + een visiteur.
Zij hebben te samen de zorg voor het bewakingsgebied, ± 2 uur vanaf de grens. Op het moment is er wel woningnood; men doet daar niets tegen omdat er nog 7 Belgische gezinnen zijn, die wel zullen vertrekken; bovendien, de hulpcommiezen op daggeld blijven op den duur niet in Reusel; terwijl ten slotte de malaise in de sigarenindustrie meerdere gezinnen van sigarenmakers zal dwingen, zich naar elders te verplaatsen. Sinds 1919 is ééne sigarenmaker lid van den Raad.
De geheele distributie met inbegrip van het salaris van den administrateur zal aan de gemeente ± f. 10.000,- kosten. Het Staatsboschbeheer regelt de werkverschaffing aan de uitgetrokken sigarenmakers. Het zal tevens een onderzoek doen naar de geaardheid van den bodem, en voorstellen, welke gronden voor bebossching in aanmerking komen. De dokter uit Arendonck is weer gemeentegeneesheer; tijdens den oorlog mocht hij ten slotte de grenzen niet meer over.
Eene plaatselijke afdeeling van het Wit-gele Kruis opgericht; contributie f. 2,50; aantal leden 250 = de geheele gemeente. Gemeente subsidieert het eerste jaar f. 300; volgende jaren f. 100. Vol lof over eene gediplomeerde verpleegster, eene zuster van de Orde van Veghel die in de kost is in het liefdehuis.
De “uitgetrokken” sigarenmakers baren aan het gemeentebestuur groote finantieele zorgen. De fabrieken van v. Gardinge en Van Swane zijn heelemaal stop gezet. Als alle sigarenmakers “uitgetrokken” zullen zijn, zal de gemeente voor 140 menschen moeten zorgen; het Staatsboschbeheer leidt de werkverschaffing. Het mond- en klauwzeer heerschte in 1919 én in 1920 in erge mate in de gemeente; als er niet spoedig verbetering komt in den toestand, beteekent dat den ondergang (finantieel) van menigen landbouwer.
Den 11den Augustus 1924 kwam ik weer in Reusel. Ter voorziening in den woningnood deed Reusel niets; met Rijkspremie werden 30 woningen gebouwd, terwijl thans het particulier initiatief voldoende in de behoefte voorziet; er zijn op het moment zes woningen in aanbouw. Geen partijschappen; een sigarenmaker is lid van den Raad.
 Sint Franciscus van Sales, zusterklooster, ca. 1928 (bron: RHCe) |
Het Raadhuis staat in de gemeente ergens achteraf; er is geen kans dat er ooit een Raadhuis in het Centrum van de gemeente op eene geschikte plaats gebouwd wordt: alle goede terreinen zijn in handen van de gestichten, en dienen daar als tuinen enz. Geen hooge belastingen: gemeentelijke inkomstenbelasting (niet progressief) bedraagt 2½%.
Sinds 2 jr met 361 H.A. bij Staatsboschbedrijf; 20 H.A. beboscht; gemengd bosch; 3 rijen dennen; 4de rij om de derde plant Amerikaansche eik. Ook wanneer die eiken op den duur door de dennen worden verstikt, dan hebben ze toch door hun looizuur ontzaggelijk veel bijgedragen tot verbetering van de structuur van den grond.
De electrificatie van de gemeente is in aanleg; moet 1 October gereed zijn. Oorspronkelijk zou het net 2 K.M. groot zijn; het wordt ten slotte 5 K.M. Men meent daaraan geen strop te zullen halen, doordat men de menschen stroomafname liet garandeeren gedurende 5 jaren. Omdat een boer geen f. 60 aan licht verbruikt, namen velen eene aansluiting voor kracht; er komen 34 motoren voor kleine kracht, 181 aansluitingen.
Men erkent het nut van de vleeschkeuring; het geeft geen grooten last; het hoofd van dienst te Hapert is heel schappelijk. Geen hand- en spandiensten; maar wanneer bij hen in de buurt moet gewerkt worden, komen de boeren gaarne met kar en paard helpen. Het Wit-Gele Kruis werkt prachtig; ook de Protestanten worden geholpen: zij zijn hospitant-lid. Thans reeds de derde zuster-verpleegster: alle drie voldeden even goed.
Tuinbouwcursus werkt nuttig; er werden in den laatsten tijd heel wat betere vruchtboomen geplant, en kleine boomgaarden aangelegd. De sigarenindustrie gaat op en af; op het moment is het weer slap. In de dorpen, ook in Reusel, worden alleen goedkoope sigaren gemaakt. De menschen schijnen geen toekomst meer in het bedrijf te zien; alleen kinderen van sigarenmakers worden nog sigarenmaker; de zoons van boeren moeten er niets van hebben. Door de valuta komen 150 Belgische sigarenmakers in de Hollandsche dorpen werken; ze verdienen in België 100 frcs en hier f. 20 tot f. 25. Sommigen gaan daags heen en weer; anderen blijven van Maandag tot Zaterdag.
Er zal in den aanstaanden winter weer eene landbouwcursus worden gegeven. 580 à 600 koeien uit Reusel aan de boterfabriek te Bladel. Op het moment, dat de werkeloosheid het ergste was, had de gemeente de zorg voor een groote dertig werkeloozen.
