De Commissaris van de Koningin over Sint-Michielsgestel

Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.

St. Michielsgestel

Den 13den Augustus 1898 bezocht ik deze Gemeente; ik reed er over Den Dungen heen; ik ging daarna naar Schijndel, en vervolgens per rijtuig naar Den Bosch terug. Op het pleintje vóór het gemeentehuis vond ik de schooljongens geschaard onder het hoofd der school, en de meisjes met hare zusters, beiden met vlaggen, bloemen enz. Nadat mij door een jongen en door een meisje een bouquet was aangeboden, beiden met een toespraak, werd er eerst door de jongens en daarna door de meisjes wat gezongen.

De burgemeester ontving mij met den wethouder Spierings (een broer van den secretaris van Den Dungen). De andere wethouder was ziek. Op mijne audientie verscheen de R.C. geestelijkheid, n.l. de Pastoor, de Directeur van het Doofstommen-instituut, de Regent van het seminarie, de Rector van het Liefdehuis, en de Pater Rector Ruwenberg.

Vervolgens verschenen successievelijk Baron De Grancy, Dr. Immens, Notaris Kerstens, Mijnheer Berail, J.W.R. van Gulick (Hemelrijk), benevens het hoofd der school Govers. Na met den burgemeester (die vroeger zelf secretaris van St. Michielsgestel was) de gemeentebelangen wat besproken te hebben, ging ik met hem naar zijne woning, om een broodje te eten. Zijne vrouw, uiterlijk eene echte Noordbrabantsche boerin, verscheen even, om daarna weer even spoedig te verdwijnen.

Ik geloof, dat het bestuur van St. Michielsgestel in goede handen is, met verstand en beleid tracht men de zaken in het rechte spoor te houden. Vooral voor het openbaar onderwijs schijnt men veel over te hebben. De mij aangeboden bouquetten, zoowel als de bloemenversiering op het gemeentehuis waren gezonden door Mr. Frans van Lanschot van Zegewerp.

Administratie van den ontvanger. Geen hulpregisters; alles wordt direct in het kasboek geboekt (niet collectief). Terwille der controle heb ik het aanleggen van hulpregisters aanbevolen.

Administratie ter secretarie. Geen register voor aangiften bij den burgemeester betrekkelijk Nederlanderscgap; geen register van beslissingen van B. en W. in zake de hinderwet; geen register van vergunningen voor dranklocaliteiten. Alle betrekkelijke stukken lagen samen in portefeuilles. Bij het bevolkingsregister, naar de huisnummers ingericht, ontbreekt een namenklapper.

Den 19 Juni 1902 kwam ik weer in de gemeente; ik reed er van Den Bosch uit heen; ontbeet weer te ’s Bosch, en bezocht des middags nog Vlijmen en Nieuwkuijk. Gedwongen huwelijken komen bijna niet voor; niet 1 op de 25; onechte kinderen zullen er gemiddeld twee per jaar geboren worden. Raadsleden wonen over de geheele gemeente verspreid: 1 te Herlaar, 1 aan de Theesche straat; 3, onder wie de burgemeester, in de kern; 1 op Gemonde; 2, onder wie wethouder Kapteijns, op Hezelaar; wethouder Spierings op Maaskantje; 1 op Ruimel en 1 op Haanwijk.

De gemeente heeft juist om een telefoon gevraagd; kantoor zal gevestigd worden tusschen Overberg en de woning van notaris Kerstens. Gemeente moet jaarlijks f. 100 betalen voor telefoonhouder. Over de kosten van bestellen is nog niet gecontracteerd. Gemeente kocht in 1898 voor f. 9.500 een tiend, met het doel om uit opbrengst rente en aflossing te betalen; als kapitaal afgelost is, dan zal de tiend vernietigd zijn. De zaak marcheert uitstekend: in 99 7%, in 00 9%, in 01 11% van kapitaal, zoodat reeds f. 800 kapitaal kon worden gedelgd.

Gemeente had vroeger veel eigendommen, heide en broekgrond; deze laatste ging in 1821 weg tegen f. 50 de H.A. en brengt als weiland thans jaarlijks wellicht f. 60 op. De heide en de meeste overige gemeente-eigendommen kwamen omstreeks 1850 onder de hamer. Had gemeente die gronden gehouden, dan lagen ze vermoedelijk nog woest; nu zijn ze ontgonnen, en droegen veel bij tot de welvaart van de bevolking.

Gesticht Ruwenberg, en Berail beweren beiden, de oorspronkelijke Ruwenberg te hebben. Vermoedelijk hebben ze beiden gelijk, en vormden hunne gezamenlijke bezitting ad ± 28 H.A. vroeger den eigenlijken Ruwenberg. De Pettelaarscheweg werd verhard omstreeks 1880 tijdens burgemeester Luijben; werd aangenomen voor f. 56.644; Provincie gaf 60% subsidie. In aanleg- en onderhoudkosten betaalt Den Bosch 4/5 en St. Michielsgestel 1/5. Doordat deze laatste gemeente nog bijdragen kreeg van enkele particulieren (de Ruwenberg (gesticht) gaf o.a. f. 1.000), kostte de aanleg van den weg aan de gemeente slechts ± f. 2000. Het onderhoud is echter duur, en zal jaarlijks van f. 2.000 tot f. 2.500 beloopen, waarvan 1/5 voor St. Michielsgestel komt.

De Maatschappij van Welstand heeft drie boerderijen in de gemeente liggen. Er is slechts eene algemeene begraafplaats; de lijken der Roomsch Katholieken worden daar bijgezet. Een eigen Roomsche begraafplaats heeft de Pastoor niet. Gemeentegeneesheer is Dr. Immens; tevens armendoctor van Den Dungen. Diens vader en grootvader waren ook al geneesheer in St. Michielsgestel.

De gemeenteveldwachter voldoet niet; er is pas eene groote quaestie geweest, omdat hij in Alkmaar (?) een uniform had besteld, en dat niet betaald had. Ik heb hem gezegd, dat hij zich bijzonder in acht moet nemen, want dat hij anders onherroepelijk door mij zou worden ontslagen, zoo goed als zijne collega’s uit Berlicum, Den Dungen en Vucht.

De slechtste grond in de gemeente is de Theere Heide, langs den weg naar Esch; daar wonen ook de armste menschen. Broodsgebrek wordt in de gemeente nergens geleden. Er wordt, in geval van noodzakelijkheid, zeer voldoende bedeeld; daarvoor zijn er ook steeds voldoende fondsen, of, zoo niet, dan suppleert de gemeente.

Er bestaan geen coöperatieve roomboterfabrieken; melk gaat naar Den Bosch, of naar Van der Hagen te St. Oedenrode; verder mesten de boeren kalveren, en maken ze boter voor eigen gebruik, een enkele ook om te verkoopen. Eene groote bron van inkomsten voor de boeren is de verkoop van aardappelen; daar zijn boeren, die jaarlijks voor f. 500 à f. 600 aardappelen verkoopen. Kunstmest wordt betrekkelijk weinig gebruikt, en dan nog maar alleen op het weiland. Er wordt veel rogge ingevoerd; de veestapel is grooter dan vroeger en in beter conditie; de menschen zijn meer welvarend.

Den 4 April 1906 bezocht ik deze gemeente; ik was tevoren in Den Dungen geweest, en ging later nog naar Schijndel, vanwaar ik per trein naar Den Bosch terugkeerde. Burgemeester Van de Westelaken is heel erg ziek; ik ging hem in zijne woning bezoeken; naar ik vrees zal hij het wel niet lang meer zal maken.

Doordat zich niemand voor de audientie had aangemeld, was ik uitsluitend aangewezen op de twee wethouders, Spierings en Kapteijns, twee geschikte boeren. Ons gesprek liep echter veelal over het boerenbedrijf. Van hen vernam ik, dat op het klein seminarie zoo goed als alle dienerschaft was afgeschaft en vervangen door geestelijke zusters, naar ik meen uit Heerle, van geboorte veelal Duitsche meisjes; de dienst in huis en in de keuken werd door die zusters overgenomen.

Op den Ruwenberg – destijds een soort kasteel – woonde eertijds de bisschop; laatstelijk bisschop Hendricus den Dubbelden. Toen hij stierf, werd het kasteel verbouwd en tot kostschool ingericht.

Voor den afkoop van tiend betaalde de gemeente aan het Rijk in het geheel f. 9.175; aan de familie Mommersteeg f. 1.000. Van de leening ad f. 9.200 werd van 1899 tot en met 1905 f. 2.600 afgelegd; van die ad f. 1.000 tot nu toe f. 100. Daar zijn nog drie tienden in Gestel, ééne van de familie Van Lanschot, ééne van Kapteijns (den wethouder) en ééne van v. Meerwijk.

De tiend van v. Lanschot en van Kapteijns was aanvankelijk ééne tiend; door vererving enz. kwam daarvan een gedeelte in handen van v. Lanschot, en het andere deel in dat van Kapteijns. Men heeft voor enkele jaren getracht de tiend van v. Lanschot ook af te koopen; v. Lanschot vroeg toen zoo’n belachelijk hoog bedrag, dat de gemeente er zelfs geen bod op gedaan heeft; had v. Lanschot willen verkoopen, dan had Kapteijns zijn deel gaarne mede verkocht; nu behield hij dat ook maar.

St. Michielsgestel en Den Dungen hebben samen één doctor voor f. 1.200, Den Dungen betaalt daarvan f. 300; in de instructie van den doctor staat, dat hij op zijne kosten eene vroedvrouw moet aanstellen; Dr. Verzijl voldeed tot nu toe niet aan die verplichting; wel trachtte hij eene vroedvrouw door de gemeenten te doen aanstellen, maar slaagde niet in zijn toeleg.

Den 18 Maart 1910 kwam ik weer in St. Michielsgestel; tevoren was ik in Vught geweest; later ging ik nog naar Schijndel. B. en W. deelen mij mede, dat er een post- en telegraafkantoor zal komen; het zal komen te staan tusschen Overberg en de kom van St. Michielsgestel. Men gaat daarmede zeer vooruit, omdat er tot nu toe slechts een brievengaarder was.

Eindelooze klachten over Dr. Verzijl, die de armen niet helpt, hen geheel verwaarloost; geraden hem als armendoctor te ontslaan. Men is algemeen zeer tevreden over den veldwachter; het schijnt dat men het met hem bijzonder goed getroffen heeft. Men klaagt, dat er zooveel groote gestichten in de gemeente zijn; daar wordt steeds aan de deur gegeven, vooral eten; dat trekt en kweekt armoede; de menschen hebben daar den kost voor het halen; dat werkt zeer demoraliseerend. De armen komen zich zelfs om die reden van elders in de gemeente vestigen; zij hebben dan den kost voor het vragen, en kunnen verder wat luieren en bedelen.

Met den burgemeester een bezoek gebracht op den Ruwenberg; daar zijn thans 280 jongens; 6 klassen gewoon lager onderwijs, en drie klassen M.U.L.O.; in de hoogste klasse zitten slechts drie leerlingen. In een groote zaal vond ik alle jongens te samen; daar werd eerst een liedje gezongen; toen kreeg ik een aanspraak van een jongen; vervolgens nog eene van den pater rector; ik vroeg natuurlijk een halven dag vrij voor de jongens. Pater Rector en frater minister leidden mij rond; de schoollocalen laten nogal te wenschen over; men hoopt die binnenkort te mogen vernieuwen; men wacht op de vergunning van het moederhuis uit Tilburg.

Omtrent de familie Berail deelde men mij mede, dat de oude Heer, een Fransche émigré, zich in de gemeente vestigde, en daar eene zijdewormenteelt wilde inrichten; Ruwenberg, Overberg, Heesakker enz. werden volgezet met witte moerbeien. Er werd veel geld gestoken in de onderneming, veel geld verloren; succes was gelijk nihil.

De Heer Berail had zeven kinderen, drie zoons en vier dochters; van die vier meisjes huwde er eene met den Heer Prins te Oirschot (zij is lang dood); de drie andere wonen nog in St. Michielsgestel; de jongste is 87 jaar; zij bleven ongehuwd. De familie Berail wordt buitengewoon geprezen; niettegenstaande zij het dikwijls zelve niet breed had, deed zij steeds buitengewoon veel goed.

Er is een Boerenbond in de gemeente; een Boerenleenbank is er niet.

Den 8 Juni 1915 bezocht ik weder deze gemeente; dienzelfden dag ging ik nog naar Helvoirt. Wethouder Spierings is ernstig ongesteld; ik ben dus aangewezen op den burgemeester en wethouder Kapteijns. Bij de aanstaande gemeenteraadsverkiezing zal het weer spannen; de kassier Th. Spierings (zwager van Mr. Hengst?) is lid van den raad, en maakt daar altijd moeielijkheden; hij zal zich nu ook weer doen gelden. Bij de laatste periodieke verkiezing heeft hij sterk geijverd om wethouder Kapteijns te laten vallen.

De bevolking van Ruwenberg, klein seminarie, Klein Herlaar en Doofstommeninstituut bedraagt samen ± 900 menschen. Veel materieel voordeel brengen die gestichten niet: ze geven te samen aan ± 25 menschen (mannen en vrouwen) werk.

Ongeveer 175 menschen gaan in de stad werken: deels vaklui, deels losse arbeiders. Veel last van bedelaars, vooral uit de Berg (gemeente Schijndel). Om die menschen baas te blijven bewijzen vooral de politiehonden goede diensten; zoowel veldwachter Tillemans als de onbezoldigde veldwachter Van Berckel hebben goede honden. Burgemeester is vooral over Van Berckel erg tevreden.

Gemeente heeft juist eene goede brandspuit gekocht bij Bikkers te Rotterdam; alles te samen (slangen enz.) voor f. 1.500. Gemeente onderhoudt de waterleidingen; dat kost ± f. 350 per jaar. B. en W. zijn van oordeel dat het hout tot 1 Meter langs de waterleidingen moest worden opgeruimd, om het schouwen en het vegen mogelijk te maken. Naar de meening van B. en W. wordt door het betrokken waterschapsbestuur niets gedaan aan de Dommel en de Esschestroom.

Coöperatieve stoomzuivelfabriek staat op Stokhoek; verwerkt de melk van ± 250 koeien. Kalveren worden tegenwoordig haast niet meer gemest. Voorzitter Boerenbond is wethouder Kapteijns; ± 400 leden. Werkt goed. Nog geen Boerenleenbank. Er zijn nog ruim 100 Belgische vluchtelingen, alle ten koste van het Rijk.

Het post- en telegraafkantoor kwam gereed; men verlangt sterk naar de intercommunale telefoon; de gemeenteraad heeft daarvoor geen geld over. Nog eindelooze klachten over Dr. Verzijl; de vroedvrouw, juffr. Willems-Dekkeers kwam zich over hem bij mij beklagen. Haar verwezen naar den Officier van Justitie.

Den 28 Juli 1919 bezocht ik per auto vanuit Den Bosch de gemeenten St. Michielsgestel, Vught en Engelen. Groote klachten over waterschade, vooral onder Gemonde. St. Oedenrode en Schijndel herstellen de duikers en schoren niet, welke door de veldartillerie tijdens de mobilisatie in elkaar zijn gereden; bovendien worden de waterleidingen door die gemeenten niet behoorlijk geveegd. Groot gebrek aan woningen; men wil daar niet in voorzien, uit vrees, dat men dan werkt voor naburige gemeenten, wier inwoners zich dan hier zullen komen vestigen.

Bij de raadsverkiezing zijn drie leden gevallen, en door werklieden vervangen. In 1917 en 1918 samen kostte de distributie van levensmiddelen aan gemeente ± f. 25.000. Het gaat den menschen goed, zoowel den boeren als den arbeiders; ± 120 arbeiders werken buiten de gemeente.

Voor landbouwonderwijs niet veel animo; twee tuinbouwcursussen. Openbare school is opgeheven; aan de bijzondere school wordt herhalingsonderwijs gegeven. De Boerenbond telt 350 à 400 leden; pas een groot gebouw aangekocht voor pakhuis, kantoren enz. Boerenleenbank is juist opgericht. Raadhuis niet aangesloten aan telefoon!!

Nog groote bezwaren tegen Dr. Verzijl; men ziet geen kans hem weg te krijgen. Geraden, te trachten door wijziging zijner instructie hem tot zijn plicht te brengen. Veel last van bedelaars; de Pettelaarscheweg is op het oogenblik bepaald onveilig. De werkschuwheid van de arbeiders wordt wel wat beter; de steuncomité’s hebben dienaangaande niet gunstig gewerkt; de verleende steun was te groot en te langdurig. Drie stoomzuivelfabrieken; twee te veel!

Raadhuis is veel te klein; kan niet uitgebreid worden, omdat wethouder Spierings (het Statenlid) geen terrein voor uitbreiding en verbouwing wil afstaan.

Den 19 Juni 1923 bezocht ik St. Michielsgestel en Den Dungen. Bij de pas gehouden Raadsverkiezing werden 7 candidaten van de Katholieke lijst gekozen, benevens op een arfzonderlijke lijst nog 2 Katholieken (wilden). Ter voorziening in den woningnood bouwde de gemeente drie tijdelijke noodwoningen. Met Rijkspremie kwamen 23 woningen tot stand; op het moment nog een paar zonder premie. Hoewel er nog 7 samenwoningen zijn, kan men toch niet meer spreken van grooten woningnood.

Het raadhuis veel te klein; geen voldoende ruimte tot berging van archief en materieel; op de secretarie een echte rommel. De nieuwe onderwijswetgeving geeft veel werk aan het secretariepersoneel. Op den Ruwenberg gaan 350 leerlingen op school, afkomstig uit 180 gemeenten; met 180 secretarien moet dus gecorrespondeerd worden, om den aanslag der ouders te weten in de betrokken plaatselijke inkomstenbelastingen.

Geraden eene beschrijving met kaart te maken van de gemeentelijke bezittingen. Het is gemakkelijk te doen, want het bezit is niet groot. Dit jaar weer waterschade, vooral langs de Esschestroom; sinds 1919 had men geene noemenswaardige schade meer gehad. Aan de misère met de vroedvrouw komt gelukkig een einde. De 74-jarige vroedvrouw kan niet meer; op advies van Dr. Van Moorsel heeft ze ontslag gevraagd.

De brandweer heet goed in orde; de burgerwacht fungeert bij de bediening der spuiten; als men een pr. keer per jaar oefent, dan verdienen de burgerwachters een extraatje, dat goed te stade komt, nu de Regeeringssubsidie zooveel is verminderd.

Het electriciteitsbedrijf marcheert slecht; in 1920 geopend, gaf het in 1921 een verlies van f. 2.900, en in 1922 van f 2.300,-. Een groote motor bij den molenaar Van Breugel geeft aan de gemeente een jaarlijksch verlies van f. 1.000. Naar de meening van B. en W. is de administratie van de PNEM prachtig, maar laat de technische voorlichting van de gemeenten te wenschen over.

Veel werkeloosheid; in den afgeloopen winter had men 40 werkeloozen; op het moment zijn er nog 9, waarvan men er 6 niet kwijt kan. Deze moesten worden over gedaan aan het armbestuur. Men heeft al die werkeloozen op de wegen werk gegeven.

Nog 2 roomboterfabrieken, een aan het Maaskantje en een te Gemonde; beide verwerken 1.500.000 K.G. melk. Van die aan het Maaskantje is de tijdelijke wethouder Waes de directeur. Nog 12 klompenmakerijen; de menschen hebben tegenwoordig weer goed werk met ruime verdienste. Burgemeester Spierings gaf te verstaan, dat hij wel bereid was, een stukje terrein aan de gemeente te verkoopen, ten einde daardoor de mogelijkheid te scheppen het Raadhuis te vergrooten.