In deze zoekwijzer leggen we je uit hoe je onderzoek kunt doen naar de queer geschiedenis van Brabant. De term 'queer' is te gebruiken voor iedereen die niet heteroseksueel en/of cisgender is (mensen die zich prettig voelen bij het geslacht dat ze hebben gekregen bij geboorte). We leggen onder andere uit in welke archieven je kunt zoeken, wat voor begrippen je kunt hanteren en wat allemaal handig is om te weten vóór je begint aan je onderzoek.
Het plegen van seksuele handelingen met iemand van gelijk geslacht werd ooit gezien als een van de zwaarste zonden die je kon begaan. Queer individuen werden vóór 1650 zwaar bestraft, en/of hun bestaan werd doodgezwegen. Na 1650 werd dit doodzwijgen tot een nieuw niveau getild: Gedrag wat afweek van de cisgender heteronorm werd gezien als het Crimen Nefandum: het misdrijf waar niet over gesproken mocht worden. Men was bang dat alleen al het spreken over homoseksualiteit mensen in verleiding kon brengen. Elke gedraging die afweek van de norm (lees: de cisgender heteronorm) werd doodgezwegen. Toen in januari 1730 in de Noordelijke Nederlanden netwerken van homoseksuelen aan het licht kwamen, werd het Crimen Nefandum daar doorbroken. In 1911 werd artikel 248bis in het Wetboek van Strafrecht opgenomen en daarmee werden gedragingen die afweken van de heteronorm hard en openlijk aangepakt. Doodzwijgen was daardoor geen optie meer en de stilte rondom queer individuen werd nu ook in Brabant doorbroken.
Homoactivistische button (privécollectie Martin Luttikholt)
Vandaag de dag kunnen queer mensen op veel plekken in de wereld openlijk zichzelf zijn, maar er is hard gestreden om tot deze positie te komen. Een strijdarena waar niet vaak aandacht aan wordt besteed zijn de archieven. De stukken van queer geschiedenis die we kunnen vinden, zijn voornamelijk geschreven door mensen die zelf niet queer zijn en hebben daarom vaak een negatieve toon. Seksuele gedragingen en genderexpressies die afwijken van de heteronorm zijn van alle tijden. Deze zoekwijzer helpt je om hier bewijs voor te vinden in de archieven.
Eén van de doelen van het BHIC is om te bouwen aan de meerstemmigheid van archieven. Dit houdt in dat we groepen die lastig te vinden zijn in het verleden, actief naar voren willen brengen. Eén zo’n groep is queer Brabant. Via deze zoekwijzer en via verhalen in het ontdekgedeelte van onze website willen we mensen inspireren om meer te leren over de queer geschiedenis van Brabant, of om zelf onderzoek te gaan doen hiernaar.
Protest tijdens Roze Zaterdag (ingezonden door Theo Verbruggen)
Het BHIC heeft momenteel geen uitgebreide bronnenverzameling op het gebied van queer geschiedenis, maar we willen het materiaal dat we wél hebben makkelijker vindbaar maken. Ook staan we uiteraard zeer open voor het ontvangen van nieuw materiaal, wat via deze zoekwijzer in de toekomst ook makkelijker te gebruiken zal zijn.
Eén van de uitdagingen van onderzoek naar queer geschiedenis is de terminologie. Het is lastig om de juiste termen te gebruiken. In deze zoekwijzer en op de website maken we vooral gebruik van de termen 'queer' en 'lhbtiq+' (deze letters staan voor Lesbisch, Homo, Biseksueel, Transgender, Intersekse, Queer en de + staat voor alle andere manieren waarop mensen zichzelf kunnen identificeren). Dit doen we omdat dit in onze huidige samenleving de meest gebruikte en inclusieve termen zijn als het gaat om seksuele, sekse- en genderdiversiteit.
2. Voor je begint
Om queer individuen in onze archieven te kunnen vinden is een iets andere aanpak nodig dan je wellicht gewend bent. Hieronder wat dingen waar je tegenaan zou kunnen lopen.
Weinig/verspreid materiaal
Zoals eerder benoemd heeft het BHIC geen zeer uitgebreide collectie als het gaat om lhbtiq+ geschiedenis. Het zou dus zomaar kunnen dat je een in eerste oogopslag veelbelovend archiefstuk tegenkomt, waarvan uiteindelijk maar een klein deel echt gaat over homoseksualiteit. Ook is het materiaal dat we hebben verspreid over verschillende archieftoegangen. Je zult dus op meerdere plekken moeten zoeken om te vinden wat je nodig hebt. Om je op weg te helpen, vind je in deze zoekwijzer een lijst met archieftoegangen waarbinnen je sowieso materiaal zult vinden. Deze lijst is een goed begin, maar het is ook mogelijk dat er ander queer materiaal te vinden is buiten deze archieven. Door de onzichtbaarheid van het onderwerp moeten archieven relatief vaak stuk voor stuk doorgespit worden om zeker te zijn dat je niks mist.
Bij geschiedkundig onderzoek naar diverse seksualiteiten en genderexpressies moet je andere zoektermen gebruiken dan de moderne termen die we nu gebruiken. Veel van de bronnen die te maken hebben met homoseksualiteit – zeker van vóór 1960 – spreken negatief over homoseksualiteit. Daarom zal je tijdens je onderzoek termen moeten gebruiken die we vandaag de dag niet meer gebruiken (zoals 'potten', 'sodomie' en ander beledigend of verouderd taalgebruik).
Als voorbeeld: de term ‘homoseksualiteit’ bestaat pas sinds het einde van de negentiende eeuw. Als je onderzoek wil doen naar homoseksualiteit vóór die tijd is het goed te weten wat voor woorden en uitdrukkingen in die tijd werden gebruikt. Daarom: weet welke periode je onderzoekt en welke termen daarin gebruikt werden. Zie de zoektermenlijst hieronder voor een collectie van woorden die gebruikt worden in de bronnen van de BHIC-collecties. Deze termen kun je het beste toepassen op de zoekbalk op de pagina 'archieven'.
Verandering van perspectief door de tijd
Veel bronnen – zeker uit de periode vóór de homoactivisme beweging – zijn gemaakt óver queer mensen, niet dóór hen. Daarom zul je veel bronnen vinden die queerness in een eenzijdig en meestal negatief licht laten zien. Dit was misschien de algemeen aanvaarde norm toentertijd, maar dat wil niet betekenen dat queer individuen hun eigen seksualiteit ook altijd zo hebben ervaren. Wees je daarom zeer bewust van de toon in dit soort bronnen en houd daar rekening mee in je eigen onderzoek. Als je de queer geschiedenis van vóór 1950 in de collectie van het BHIC gaat bestuderen kom je bijvoorbeeld gegarandeerd in aanraking met juridische bronnen, voor een overzicht hoe dit soort bronnen door de tijd heen zijn veranderd en op welke wetten je moet letten kun je hier meer lezen. Pas later in de geschiedenis vinden we bronnen die zijn gemaakt dóór of vóór de queer gemeenschap in Brabant. Deze verandering valt samen met de bredere acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. Wees ervan bewust dat je hierdoor per tijdsperiode verschillende brontypen zult moeten gebruiken. Queerness werd door de tijd heen steeds meer bespreekbaar en minder geheim: vroegere bronnen zijn vaak zeer verhullend, terwijl latere bronnen vaak veel meer persoonlijk en provocerend zijn.
Flikkeragenda's (privécollectie Martin Luttikholt)
Ambigue bronnen
Zeker bij oudere bronnen kan het nog best lastig zijn te herleiden of het nu echt gaat over queerness of niet. Vaak worden er geen expliciete termen gebruikt – en vaak bestonden die termen nog niet eens. Als je niet zeker bent of de besproken persoon bijvoorbeeld wel echt homoseksueel was, kun je er voor kiezen om uitdrukkingen te gebruiken zoals 'vertoonde homoseksueel gedrag' of 'mogelijk homoseksueel'.
Bij strafvonnissen, vooral die rond 1800-1850, werden sommige misdrijven alleen omschreven als ‘onzedelijk gedrag’ of als ‘schennis der openbare eerbaarheid.’ Je kunt er dan niet meteen achter komen of het gaat om homoseksuele handelingen of om een vechtpartij. Om hierachter te komen kun je letten op locatie: soms zijn er specifieke locaties in een stad waar vaak homoseksuele handelingen plaatsvinden, of waar vaak mensen worden opgepakt voor schennis der eerbaarheid. Ook kun je kijken naar de strafmaat: homoseksueel gedrag kreeg bijna altijd de hoogst mogelijke straf, terwijl een paar vechtersbazen misschien alleen een boete kreeg.
Nog niet openbaar materiaal
Veel materiaal uit de meest actieve periode van het homoactivisme, uit de jaren zeventig en tachtig, is nog niet openbaar en niet zomaar te gebruiken vanwege privacywetten. Ook zijn veel rechtbankarchieven met zaken die zich bezighouden met artikel 248bis nog niet openbaar gemaakt. Dit kan soms lastig zijn bij onderzoek, maar er zijn genoeg mogelijkheden om deze bronnen alsnog te kunnen gebruiken. Vraag bij twijfel aan de instelling die de bron beheert hoe je dit het beste aan kan pakken.
3. Zoektermenlijst
Dit is een lijst met begrippen die goed zijn om te weten voordat je historisch onderzoek gaat doen naar lhbtiq+ individuen op basis van de BHIC-collectie. Je kunt deze zoektermen het beste toepassen op de pagina 'archieven'. Het is goed om verschillende zoekmethoden te gebruiken: door bijvoorbeeld ‘homose*’ als zoekterm te gebruiken vind je zowel dingen over ‘homoseksualiteit’ als dingen die net anders gespeld zijn (bijvoorbeeld ‘homosexueel’ in plaats van ‘homoseksueel’). Door een asterisk (*) achter het begin van het woord te zetten vind je alle woorden die beginnen met ‘homose’ in het archief. Je hoeft dan niet los alle verschillende schrijfwijzen van homoseksualiteit op te zoeken.Let op: deze zoektermenlijst is gemaakt ten behoeve van onderzoek in de collecties van het BHIC. Buiten deze lijst om bestaan er meer termen die resultaat zouden kunnen geven in andere archieven. Voor de volledige lijst met gerelateerde en nuttige termen kun je de Homosaurus raadplegen.
Zoek op: 'sodomi*'. Sodomie is een oud woord voor homoseksualiteit. Dit is een oorspronkelijk Bijbelse term en deze wordt dus al heel lang gebruikt, zeker al sinds de middeleeuwen. Het is bij deze term belangrijk te letten op context, want sodomie kan in sommige gevallen ook incest, buitenechtelijke seks, seks tussen christenen en joden, of seks met dieren betekenen. Het refereert eigenlijk naar alle vormen van niet-reproductief seksueel contact. Woorden die hier vanaf stammen zijn bijvoorbeeld sodemieter, miet en mietje. Deze zoekterm geeft vooral resultaten van vóór 1945.
Uranisme
Zoek op: 'urani*'. Kijk ook naar uranie of uranist. Dit was een synoniem voor homoseksualiteit, bedacht door Karl Heinrich Ulrichs en vooral gebruikt in de periode tussen 1864 en 1914. Ulrichs noemde een homoseksuele man een ‘urning’ en een lesbische vrouw een ‘urninde’.
Onanie
Zoek op: 'onani*'. Kijk ook naar onanist of onanistische praktijken. Dit woord wordt vooral gebruikt om coïtus interruptus of masturbatie door een man te omschrijven, maar omvat eigenlijk alle seks die niet wordt ondernomen om kinderen te verwekken. Omdat homoseksualiteit hieronder valt, werden homoseksuelen ook wel onanisten genoemd. Dit is een Bijbelse term, die al heel lang wordt gebruikt. In de BHIC collectie kom je deze term vooral tegen in materiaal van tussen circa 1890 en 1950.
Tegennatuurlijk
Zoek op: 'tegennatuurlijk*'. Deze term slaat op ‘tegennatuurlijke’ neigingen, liefde, of ontucht, zoals vaak naar normafwijkende seksualiteit werd gerefereerd. Deze term refereert niet uitsluitend naar seksualiteit, dus let goed op de context.
Travestie
Zoek op: 'travestie*'. Deze term wordt niet meer gebruikt en wordt gezien als beledigend. Vroeger refereerde travestie naar mensen die zich kleden in de kleren van een ander geslacht: het gaat dan vooral om mannen in vrouwenkleding of vrouwen in mannenkleding. In het BHIC-archief geeft deze zoekterm alleen resultaten in archieven van de politie, omdat het een beledigende term is. Als je nu naar deze praktijk wil refereren, gebruik dan bijvoorbeeld de term ‘crossdressing’.
Artikel 248bis van het Wetboek van Strafrecht
Zoek op: '248 bis'. Dit artikel werd in 1911 aan het Wetboek van Strafrecht toegevoegd als onderdeel van de Zedelijkheidswet en hield in dat een meerderjarige die met een minderjarige van hetzelfde geslacht (wiens minderjarigheid hij kent of redelijkerwijs moet vermoeden) 'ontucht pleegt' wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste vier jaar. De grens voor minderjarigheid bij heteroseksuele gevallen lag op 16 jaar, maar bij homoseksuele gevallen was dit 21 jaar. Door in rechtbankarchieven gericht te zoeken naar strafvonnissen over artikel 248bis kom je veel homoseksuele ontmoetingen tegen. Ook kan het helpen om te zoeken naar 'ontucht met minderjarigen', dit werd soms als eufemisme gebruikt voor 248bis. Het artikel werd in 1971 afgeschaft. Tijdens de Duitse bezetting kun je ook zoeken naar de 'Duitse verordening 81/1940 ' – dit hield een verbod op elk homoseksueel contact tussen mannen in. Vrouwen werden hierbij niet genoemd. Wel was het in deze verordening zo dat ook minderjarigen vervolgd konden worden. Dit was in de Nederlandse wet niet het geval. Voor een volledig overzicht van de zedenwetgeving en hoe deze is veranderd door de tijd, kun je dit artikel raadplegen op onze website.
Homoseksualiteit
Zoek op: 'homose*'. Deze term bestaat sinds het einde van de negentiende eeuw, en geeft dus sinds deze tijd resultaten.
COC
Zoek op: 'COC'. Het COC is de oudste nog bestaande lhbtiq+ organisatie ter wereld. Het COC begon in 1946 onder de naam de "Shakespeare Club", maar ging vanaf 1948 door als COC (wat destijds stond voor Centrum voor Ontspanning en Cultuur). Het COC heeft een aantal Brabantse afdelingen en is soms terug te vinden in de collectie van het BHIC.
Homofilie
Zoek op: 'homof*'. Deze term is een ouderwets woord voor homoseksualiteit, wat vanaf eind jaren veertig tot in de jaren zeventig gebruikt werd. Het wordt nu gezien als een denigrerende term en is niet meer in gebruik.
Lesbianisme
Zoek op: 'lesbi*'. Deze term geeft resultaten uit ons archief vanaf de jaren zeventig.
Button 'Liever Lesbies' (ingezonden door Nel Willekens)
Flikker
Zoek op: 'flikker'. Beledigende term voor homoseksuele mannen. Werd later gebruikt als geuzennaam voor homoseksuele groeperingen.
Potten/poten
Zoek op: 'potten' of 'poten'. Beledigende term voor lesbische mensen of in het geval van poten voor homoseksuele mensen. Werd later gebruikt als geuzennaam voor lesbische groeperingen. Poten is een begrip dat minder door de homoseksuele groeperingen is overgenomen als geuzennaam.
AIDS
Zoek op: 'AIDS'. Deze term heeft niet direct met queer mensen te maken, maar wordt wel vaak geassocieerd met homoseksualiteit en kan daarom relevante bronnen opleveren. In het BHIC archief leidt deze zoekterm bijvoorbeeld naar bronnen over buddysystemen voor homoseksuele mannen die samen vechten tegen AIDS.
4. Archieven
Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC)
In deze archieven en collecties van het BHIC vind je sowieso materiaal wat gerelateerd is aan de lhbtiq+ gemeenschap:
Overheidsbronnen
Rechtbankbronnen
Voor de periode 1812-1930: Criminele vonnissen. In deze archieftoegang is al gesorteerd op delict ‘openbare schennis der eerbaarheid of zedelijkheid/overspel’. Hierbinnen kun je door goed te lezen ook queer vonnissen vinden. Deze zaken geven een vertekend beeld van queerness, maar ze kunnen wel veel duidelijk maken over hoe toen werd gedacht over seksualiteit die afweek van de heteronorm. Om meer te lezen over de verschillende juridische bronnen waar potentieel queer materiaal in te vinden is, kun je dit artikel raadplegen.
Ondanks dat deze term niet direct met homoseksualiteit te maken heeft, heeft deze ziekte een grote impact gehad op de lhbtiq+ gemeenschap wereldwijd. In veel bronnen die betrekking hebben op de ziekte AIDS wordt verwezen naar homoseksualiteit, daarom hebben we een aantal archieftoegangen die resultaten geven op een rijtje gezet, omdat ook dit deel van de queer Brabantse geschiedenis niet onzichtbaar mag blijven.
Hieronder volgt een lijst van mogelijk relevante bronnen en archieven. Dit betekent dat er in deze archieven nog geen expliciet queer getinte bronnen zijn gevonden, maar dat die er wel in zouden kunnen zitten.
Brabant in Beelden: Hoewel er nog geen expliciet homoseksueel beeldmateriaal is, zijn er bij Brabant in Beelden toch wat interessante films en beelden te vinden; bijvoorbeeld films van de Eindhovense Toneelwerkgroep Proloog, die onder andere activistische en soms homoseksueel getinte toneelstukken en films produceerde.
Parochiearchieven: Het BHIC heeft enorm veel parochiearchieven in de collectie. Deze bevatten informatie over verschillende katholieke geloofsgemeenschappen in Brabant. Mogelijk worden er verwijzingen gemaakt naar queer gedrag in deze archieven.
Bisschoppelijke archieven: Dit archief, een belangrijke maar gehavende collectie materiaal, bevat informatie over hoe de macht werd gehandhaafd in het bisdom 's-Hertogenbosch rond 1600. Mogelijk zijn in dit archief ook vermeldingen te vinden van homoseksualiteit of andere queer geschiedenis. Door bijvoorbeeld te zoeken op 'overtreding' komen er al interessante documenten naar voren, zoals een overtreding van Gualterus Johannis Arnoldi die gekleed in vrouwenkleren de pastoor omarmde.
Kerkenraad archieven: De archieven van de kerkenraad bevatten informatie over de activiteiten van verschillende kerken en hoe zij in hun christelijke gemeenschappen samenwerken en overleggen. Mogelijk vind je in deze archieven verwijzingen naar queer gedrag.
Krijgsraad archieven: Als een militair zich schuldig had gemaakt aan een strafbaar feit dan kon deze voor de krijgsraad verschijnen. Als de militair werd veroordeeld, stond in het vonnis ook de misdaad omschreven. Aangezien homoseksualiteit heel lang als een strafbaar feit werd gezien, zou het kunnen dat militairen hier ook voor veroordeeld zijn.
Archieven van krankzinnigeninstituten: In Brabant waren allerlei krankzinnigengestichten, waaronder het Rijks Krankzinnigen Gesticht Woensel. In dit soort archieven is wellicht informatie te vinden over queer Brabanders; bijvoorbeeld over hun seksualiteit en hoe dat misschien hun gedrag beïnvloedde.
5. Literatuurlijst
Deze onderzoekers gingen je voor en hebben al prachtig onderzoek gedaan naar de lhbtiq+ gemeenschap in Brabant. Mocht je verloren zijn in de archieven dan kan het handig zijn om deze boeken te raadplegen voor hun aanpak of bronnenlijst. Hieronder een lijst met publicaties die je kunt inzien op de studiezaal van het BHIC:
Delhoofen, Jean, Een Roze Revolutie (2023). Delhoofen was in 1972 mede-oprichter van COC Limburg. Het boek beslaat de geschiedenis van deze vereniging en de Limburgse homogeschiedenis.
Wil je meer weten over het queer maken ofwel ‘queeren’ van collecties? Neem dan vooral een kijkje bij IHLIA, dé erfgoedorganisatie op het gebied van lhbtiq+ in Nederland. Zij zijn al sinds 2015 bezig met het onderwerp 'Queering the Collections'.
Heb je vragen of opmerkingen over deze zoekwijzer? Neem dan contact met ons: tel. 073-6818500, mail vragen@bhic.nl, of via de chat. Je kunt je vragen ook stellen op ons forum voor historisch onderzoek en genealogie: www.bhic.nl/forum.
Iets gevonden?
Heb je een archieftoegang gevonden die niet in deze zoekwijzer staat? Of heb je materiaal gevonden dat inzicht geeft in de queer geschiedenis van Brabant, dat aan onze collectie toegevoegd kan worden? Mail dan naar vragen@bhic.nl. Zo maken we deze zoekwijzer samen steeds completer.
