Oordeel zelf: tussen 1825 en 1831 trok er onder verantwoordelijkheid van de Gouverneur een flink aantal taxateurs of schattersdoor de hele provincie om alle gebouwde en ongebouwde eigendommen van een waardering te voorzien ten behoeve van de nieuwe grondbelasting die de regering wilde gaan instellen. Het vaststellen van de belastbare opbrengst was logischerwijze een van de meest heikele onderdelen van het hele kadaster- en belastingplan.
De taxateurs begonnen met het maken van een beschrijving van iedere gemeente. Zie hier wat ze over Berghem te melden hadden in hun Tabel van klassificatie der grondeigendommen.
Algemeen
Ligging
De gemeente Berghem, kanton Ravenstein, ligt ongeveer 28 km ten oost-noordoost van ’s-Hertogenbosch, de hoofdplaats van de provincie en het arrondissement.
Omliggende gemeenten
Berghem grenst ten noorden aan Megen en Deursen, ten oosten aan Herpen en Schaijk, ten zuiden aan Nistelrode en ten westen aan Oss. Nistelrode en Oss behoren tot het kanton Oss, de overige gemeenten tot het kanton Ravenstein.
Rivieren en beken
Door Berghem zélf stromen geen rivieren, maar de rivier de Maas ligt slechts op vier kilometer afstand. De weg naar de Maas toe is een goed onderhouden grindweg, waardoor het vervoer van de landbouwproducten naar de noordelijk gelegen markten op een goedkope manier kan gebeuren.
Verder stromen er in Berghem verschillende beken en waterlopen in diverse richtingen. Zij dienen slechts om de overtollige regen en het sneeuwwater van de hoger gelegen gebieden op te vangen. In de zomers liggen deze beken en waterlopen meestal droog.
Grote wegen en buurtwegen
De weg van ’s-Hertogenbosch naar Nijmegen loopt een klein stuk door het onbebouwde gedeelte van het grondgebied van Berghem en dient daardoor (ondanks het feit dat deze weg 5km van de bebouwde kom ligt) als toegangsweg naar andere gemeenten. Alle buurtwegen (en dus ook de weg die naar de grote weg leidt) worden goed onderhouden en zijn bijna altijd begaanbaar.
Dijken en waterwerken
Ondanks het feit dat een groot gedeelte van de wei- en hooilanden van deze gemeente grenzen aan de polder van Megen, aan het Land van Ravenstein en zelfs aan Oss, behoren ze niet tot deze polders en hebben ze ook geen eigen bestuur nodig. Deze polders hebben slechts het particulier onderhoud van een klein gedeelte van de Groenendijk. De gemeente houdt hierop toezicht.
Bodemreliëf
Het bodemoppervlak van de bouwgronden is vrij vlak, die van de wei- en hooilanden zijn wat glooiender. Naarmate je verder van de Maas afkomt, liggen de gronden steeds lager en zijn daardoor ook steeds minder geschikt als weiland, maar meer als hooiland.
Vruchtbaarheid van de grond
De bouwgronden en de meest waardevolle weilanden bestaan uit zand, de overige wei- en hooilanden uit klei. Alle gronden zijn over het algemeen van goede kwaliteit en worden in kleine percelen verhuurd en zorgvuldig, meestal in grote en middelmatige percelen, bebouwd.
De weilanden die door hun lage ligging geschikt zijn voor ontginning en regelmatig door de Beerse Maas worden overstroomd kunnen daardoor zonder verdere meststoffen in cultuur worden gebracht. De lagere, verder van de Maas afgelegen, graslanden worden gewoonlijk gehooid. Ze leveren echter te weinig op voor de gehele gemeente Dit tekort wordt door de nabijgelegen Maaskantse dorpen aangevuld.
In de gemeente zijn weinig schaarbossen en nog minder dennenbossen. Ze beslaan slechts een tweehonderdste deel van het belastbare stuk van het gemeenteoppervlak.
De 56 hectaren heidegrond zijn alle ontzettend dor en slecht en zelfs ongeschikt om ooit ontgonnen te worden.
Landbouwproducten
De landbouwproducten zijn rogge, gerst, haver, boekweit, aardappelen, vlas, zaad, veevoeder, klaver, hooi, hout, boomvruchten en groenten. Het vlas en zaad echter is zo weinig dat men deze buiten beschouwing heeft gelaten.
Veeteelt
Er worden in deze gemeente slechts enkele paarden, geschikt voor de landbouw, gefokt. Het hoornvee dat hier gefokt wordt, is van goede kwaliteit en voldoende voor de eigen behoefte. Er zijn enkele schaapskudden van inlands ras, die tijdens de zomermaanden langs wegen, heiden en velden grazen en hier hun onderhoud vinden.
Nijverheid en handel
De belangrijkste tak van nijverheid is de landbouw, gecombineerd met de veehouderij. Er wordt veelal handel gedreven in de verkoop van voorwerpen voor eigen gebruik van de inwoners, de verkoop van landbouwproducten en vee.
Samenstelling van de gemeente
De gemeente bestaat uit de hoofdplaats die van de openbare weg af ligt. In deze hoofdplaats staan enkele huizen en langs de algemene weg liggen enkele boerderijen, herbergen en arbeiderswoningen.
Gebouwen
Er valt weinig te zeggen over de bestaande huizen in deze gemeente. Slechts één nieuw gebouwd particulier woonhuis, gedeeltelijk met een verdieping erop en gelegen aan de algemene weg, verdient enige aandacht. De overige huizen zijn redelijk ruime boerderijen, herbergen, arbeiders- en daglonerswoningen.
Tot de 1e klasse behoort het bovenbeschreven woonhuis, tot de 2e, 3e en 4e klasse behoren de meest geschikte en ruimste herbergen en winkelhuizen, alsmede enkele boerderijen. Tot de 5e, 6e en 7e klasse behoren de meeste boerenwoningen en enkele huizen van handwerklieden. Tot de 8e, 9e en 10e klasse behoren de arbeiders- en de daglonerswoningen die door de gemeente verspreid liggen.
Verder staan in deze gemeente nog een standaard windgraanmolen, twee rosoliemolens, een rosgrutmolen, een bierbrouwerij en een leerlooierij. In totaal staan er 300 woonhuizen, waarvan er slechts 16 in de buurt van de kerk zijn gelegen.
Bevolking
De totale bevolking van de gemeente bedraagt 1.680 inwoners.
Ongebouwde eigendommen
Landbouwgronden
Deze zijn onderverdeeld in 5 klassen naar de volgende maatstaven:
1e klasse: Een vruchtbare bruinachtige zandgrond met een laag groeiaarde van 4 decimeter, gelegen op waterdoorlatend bruin, wit of geel zand. - en zomervruchten voort. De gronden zijn dicht bij het dorp gelegen. De geschatte waarde per bunder is ƒ 34,00.
2e klasse: bijna gelijk aan de gronden van de 1e klasse, maar verder van de bebouwde kom af gelegen. De laag groeiaarde is 3,5 decimeter diep. Met dezelfde bemesting als de gronden van de 1e klasse, leveren deze gronden ook winter- en zomervruchten op, hetzij iets minder dan de gronden van de 1e klasse. Tot deze klasse behoren ook zwaardere zandgronden, dus gronden die iets minder bemest hoeven te worden, die dicht bij de polder zijn gelegen. Deze gronden worden soms overspoeld door de Beerse maas en zijn daarom minder geschikt voor het telen van wintervruchten. De geschatte waarde per bunder is ƒ 26,00.
3e klasse: bestaat uit twee soorten. De eerste soort is een lichtgrijze, hooggelegen zandgrond met een laag groeiaarde van 3 decimeter, gelegen op een vochtdoorlatende zandgrond. In droge zomers houdt deze grond niet genoeg water vast voor de groei van de producten. De tweede soort is een laaggelegen groeiaarde van zwart-grijze zandgrond, die in natte zomers de producten laat wegkwijnen en verstikken. Beide soorten grond zijn geschikt voor het telen van rogge, haver, boekweit, klaver en aardappelen. De geschatte waarde per bunder is ƒ 18,00.
4e klasse: te hoog of te laag gelegen, schrale of grijze zandgronden met een laag groeiaarde van 2 á 2½ decimeter, gelegen op een ondergrond van te lichte of te vaste zandgrond. Ondanks dat deze grond zwaar bemest wordt levert zij slechts weinig rogge, boekweit, spurrie en aardappelen op. De geschatte waarde per bunder is ƒ 10,00.
5e klasse: vochtige, nieuw ontgonnen heidegronden zonder een bepaalde groeiaarde. De kosten om deze gronden te bebouwen wegen niet op tegen de opbrengsten hiervan. De geschatte waarde per bunder is ƒ 3,00.
Tuinen
De tuinen liggen allemaal bij de woningen en zijn voor het grootste gedeelte door heggen omgeven. Ze zijn ingedeeld in 2 klassen.
1e klasse: op goede gronden gelegen in of nabij de kom van de gemeente. Deze tuinen worden zorgvuldig beplant met allerlei soorten groenten voor eigen gebruik van de eigenaren. Sommige tuinen zijn met goed groeiende fruitbomen beplant. Deze tuinen worden 1/3 gedeelte hoger geschat dan de bouwgronden van de 1e klasse. De geschatte waarde per bunder is ƒ 42,00.
2e klasse: gelegen op minder goede gronden dan die van de 1e klasse. Ze worden slechts met grove groenten voor eigen gebruik van de landbouwers beplant, zoals aardappelen, wortelen, enz. Slechts weinig tuinen zijn met fruitbomen beplant. De geschatte waarde per bunder is gelijk aan die van de bouwgronden van de 1e klasse. De geschatte waarde per bunder is ƒ 34,00.
Boomgaarden
De boomgaarden zijn, evenals de tuinen, omringd met heggen en gelegen op verschillende kwaliteiten grond in de nabijheid van de woningen. Ze zijn met gewone appel-, peren-, pruimen- en kersenbomen beplant. De grond is bedekt met graszoden geschikt voor beweiding, of de grond is beplant met grove groenten. De boomgaarden worden ingedeeld in 2 klassen.
1e klasse: gelegen op goede gronden en rijkelijk beplant met goedgroeiende fruitbomen. De opbrengst van deze bomen, tezamen met de tussencultuur, is geschat op dezelfde waarde als die van de tuinen van de 1e klasse. Geschatte waarde per bunder is ƒ 42,00.
2e klasse: op minder goede gronden gelegen en dun beplant met slechter groeiende fruitbomen. Tezamen met de tussencultuur leveren deze tuinen minder op en worden ze gelijk geschat aan de tuinen van de 1e klasse. De geschatte waarde per bunder is ƒ 34,00.
Hooilanden
De hooilanden bestaan uit vrij zware kleigronden en zijn gelegen langs de uitwateringsvliet van de Polder van Megen. Ze worden door de Beerse Maas overstroomd en vruchtbaar gemaakt. Een gedeelte van deze hooilanden brengt goed hooi en nagras op. Deze gronden zijn verdeeld in 3 klassen.
1e klasse: redelijk hoog gelegen zijn deze gronden in doorsnee jaren verzekerd van een goede en redelijk overvloedige opbrengst van hooi en naweide. De geschatte waarde per bunder is ƒ 25,00.
2e klasse: lager gelegen en worden daardoor vaker overstroomd. Bij droge zomers leveren deze landen veel, maar grof hooi, vermengd met biezen op. De opbrengst van de naweide is niet altijd even zeker. De geschatte waarde per bunder is ƒ 18,00.
3e klasse: te laag gelegen om er zeker van te zijn dat ze gewas voortbrengen. Gewoonlijk brengen ze hooi vermengd met biezen op, zonder naweide. De geschatte waarde per bunder is ƒ 12,00.
Weilanden
De weilanden zijn bijna allemaal samengesteld uit klei en zijn verdeeld in 5 klassen.
1e klasse: kleine stukjes wei, gelegen bij de woningen op gronden van de 1e klasse landbouwgrond. Deze gronden zijn geschikt om als landbouwgrond gebruikt te worden en worden daarom als zodanig geschat. De geschatte waarde per bunder is ƒ 34,00.
2e klasse: voor beweiding vrij hoog gelegen kleigronden. Zonder enige bemesting brengen deze gronden goed en veel gras op. Bij gunstige omstandigheden leveren deze gronden veel, met haver vermengde, oogst op. De geschatte waarde per bunder is ƒ 24,00.
3e klasse: redelijke weilanden, die vaak te laag gelegen zijn om in het voor- en najaar beweid te kunnen worden. Of ze zijn juist te hoog gelegen en te zandig om veel gras op te leveren. De geschatte waarde per bunder is ƒ 18,00.
4e klasse: laaggelegen, zure weilanden, vermengd met schadelijke planten of hooggelegen, schrale weilanden, die wel goed maar weinig gras opleveren. De geschatte waarde per bunder is ƒ 10,00.
5e klasse: nieuw ontgonnen heidegronden die weinig gras opleveren van een slechte kwaliteit. Verder bevat deze klasse ook een zeer kleine gemeenteweide, waarop verspreid heideplanten staan. De geschatte waarde per bunder is ƒ 3,00.
Schaarbossen
De weinige schaarbossen die deze gemeente heeft, zijn beplant met elzenstruiken en worden meestal om de 4 à 5 jaar gehakt. Ze worden verdeeld in 2 klassen.
1e klasse: op vrij goede grond gelegen en regelmatig beplant. De struiken groeien goed en worden om de 4 jaar gehakt. De geschatte waarde per bunder is ƒ 18,00.
2e klasse: gelegen op laag uitgestoken gronden en dun bezet. Ze worden om de 5 jaar gehakt met een geringe opbrengst. De geschatte waarde per bunder is ƒ 6,00.
Dennenbossen
Er zijn slechts 2 kleine percelen jonge dennenbossen, die dicht bij elkaar zijn gelegen en in één klasse kunnen worden ondergebracht. De geschatte waarde per bunder is ƒ 8,00.
Water
Er zijn enkele waterplassen gelegen op de dorre heide. Zowel de heide als de waterplassen leveren niets op en zijn daarom geschat op het wettelijk minimum. De geschatte waarde per bunder is ƒ 0,25.
Kaden en dijken
Enkele kleine percelen kade, die ofwel met hout beplant zijn of met weidegras. Tezamen vormen zij één klasse. De geschatte waarde per bunder is ƒ 10,00.
Heide, zandbergen en woeste gronden
Deze gronden zijn allemaal dor en onvruchtbaar en ongeschikt om ooit te worden ontgonnen. Ze vormen samen één klasse en zijn geschat op het wettelijk minimum. De geschatte waarde per bunder is ƒ 0,25.
Moerassen
Deze moerassen zijn laag gelegen en drogen zelden uit. Ze leveren weinig of helemaal geen vis op. De geschatte waarde per bunder is ƒ 1,00.
Gebouwde eigendommen
Windgraanmolen
In deze gemeente is een windgraanmolen, die eigendom is van Johan Kok en door de weduwe van H. Croef gebruikt wordt. De molen is van hout met twee paar stenen die gelijktijdig zouden kunnen werken. De molen is slechts beperkt onderhouden, voordelig gelegen en staat gunstig ten opzichte van de wind. De molen is bij onderhandse akte verhuurd, waarbij de pachtsom wel is doorgegeven ten behoeve van de schatting. Na aftrek van 1/3 gedeelte voor onderhoud is de netto huurwaarde geschat op ƒ 450,00.
Rosoliemolens
Er zijn twee rosoliemolens die bij de eigenaren in gebruik zijn. Door de verschillen in de gebouwen, hun inwendige constructie en het onderhoud van de werktuigen zijn zij verschillend getaxeerd.
De eerste rosoliemolen (sectie A533) is een redelijk groot en goed onderhouden stenen gebouw, met een werkbank, een paar heien en een paar loper stenen, die door een paard in beweging worden gebracht. Na aftrek van 1/3 gedeelte voor onderhoud is de netto huurwaarde geschat op ƒ 50,00.
De tweede rosoliemolen (sectie B501) is een niet zo groot houten gebouw, met dezelfde werktuigen als de eerste molen, maar minder stevig en minder goed onderhouden. De netto huurwaarde wordt geschat op ƒ 36,00.
Rosgrutmolen
Er is een rosgrutmolen (sectie B507) die bij de eigenaar in gebruik is, gevestigd in een klein houten lokaal. De molen heeft een paar kleine stenen voor het breken van boekweit en een paar stenen voor het malen van grutten. Deze molen wordt door een paard in beweging gebracht. De netto huurwaarde wordt geschat op ƒ 24,00.
Bierbrouwerij
De brouwerij is in gebruik bij de eigenaar Dirk Coolen en heeft een roerkuip met een capaciteit van 15 vaten, een ketel met een capaciteit van 20 vaten en een koelvat. Dit alles bevindt zich in een klein, maar goed onderhouden stenen gebouw. De bierproductie bestaat jaarlijks uit 27 brouwsels bruin bier die in de eigen gemeente worden verbruikt. Na aftrek van 1/3 gedeelte voor onderhoud is de netto huurwaarde geschat op ƒ 40,00.
Looierij
De looierij (sectie A310), die in gebruik is bij de eigenaar, is gevestigd in een klein houten gebouw en heeft twee looikuipen en een kalkput. De netto huurwaarde is geschat op ƒ 8,00.
Huizen
Vanwege de onderlinge verschillen zijn de huizen in Berghem verdeeld in 10 klassen. Over het algemeen worden de huizen door de eigenaren bewoond of verhuurd, vaak via mondelinge afspraken. Doordat deze afspraken niet vastliggen is er onvoldoende informatie om daarop een schatting te funderen. Daarom heeft men deze een gefingeerde huurwaarde toegekend al naar gelang grootte, ligging en de staat van onderhoud.
De 1e klasse bestaat uit een nieuw gebouwd, comfortabel ingericht particulier woonhuis, gedeeltelijk voorzien van een verdieping. Het woonhuis is gelegen aan de openbare weg in wijk D. Het huis heeft een huurwaarde van ƒ 90,00. Het huis is eigendom van Leonardus Coolen.
De huizen van de 2e, 3e en 4e klasse zijn de beste herbergen en winkelwoningen, gelegen in de nabijheid van de kerk en aan de openbare weg. Ook de grootste en meest comfortabele boerderijen horen hiertoe.
Representatief voor de 2e klasse met huurwaarde ƒ 54,00 is Wijk D, eigendom van Dirk Coolen;
Totaal aantal woningen in deze klasse: 3
Representatief voor de 3e klasse met huurwaarde ƒ 45,00 zijn Wijk F, eigendom van Johannes Kok en Wijk D, eigendom van Dirk Coolen;
Totaal aantal woningen in deze klasse: 6
Representatief voor de 4e klasse met huurwaarde ƒ 36,00 zijn Wijk D, eigendom van Hendrik van Amstel en Wijk G, eigendom van Roelof Ploegmakers;
Totaal aantal woningen in deze klasse: 9
De huizen van de 5e, 6e en 7e klasse zijn huizen van de kleinere tappers en handwerklieden, alsmede de meeste boerenwoningen.
Representatief voor de 5e klasse met huurwaarde ƒ 27,00 zijn Wijk F, eigendom van de weduwe van Antoon van Griensven en Wijk F, eigendom van Gijsbert Smits;
Totaal aantal woningen in deze klasse: 19
Representatief voor de 6e klasse met huurwaarde ƒ 21,00 zijn Wijk F, eigendom van Leonardus Coolen en Wijk F, eigendom van Jan Johannes van Vugth;
Totaal aantal woningen in deze klasse: 51
Representatief voor de 7e klasse met huurwaarde ƒ 15,00 zijn Wijk C, eigendom van Adriaan Johannes Megens en Wijk D, eigendom van de weduwe van Frans de Jong;
Totaal aantal woningen in deze klasse: 97
De 8e, 9e en 10e klasse bestaan uit woningen van dagloners en arbeiderswoningen die verspreid door de gemeente zijn gelegen. De huizen van de laagste klasse zijn slechts van hout en leem.
Representatief voor de 8e klasse met huurwaarde ƒ 9,00 zijn Wijk J, eigendom van de weduwe van Peter Rodijnen en Wijk H, eigendom van Jan van Schaijk;
Totaal aantal woningen in deze klasse: 54
Representatief voor de 9e klasse met huurwaarde ƒ 6,00 zijn Wijk G, eigendom van J.L. Boeijen c.s. en Wijk L, eigendom van Johannes Wittenberg.
Totaal aantal woningen in deze klasse: 34
Representatief voor de 10e klasse met huurwaarde ƒ 3,00 zijn Wijk H, eigendom van Johannes Condée en Wijk E, eigendom van Cornelia Boeijen.
Totaal aantal woningen in deze klasse: 26
Gedaan en gesloten te Berghem, 8 november 1831.
De schatter, (niet ingevuld)
De hoofdcontroleur, Kuijl
