De April-Meistakingen van 1943 (9): Vlijmen en Drunen

De staking in Vlijmen: 29 april – 1 mei

De eerste tekenen van protest tegen de bekendmaking van generaal Christiansen van 29 april dat de manschappen van het Nederlandse leger weer in krijgsgevangschap zouden worden genomen, laten in Vlijmen niet lang op zich wachten. Al meteen diezelfde nacht wordt de kalkkwast tevoorschijn gehaald. De Marechaussee treft op 30 april om half zeven in de ochtend op de provinciale weg en in de Achterstraat op diverse plaatsen in grote kalkletters de leuze ‘STAAKT LEVE HOLLAND’ aan, op een betonschutting op het voetbalveld staat te lezen: “LEVE R.A.F. STAAKT” (een verwijzing naar de bombardementen op Duitsland door de Royal Air Force, lijkt me). Er wordt snel ingegrepen: op last van de politie verwijderen werklieden van de gemeente Vlijmen de leuzen onmiddellijk. Aangezien deze opschriften reeds vroegtijdig waren verwijderd, heeft het meerendeel der bevolking deze opschriften niet gelezen en zijn de arbeiders normaal aan het werk gegaan, meldt M. van der Sanden, commandant van de groep Vlijmen van de Marechaussee.

Maar die rust is niet van lange duur: het nieuws van de bekendmaking van Christiansen sijpelt langzaam door, ook in Vlijmen. Het is die 30^e april onrustig in de fabrieken in het dorp en tussen 2 en 4 uur in de middag verlaten enkele arbeiders van Van Wagenberg-Festen en van OVITO hun fabrieken. In Drunen gebeurt hetzelfde bij de fabriek van P. Elshout en bij de Zuid Nederlandsche Asphaltfabriek. Mede op aandringen van Van der Sanden sporen de directeuren hun personeel aan om op 1 mei weer aan het werk te gaan, om moeilijkheden te voorkomen. Deze oproep is tevergeefs, de stakingen breiden zich die zaterdag juist verder uit. Van der Sanden rapporteert:

In den voormiddag van 1 Mei 1943, waren te VLIJMEN op de leerlooierij van de firma van WAGENBERG drieëntwintig arbeiders niet verschenen. Twee arbeiders zijn aan het werk gegaan.
Op de contrefortfabriek O.V.I.T.O. zijn alle arbeiders drieëntwintig man, niet op de fabriek verschenen.
Mandenmakerij DEKKERS alle arbeiders, zes man.
Mandenmakerij J. van BUUL, alle arbeiders, zes man.
Boterfabriek VLIJMEN heeft slechts vijftig liter melk ontvangen van vier veehouders, aantal melkleverende veehouders bedraagt 280, normale aanvoer per dag 5000 liter melk.
Levensmiddelen bedrijven werken normaal, winkels zijn geopend.
De bevolking gedraagt zich rustig en kalm.

In de gemeente DRUNEN:
Op 1 Mei 1943 niet op het werk verschenen.
Zuid Nederlandsche asphaltfabriek alle arbeiders, 75 man.
Schoenfabriek van REX, alle arbeiders 50 man.
Schoenfabriek van P. van DRUNEN, alle arbeiders, 4 man.
Schoenfabriek van L. van DRUNEN, alle arbeiders, 26 man.
Schoenfabriek MARION, alle arbeiders, 60 man.
Winkels zijn geopend.
De politie patrouilleerd door de straten, teneinde samenscholing te voorkomen.
De bevolking houdt zich rustig.
Telefonisch is te circa 11.00 uur kennis gegeven aan de respectievelijke Burgemeesters, den Heer Gewestcommandant der Marechaussee te ’s-HERTOGENBOSCH en den Heer Afdeelingscommandant der Marechaussee te WAALWIJK.
Door de Burgemeesters is kennis gegeven aan de Polizeiofficier beim Beauftragten des Rijkscommissaris en den Aussenstelleleiter der S.D. te ’s-HERTOGENBOSCH.
Door de Burgemeesters is aan de Duitsche instanties een lijst toegezonden van de namen van de arbeiders die op 1 Mei 1943 niet in de fabrieken zijn verschenen.
De Groepscommandant, M. van der SANDEN.

De draconische maatregelen, de felle reactie van de bezetter die al snel volgt en de arrestatie van enkele boerenleiders en van wethouder Van Halder van Drunen, die tevens voorzitter van de Boerenbond en van de Zuivelfabriek was, missen hun effect niet. Politiecommandant Van der Sanden meldt dat de stakingen in de fabrieken al gedeeltelijk op maandag 3 mei, en op 4 mei helemaal zijn opgeheven. De melkleveranties beginnen vanaf de 3^e ook weer toe te nemen en zijn bijna overal in het gebied op de 5^e weer op normaal peil, Elshout tenslotte levert op de 6^e weer als vanouds. Daarmee is de staking in Vlijmen en Drunen voorbij, de gijzelaars keren weldra terug, de arbeiders die op de stakingslijsten stonden hebben hier tot hun opluchting – als ze al wisten van het bestaan van die lijsten – nooit meer iets van gehoord.

Namenlijsten van stakers

De autoriteiten in Vlijmen en Drunen hadden dus lijsten opgesteld van de namen van de arbeiders die op 1 Mei 1943 niet in de fabrieken zijn verschenen en die lijsten doorgestuurd aan de Duitse instanties. Omdat burgemeester Jacob van Vlijmen die lijsten ook aan de Commissaris van de Provincie, Van Rijckevorsel, zond, beschikken we over enkele voorbeelden. Zo stuurde de directie van de Leerfabriek van Van Wagenberg-Festen op 1 mei een lijst met naam, adres en geboortedatum van alle 36 personeelsleden. Wel is er aan toegevoegd: Het geheele personeel arbeiders Lederfabriek heeft de arbeid neergelegd. Welke arbeiders vrijwillig de arbeid neergelegd hebben en welke gedwongen is ons niet bekend. De arbeiders hebben toegezegd Maandagmorgen op tijd op de fabriek aanwezig te zijn. Blijkbaar zag de directie zich gedwongen deze lijst in te leveren, maar besefte ze terdege dat ze hiermee wel haar personeelsleden in gevaar bracht. De begeleidende opmerkingen zijn bedoeld om - voor zover mogelijk - het personeel te vrijwaren. Andere bedrijven in Vlijmen volstonden met het sturen van lijsten zonder verder commentaar.

Overijverige burgemeesters

Zeker in de eerste dagen van de staking eisten de Duitsers van de Nederlandse lokale autoriteiten lijsten van stakers. In veel gevallen probeerden bedrijfsdirecties en burgemeesters op allerlei manieren onder deze eis uit te komen. In Breda bijvoorbeeld werd een lijst ingeleverd waarop ook de zieken, vakantie- en verlofgangers stonden én de personen die hun kantoor niet durfden binnengaan, omdat ze bang waren gevangen te worden genomen door de gewapende Duitsers die overal rondliepen. Aan zo'n lijst had de bezetter natuurlijk weinig.

In Vlijmen en Drunen niets van dit alles, daar werden wél gedetailleerde lijsten samengesteld en ingeleverd. Beide gemeenten werden sinds december 1942 bestuurd door NSB-ers, Vlijmen door G.A.A.M. Jacob, voorheen afdelingsleider van de NSB in Vught, en Drunen door J.Th. Ramaekers uit Weert. Vanuit hun overtuiging zullen deze NSB-ers het als hun plicht hebben beschouwd om opstandigheid tegen de bezetter snel en hard te onderdrukken en ervoor te zorgen dat geen enkele schuldige zijn straf zou ontlopen. Hun politieke overtuiging stond voorop, daar bestond vanaf het eerste begin geen twijfel over, getuige de toespraak die Jacob bij zijn installatie in Vlijmen hield: Ik sta hier op de eerste plaats als lid der beweging [de NSB], van wien verwacht wordt, dat hij geheel in den geest der beweging het ambt waartoe hij geroepen wordt zal vervullen. En dan kon hij wel vervolgen met de verzekering dat hij in dienst stond van het gehele volk, de houding van de meeste Vlijmenaren zal op zijn minst argwanend zijn geweest. Van die argwaan was ook Ramaekers zich terdege bewust, getuige zijn woorden bij zijn installatie in Drunen: Ik weet dat mijn komst niet in alle kringen der bevolking met evenveel genoegen wordt begroet, doch zulks komt vanwege de valsche voorlichting, welke den nationaal-socialist als een tyran heeft afgeschilderd. Ik wil mijn ambt dragen in dienst der geheele volksgemeenschap. Hij heeft die argwaan niet weg kunnen nemen, een paar maanden later klaagt hij: het is hier alles anti – beleefd maar geweldig anti van de bode tot de loco burgemeester.

Beide NSB-burgemeesters hebben vanuit hun overtuiging de stakingen met kracht bestreden. Dat ze daarbij de levens of toch minstens het welzijn van een groot aantal van de inwoners van hun gemeentes in gevaar brachten, heeft ze niet afgeschrikt. Gelukkig voor de personen op de lijst hadden de Duitsers al snel geen belangstelling meer voor bestraffing van individuele stakers. Het ging hen er vooral om de staking zo snel mogelijk de kop in te drukken. Ze schuwden niet om daartoe zware middelen als executies van min of meer willekeurige personen in te zetten. Maar toen die aanpak succes had en de rust na de eerste dagen van mei ’43 weer terugkeerde, was daarmee de kous af. Ongetwijfeld tot opluchting van de Vlijmense en Drunense stakers.

Luister naar onze podcast Toen hoorde ik het salvo

Meer over de April-Meistakingen van 1943

Literatuur en bronnen

• BHIC 1085 Commissaris van de Koningin in Noord-Brabant, 1920 – 1969, inv.nr. 429
• Joop Bakker, ‘J.E.A. van de Poel en de april-meistakingen van 1943 in Breda’, Jaarboek De Oranjeboom 56 (2003) 135-164
• Peter Romijn, Burgemeesters in oorlogstijd. Besturen onder Duitse bezetting (Amsterdam 2006)