De April-Meistakingen van 1943 waren kortstondig, duurden hoogstens enkele dagen, maar ze waren wel over vrijwel het hele land verspreid en massaal van omvang: tussen de 200.000 en 500.000 mensen - de schattingen lopen uiteen - legden het werk neer in fabrieken en andere bedrijven.
Hoewel ze snel werden neergeslagen en er niets concreets werd bereikt, vormden deze stakingen toch in veel opzichten een belangrijk keerpunt: de bezetter kon niet anders dan constateren dat vreedzame assimilatie van Nederland in het grotere Duitse Rijk een illusie was, de Nederlandse bevolking kreeg hoop, ondergronds verzet in allerlei vormen ontwikkelde zich daarna snel.
Honderdduizenden mensen verhieven eind april, begin mei 1943 op allerlei manieren hun stem. De verontwaardiging en woede over de zoveelste Duitse maatregel, die dit keer zowat elke Nederlander heel dichtbij raakte, was vrijwel algemeen. Maar dat betekent niet dat iedereen ook bereid was in actie te komen. Angst, voorzichtigheid, geloof, politieke overtuiging, het kunnen allemaal argumenten zijn geweest om ondanks alles níet te reageren.
Massaal maar niet algemeen
De stakingen waren weliswaar massaal, maar zeker niet algemeen of volledig. Dat kunnen we aflezen uit de rapporten die naar aanleiding van de stakingen werden opgesteld. Neem bijvoorbeeld ’s-Hertogenbosch. Daar staakt op 30 april het gehele personeel, 970 man in totaal, van De Gruyter, maar bij Vroom en Dreesmann staken slechts 120 van de 450 werknemers, bij de Grasso 175 van de 275, bij de HEMA 30 van de 59, op het postkantoor 50 van de 192.
Dit soort getallen moet overigens met de nodige voorzichtigheid worden benaderd: in welke context zijn ze opgesteld, wanneer (tijdens de oorlog, of erna?), was het wellicht niet in het belang van de opstellers – om welke reden dan ook – om de volledige waarheid te vertellen? Om het voorbeeld van ’s-Hertogenbosch er weer bij te nemen: op 30 april meldt de Commissaris van Politie van de stad aan de Commissaris van de Provincie dat de directie van Grasso hem heeft medegedeeld dat hedenmorgen te circa half acht van het opgekomen personeel ongeveer 300 man de fabriek hebben verlaten, terwijl nog een tiental in dienst is gebleven. Over De Gruyter meldt hij dat 90% van het personeel de fabrieken heeft verlaten. Tamelijk grote verschillen tussen diverse bronnen dus, iets wat ook elders (bv. Breda, Delft, Helmond) is vastgesteld.
Maar of de getallen nu precies kloppen of niet, het is zeker dat in vrijwel het hele land in heel veel fabrieken en bedrijven voor enige uren tot zelfs enkele dagen het werk is neergelegd.
Gedwongen te staken
Een ander aspect dat we niet onvermeld mogen laten is dat niet iedereen die het werk daadwerkelijk neerlegde, dat ook vol overtuiging en uit vrije wil deed. In de genoemde voorbeelden uit ’s-Hertogenbosch accepteerden de stakers blijkbaar dat collega’s een andere afweging maakten en niet meededen. In veel andere bedrijven zien we een vergelijkbaar beeld.
Maar lang niet overal. Ook bij ‘klassieke’ stakingen zijn er altijd werkwilligen, die op geoorloofde en soms ook minder geoorloofde manieren onder druk worden gezet om zich bij de staking aan te sluiten. Ongetwijfeld zijn ook in 1943 werkwilligen door collega’s bewerkt en soms gedwongen om mee te staken, al zijn daar in dit geval geen concrete voorbeelden van bekend.
Wat we wél weten is dat ook van buitenaf druk werd uitgeoefend om over te gaan tot werkstaking, druk die soms extreme, gewelddadige vormen aannam. In een NSB-rapport van kort na de stakingen lezen we dat inwoners van Kaatsheuvel en Sprang-Capelle de fabrieksarbeiders in de Langstraat hadden geterroriseerd om ze tot staken aan te zetten. Ook minder gekleurde bronnen komen met soortgelijke berichten. Zo werd in de Wollenstoffenfabriek van A.N. Mutsaers in Tilburg pas korte tijd het werk neergelegd nadat een groepje vreemde arbeiders de fabriek was binnengedrongen en de werknemers had bedreigd. In Oosterhout drongen vier inwoners van de Voorheide elastiekwarenfabriek Tefab binnen en dwongen met het mes in de hand de arbeiders om hun werk te verlaten.
Verreweg het meest extreem was de situatie in het Land van Altena, waar op diverse plaatsen grote groepen mensen over straat gingen en op allerlei manieren de stakingen ondersteunden. Zo ondervond bijvoorbeeld de heer Jacquemijns op de ochtend van maandag 3 mei. Hij was samen met een collega op de fiets op weg naar Sleeuwijk, om daar de pont te nemen naar zijn werk in Gorinchem, toen hij in de buurt van Almkerk door een grote groep mannen werd tegengehouden. We mochten niet naar ons werk fietsen. We zeiden dat ons bedrijf ons gemaand had direct te komen omdat we anders op een stakerslijst zouden worden geplaatst, maar men luisterde niet. Men vertelde ons dat er nog werd gestaakt en wij moesten ons maar aansluiten, of we wilden of niet. Ik vond dat niet zo'n probleem, maar mijn collega was een militair, die als officier in 1940 had gevochten tegen de Duitsers. Als hij werd opgepakt zou dat zijn leven in gevaar kunnen brengen. Maar de weg bleef afgesloten. Maar gelukkig: Onze gedwongen afwezigheid had voor ons geen gevolgen, want de directie had onze tijdkaarten vier keer door anderen laten afstempelen die dag. Een tweede poging om die dag alsnog Gorinchem te bereiken strandde bij de pont van Sleeuwijk: Wij kwamen bij het veer, maar kregen geen kans om de boot op te gaan.
In Wijk en Aalburg ging het er die 3e mei zo mogelijk nog heftiger aan toe. Een menigte van zo’n 150 personen drong het distributiekantoor binnen en dwong het aanwezige personeel het werk neer te leggen. Hierna heeft men zich naar het gemeentehuis begeven, vervolgt burgemeester Landweer zijn verslag, en zijn eenige personen de hal binnengedrongen, waarna zij eveneens eischten, dat het secretariepersoneel den arbeid zou neerleggen. Ik heb deze personen gelast zich te verwijderen en hen naar buiten gedreven, waarna ik de deur eenigen tijd heb gesloten. De menigte is toen naar het postkantoor getrokken, alwaar men ook is binnengedrongen en den kantoorhouder zijn werkzaamheden onmogelijk heeft gemaakt. Aldaar is een lamp stuk geslagen en heeft men de vensters gesloten. Het kantoor heeft een paar uren niet gefunctionneerd. Daarna heeft men zich naar diverse middenstandsbedrijven in de gemeente begeven (grossierderij, garages enz.) en het daar aanwezige personeel gedwongen den arbeid neer te leggen. Eindelijk heeft men zich begeven in de richting van Heusden en bij een mandenfabrikant gedreigd de zaak in brand te zullen steken, wanneer men het werk niet neerlegde. Op dat moment verscheen de Sicherheitspolizei die met enkele schoten in de lucht de menigte uiteenjoeg en de rust herstelde. Later op die 3e mei werden in Wijk en Aalburg vier personen gearresteerd, onder wie Simon van Zandvliet, die direct naar Eindhoven werd overgebracht, en dezelfde dag nog ter dood veroordeeld en geëxecuteerd.
Om welke reden dan ook, vrijwillig of gedwongen, uit overtuiging of omdat de maat vol was, honderdduizenden Nederlanders gaven tussen 29 april en pakweg 5 mei 1943 een niet mis te verstaan signaal af. Een signaal aan de bezetter én een signaal aan alle Nederlanders: we accepteren de bezetting niet en we staan samen sterk in ons verzet.
