Oordeel zelf: tussen 1825 en 1831 trok er onder verantwoordelijkheid van de Gouverneur een flink aantal taxateurs of schatters door de hele provincie om alle gebouwde en ongebouwde eigendommen van een waardering te voorzien ten behoeve van de nieuwe grondbelasting die de regering wilde gaan instellen. Het vaststellen van de belastbare opbrengst was logischerwijze een van de meest heikele onderdelen van het hele kadaster- en belastingplan.
De taxateurs begonnen met het maken van een beschrijving van iedere gemeente. Zie hier wat ze over Cromvoirt te melden hadden in hun Tabel der klassificatie der grond-eigendommen.
Algemeen
Ligging
De gemeente Cromvoirt ligt op 1,5 uur lopen van ’s-Hertogenbosch, de hoofdplaats van de provincie.
Omliggende gemeenten
Cromvoirt grenst ten noorden aan Vlijmen en Engelen, ten oosten aan het grondgebied van ’s-Hertogenbosch, ten zuiden aan Vught en ten westen aan Helvoirt.
Rivieren en beken
De bebouwde kom van Cromvoirt en het grootste gedeelte van de bouw- en weilanden worden aan de noordoostkant door hoge keerdijken beschermd tegen de overstromingen van de rivieren de Aa, de Dommel en de Maas. Aan de overige kanten wordt Cromvoirt beschermd door hoge bouwlanden en heide.
De verdere buitendijks liggende landerijen (voor het grootste gedeelte bestaande uit hooiland en weiland en enkele bouwlanden) staan voor het grootste gedeelte (en soms zelfs het gehele jaar) onder water. De nabijgelegen rivierbeddingen worden binnen 1 uur afstand, buiten de gemeente op het grondgebied van Vught, Den Dungen, ’s-Hertogenbosch en Engelen gevonden.
De beken die door het grondgebied van Cromvoirt stromen zijn binnendijks van weinig belang. Buitendijks gelegen beken zijn van meer belang en duur in het onderhoud. Geen enkele beek, ook al stromen ze door lage en moerassige gronden, is bevaarbaar.
Grote wegen en buurtwegen
In deze gemeente zijn geen grote wegen. De buurtwegen worden goed onderhouden. In natte seizoenen zijn ze echter slecht bruikbaar.
Bodemreliëf
Het bodemoppervlak is vlak en effen, waardoor het reliëf weinig voelbaar is.
Vruchtbaarheid van de grond
De grond is voor een gedeelte redelijk van kwaliteit en gedeeltelijk slecht. Zij wordt bebouwd in grote, middelmatige en kleine percelen. De heidegronden die op erg hoog terrein liggen langs de grenzen van de gemeente, zijn niet voor bebouwing geschikt. De heidegronden die op beter terrein liggen en meer in de nabijheid van het bewoonde gedeelte van Cromvoirt, kunnen wél ontgonnen worden. Dit gebeurt ook van tijd tot tijd in kleine gedeelten.
Landbouwproducten
De landbouwproducten zijn rogge, boekweit, haver, gerst, hooi, veevoeder en aardappelen. De teelt van groenten en boomvruchten komt slechts voor in kleine tuinen gelegen bij de woningen. Oliezaad wordt er bijna niet geteeld. Een gedeelte van de grond is met schaarhout en opgaand geboomte beplant. Het hooi komt van lage en moerassige gronden en is voor het grootste gedeelte slecht van kwaliteit. In een droge en gunstige zomer levert het voldoende op voor gebruik in de eigen gemeente, dit in tegenstelling tot de opbrengst bij natte seizoenen wanneer de rivieren buiten hun oevers treden.
Nijverheid en handel
De belangrijkste takken van nijverheid zijn de landbouw en de veeteelt, met de daarbij behorende plaatselijke handel.
Veeteelt
Er worden in deze gemeente maar net genoeg paarden ten behoeve van de landbouw gefokt. Runderen worden er wel genoeg gefokt, zodat er zelfs enkele buiten de gemeente kunnen worden verkocht.
Gebouwen
De gemeente bestaat uit de hoofdplaats en het buitendijks gelegen gehucht Deuteren. De hoofdplaats bestaat uit 66 woonhuizen, Deuteren uit 16 huizen. Alle huizen zijn, uitgezonderd het huis van de pastoor en van de onderwijzer, zeer eenvoudig ingericht en worden bewoond door boeren en arbeiders. Vijf van deze huizen worden tevens gebruikt als herberg of winkel. De huizen uit de drie eerste klassen zijn goed onderhouden en bestaan uit een begane grond met drie of vier vertrekken. De overige klassen zijn alle, in aflopende volgorde, van mindere waarde.
Bevolking
De totale bevolking van de gemeente bedraagt 473 inwoners.
Ongebouwde eigendommen
Landbouwgronden
De 1e klasse bestaat uit gemiddeld hoog gelegen zandgrond met een voldoende diepe laag groeiaarde, rustend op een los zandbed. Deze gronden liggen in de nabijheid van de kom en worden hoofdzakelijk gebruikt voor de teelt van rogge, boekweit en aardappelen. De geschatte waarde per bunder is ƒ 28,00.
De 2e klasse bestaat ook uit zandgrond, welke voor het grootste gedeelte is gelegen op lage, waterdoorlatende zandgronden. De laag groeiaarde is ongelijk, maar wel diep genoeg. Op deze gronden wordt rogge, boekweit, haver, gerst, vlas en aardappelen geteeld. De geschatte waarde per bunder is ƒ 22,00.
De 3e klasse bestaat uit zandgronden die (een aantal percelen uitgezonderd) op hogere gronden liggen dan de vorige twee klassen. De laag groeiaarde bestaat uit een lichtere grondsoort, is meestal minder diep en de ondergrond is vaster. Deze gronden worden uitsluitend gebruikt voor de teelt van rogge en boekweit. De geschatte waarde per bunder is ƒ 16,00.
De 4e klasse is afwisselend gelegen op zeer hoge en zeer lage gronden. Bij de hoge gronden bestaat de bovenlaag uit schraal en grijs stuifzand. De laag groeiaarde is dun en gelegen op een vlensige ondergrond. Op deze gronden wordt enkel rogge en boekweit geteeld. Bij sterke droogte houdt deze grond te weinig vocht vast, waardoor de opbrengst van rogge en boekweit slecht is. Bij de lage gronden is de bovenlaag ook schraal en zandig. De laag groeiaarde is hier niet diep genoeg en de ondergrond is te vast. Hierdoor kwijnen de op deze grond geteelde vruchten zoals haver, gerst en aardappelen en soms ook rogge en boekweit, bij enigszins natte zomers vaak weg. Of ze verzuren zodat ze bijna niets opbrengen. De geschatte waarde per bunder is ƒ 10,00. De
5e klasse bestaat uit lichte stuifzandgronden en enkele zeer onvruchtbare grijze zandgronden die gedeeltelijk te hoog en gedeeltelijk te laag zijn gelegen. Deze gronden worden van de vier jaar slechts drie jaar bebouwd, terwijl er toch geen afspraken met betrekking tot het braakliggen zijn gemaakt. Op het hoger gelegen terrein wordt rogge en boekweit geteeld en op het lager gelegen terrein haver, gerst en aardappelen. Bij extreem droge of natte zomers komen de opbrengsten van deze producten niet boven de kosten uit. De geschatte waarde per bunder is ƒ 5,00.
Moestuinen
De tuinen liggen bij de woningen , enkele van deze tuinen zijn gedeeltelijk met vruchtbomen beplant. Daarnaast leveren deze tuinen enkel grove groenten op voor eigen gebruik. De teelt van deze groenten vereist weinig zorg. De tuinen zijn verdeeld in twee klassen.
De 1e klasse is gelegen op bouwland van de 1e klasse. Hiertoe behoren ook de tuinen die met goed vruchtdragende bomen zijn beplant. Omdat deze tuinen gunstig zijn gelegen en omdat ze zijn beplant met vruchtbomen, is deze grond ¼ hoger geschat dan de 1e klasse bouwland. De geschatte waarde per bunder is ƒ 35,00.
De 2e klasse tuinen liggen op gronden van de overige klassen bouwland en zijn hiervan slechts met een haag afgescheiden. De vruchtbomen die in sommige van deze tuinen voorkomen zijn van weinig waarde. Deze tuinen hebben geen hogere waarde dan de bouwlanden van de 1e klasse. De geschatte waarde per bunder is ƒ 28,00.
Pleziertuin
Er is slechts één pleziertuin in Cromvoirt, waarvan de waarde volgens de wet wordt geschat gelijk aan die van het bouwland van de 1e klasse. De geschatte waarde per bunder is ƒ 28,00.
Boomgaarden
De boomgaarden liggen, evenals de tuinen, bij de woonhuizen en zijn verdeeld in twee klassen. De 1e klasse boomgaarden liggen op gronden van de 1eklasse bouwland en zijn beplant met goed vruchtdragende appel-, peren-, noten- en pruimbomen. Gedeeltelijk worden tussen deze bomen grove groenten geteeld of wordt deze als weidegrond gebruikt. De geschatte waarde per bunder is ƒ 35,00. De 2e klasse boomgaarden zijn met minder vruchtbomen beplant dan die van de 1e klasse. Ook zijn de groei en de vruchtbaarheid van deze bomen minder. Tussen de bomen ligt gras en er worden grove groenten geteeld, net zoals die van de tuinen van de 2e klasse. De geschatte waarde per bunder is ƒ 28,00.
Hooilanden
De hooilanden binnen Cromvoirt liggen op lage, moerassige gronden. Hierdoor overstromen ze niet alleen in de winter, maar ook vaak in de zomer en soms staan ze zelfs het gehele jaar door onder water.
Het hooi is voor een klein gedeelte van redelijke, maar voor het overgrote gedeelte van slechte kwaliteit. De hooilanden zijn verdeeld in 4 klassen.
De 1e klasse hooilanden zijn gelegen op lage gronden aan de grenzen van de gemeente, aan de kant van de rivier de Dieze (Bij het fort Crevecoeur komen de Aa en de Dommel en de Maas bij elkaar in de Dieze). De grond bestaat gedeeltelijk uit klei en gedeeltelijk uit moeras. Het hooi is van de 3e kwaliteit. Elke 4 jaar wordt slechts drie keer gehooid vanwege de vele overstromingen. De geschatte waarde per bunder is ƒ 26,00.
De 2e klasse hooilanden liggen op gronden die gemiddeld van hoogte zijn en die gedeeltelijk uit moeras bestaan. De opbrengst bestaat uit grof hooi, vermengd met waterplanten. Voor het overige gedeelte bestaat deze grond uit gele modder met een dun laagje aarde op een ondergrond van hard zand. Deze grond brengt schraal gras op vermengd met waterplanten. Het hooi is van de slechtste kwaliteit. Door de vele overstromingen worden deze gronden om de 3 jaar slechts 2 keer gehooid (inclusief het nagras). De geschatte waarde per bunder is ƒ 18,00.
De 3e klasse hooilanden liggen op erg lage moerassige gronden die vaak onder water staan. Het hooi is van de slechtste kwaliteit en is vermengd met waterplanten. Het land wordt om de 2 jaar soms 1 keer gehooid, maar meestal meerdere jaren achter elkaar niet. De geschatte waarde per bunder is ƒ 12,00.
De 4e klassehooiland ligt op de laagste gronden, die soms 3 á 4 jaar achter elkaar onder water staan, zodat er niet gemaaid of gehooid kan worden. De geschatte waarde per bunder is ƒ 6,00.
Weilanden
De 1e klasse bestaat uit twee soorten grond. De ene soort bestaat uit zandgrond en bevindt zich op (voor goed bouwland te laag gelegen) landbouwgrond. Deze weilanden worden jaarlijks bemest en voor het grootste gedeelte gehooid en het overige gedeelte gebruikt als weidegrond. De andere soort grond is over het algemeen veel lager gelegen, de bovengrond is modderig en brengt natuurlijke weide voort. Deze grond wordt gedeeltelijk gehooid en gedeeltelijk geweid en soms gedeeltelijk bemest. De geschatte waarde per bunder is ƒ 22,00.
De 2e klasse bestaat uit dezelfde gronden als die van de 1e klasse, alleen schraler en geven ze minder opbrengst. Ook deze gronden worden gedeeltelijk gehooid, geweid en bemest. De geschatte waarde per bunder is ƒ 16,00.
Ook de weilanden van de 3e klasse worden gedeeltelijk gehooid, geweid en bemest, voor zover ze binnendijks en binnen de sloten liggen. Het grootste gedeelte van deze weilanden ligt op bouw- en hooiland, langs en tussen heidegronden. Er zijn ook bijna geen grenzen tussen deze gronden, die bestaan uit modder en dienen als algemene broekweide. De geschatte waarde per bunder is ƒ 8,00.
De 4e klasse gronden worden veelal gevonden bij en tussen de weilanden van de 3e klasse (langs heidegronden) en dienen samen tot algemene broekweide. De grond is echter schraler, vaster en zandiger. De grond brengt kort en mager gras op, met heide vermengd. De overige weilanden die tot deze klasse behoren zijn deels gelegen op zeer laag terrein, dat vaak onder water staat, en deels op hoge zandheuvels. Beide leveren weinig gras op. De geschatte waarde per bunder is ƒ 4,00.
Heide
Tot de 1e klasse behoren de heidegronden die in particulier bezit zijn. Deze leveren korte heide, vlagsel en strooisel op, waardoor ze meer waarde hebben dan de algemene heidevelden, die zeer hoog liggen en uit grijs en stuifzand bestaan. Tot deze klasse behoren ook de lager gelegen heidevelden, die meer heide opbrengen, goed gelegen zijn en geschikt voor bebouwing. De geschatte waarde per bunder is ƒ 0,50. Tot de 2e klasse behoren de overige heidegronden die voor algemeen gebruik zijn en verder geen opbrengst geven. De geschatte waarde per bunder is ƒ 0,25.
Moerassen
De moerassen bestaan uit waterplassen die, op de hoogste gronden, bij zeer droge zomers, waterplanten, liezen of rietachtig gras opbrengen. De geschatte waarde per bunder is ƒ 1,00.
Water
Hiertoe behoren de waterplassen, vennen, en altijd onder water staande gronden, diepe wielen en dergelijke, die niets opleveren. De geschatte waarde per bunder is ƒ 0,25.
Hakhout
De bossen bestaan uit elzen-, eiken-, berken- en wilgenhout en worden om de 5 jaar gehakt.
1e klasse: Het schaarhout dat tot deze klasse behoort, ligt meestal op lage zandgronden, die voor de houtteelt redelijk geschikt zijn en zijn voorzien van sloten. Ook wordt deze klasse gevonden op wallen en dammen langs bouw- en weilanden. De geschatte waarde per bunder is ƒ 15,00.
2e klasse: Gedeeltelijk gelegen op dezelfde gronden als die van de 1e klasse, maar vaak te hoog of te laag liggend en met minder goed groeiende bomen beplant. Het overige gedeelte van deze klasse ligt op zeer laag en moerassig terrein en bij de eendenkooien. De bomen op deze gronden groeien redelijk goed, maar worden in de winter door het ijs erg beschadigd en soms zelfs gedeeltelijk vernield. De geschatte waarde per bunder is ƒ 10,00.
3e klasse: Het hout van deze klasse wordt gedeeltelijk gevonden op hogere, magere en zandige gronden en gedeeltelijk op zeer lage moerassige gronden, die her en der met slecht groeiende struiken beplant zijn. De geschatte waarde per bunder is ƒ 4,00.
Mast- of dennenbomen
Deze bossen worden in Cromvoirt niet regelmatig gehakt, zij komen op slechte heidegronden voor en zijn verdeeld in twee klassen.
1e Klasse: Deze bomen groeien redelijk en de gronden zijn voldoende dicht beplant. De geschatte waarde per bunder is ƒ 6,00.
2e Klasse: Deze bomen staan op zeer slechte heidegronden en zijn onregelmatig beplant met slecht groeiende bomen. Deels zijn dit jonge bomen en deels zijn dit eerder gezaaide wegkwijnende dennenbomen. De geschatte waarde per bunder is ƒ 3,00.
Opgaand geboomte
Een erg kleine hoeveelheid eiken-, berken- wilgen, populieren en Canadese populieren, die in kleine gedeelten van 2, 3 of 4 rijen langs de gemeente staan en gedeeltelijk op particuliere wegen. Deze bossen zijn niet speciaal aangelegd en ze zijn verdeeld in twee klassen.
1e klasse: Tot deze klassen behoren de gronden die redelijk geschikt zijn voor de houtteelt en beplant met bomen die gemiddeld goed groeien. De bunder van deze klasse wordt minder geschat dan de bunder schaarhout 2e klasse. De geschatte waarde per bunder is ƒ 8,00.
2e klasse: Deze gronden liggen voor het grootste gedeelte langs particuliere erven, op gemeentegronden waarvan het pootrecht bij de tegenoverliggende eigenaren berust en op particuliere wegen. De geschatte waarde per bunder is ƒ 3,00.
Gebouwde eigendommen
Eendenkooien
Er zijn vier eendenkooien in Cromvoirt, gelegen op laagste hooilanden. Ze bestaan alle uit een waterplas, omgeven door hakhout. Doordat de grond laag gelegen is, groeit dit hakhout niet zo goed en wordt het in de winter vaak door het ijs gebroken.
Een van de eendenkooien is, samen met nog veel andere eigendommen (binnen en buiten de gemeente gelegen) verhuurd, maar het huurcontract is niet nader bekend. De overige eendenkooien worden door de eigenaren zelf gebruikt. De waarde wordt vastgesteld naar aanleiding van de zuivere opbrengst van water, hakhout en mogelijke opbrengst van de verhuring van de eendenvangst en wordt ingedeeld in drie klassen.
1e Klasse: Hiertoe behoren 2 eendenkooien, die voldoende uitgebreid zijn en weinig problemen ondervinden. De geschatte huurwaarde is ƒ 60,00.
2e Klasse: Tot deze klasse behoort slechts 1 eendenkooi, die voldoende uitgestrekt is. Maar deze eendenkooi ligt te dicht bij de heide, waar vaak geschoten wordt met ‘het kanon naar de schijf’, waardoor de vogelvangst benadeeld wordt. De geschatte huurwaarde is ƒ 40,00.
3e Klasse: Ook hiertoe behoort slechts 1 eendenkooi, die erg klein is. De geschatte huurwaarde is ƒ 30,00.
Visserij in de Hamschen Bak
Dit is een uitwateringssluis van de polder de Ham, met de kom en de wetering. Dit wordt geschat, naar aanleiding van een ingekomen stuk, door de penningmeester van die polder op voorwaarden van verpachting. De geschatte huurwaarde is ƒ 150,00.
Huizen
Vanwege de onderlinge verschillen zijn de huizen in Cromvoirt verdeeld in 9 klassen. Over het algemeen worden de huizen door de eigenaren bewoond of met enkele landerijen verhuurd, vaak via mondelinge afspraken. Doordat deze afspraken niet vastliggen, is er onvoldoende informatie om daarop een schatting te funderen. Daarom heeft men deze een gefingeerde huurwaarde toegekend al naar gelang grootte, ligging en de staat van onderhoud.
De 1e klasse bestaat uit twee woonhuizen die in goede staat van onderhoud zijn. De huizen hebben 3 à 4 vertrekken en zijn ook als herberg ingericht. De huizen zijn beide gunstig gelegen. Het huis, kadastraal sectie A 137, heeft een huurwaarde van ƒ 63,00 en is eigendom van Hendrikus de Leeuw. Het huis, kadastraal sectie A 170, met dezelfde huurwaarde, is eigendom van G.C. en Mathilda Petronella Smits.
De 2e klasse bestaat ook uit twee woningen, namelijk de beste landbouwerswoningen , die ook in een goede staat van onderhoud zijn. Deze huizen bestaan slechts uit een keuken, een kamer en een zij-kamer. Het huis, kadastraal sectie C 254, heeft een huurwaarde van ƒ 54,00 en is eigendom van de weduwe van Johannes van Gemert. Het huis, kadastraal sectie C 490, met dezelfde huurwaarde, is eigendom van Egbert van de Goor.
De 3e, 4e, 5e en 6e klasse bestaan enkel uit landbouwerswoningen. De 3e klasse bestaat slechts uit het huis, kadastraal sectie C 323, met een huurwaarde van ƒ 45,00. Het is eigendom van Francis van Gulick van den Biggelaar.
Representatief voor de 4e klasse (huurwaarde ƒ 27,00) zijn de huizen sectie C 270, van de weduwe van Adrianus de Beever, en sectie C 303 van G.C. en Mathilda Petronella Smits. In totaal bestaat deze klasse uit 8 huizen.
Representatief voor de 5e klasse (huurwaarde ƒ 21,00) zijn de huizen sectie C 343, van Cornelis Malingré en sectie C 466 van Embert Dieden. In totaal bestaat deze klasse uit 10 huizen.
Representatief voor de 6e klasse (huurwaarde ƒ 15,00) zijn de huizen sectie C 453, van de weduwe van Wouter Sleegers en sectie C 238 van Francis van den Biggelaar. In totaal bestaat deze klasse uit 18 huizen.
De huizen van de 7e en 8e klasse worden bewoond door de erg arme boeren en dagloners.
Representatief voor de 7e klasse (huurwaarde ƒ 9,00) zijn de huizen C 401, van Laurens van Tuijl en C 477 van Laurens de Beever. In totaal bestaat deze klasse uit 18 huizen. Representatief voor de 8e klasse (huurwaarde ƒ 6,00) zijn de huizen C 261, van Johannes Biezemortels en C 426 van Cornelis Maas. In totaal bestaat deze klasse uit 7 huizen.
De huizen van de 9e klasse bestaan uit slechte lemen hutten.
Representatief voor de 9e klasse (huurwaarde ƒ 3,00) zijn de huizen C 264 van Adrianus Hendrikus van de Ven en C 526 van Hendrikus van Esch.
In totaal bestaat deze klasse uit 14 huizen. In totaal heeft Cromvoirt 80 huizen.
Gedaan en gesloten te ‘s-Hertogenbosch, 10 november 1830.
De schatter, J. Jacot
De controleur, J.P.W. Perez
