Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Aarle-Rixtel
Den 24 Augustus 1897 bezocht ik deze gemeente. Ik reed van Helmond over Rixtel naar Aarle (waar het gemeentehuis staat), vandaar naar Beek (waar het gemeentehuis staat), langs den kanaaldijk naar Donk en vervolgens over Lieshout en Stiphout naar Helmond. Even voor de kom van het dorp vond ik de harmonie, de handboogschutters, de vereeniging Nimrod (kruisboogschutters), een eerewacht te paard enz. enz. alles onder leiding van het hoofd der school. In optocht bracht men mij naar het Raadhuis. Dáár vond ik B. en W., met wie ik zeer geruimen tijd over de gemeente en hare inwoners zat te praten.
Op mijne audiëntie verscheen niemand dan de kapelaan; de pastoor was naar de retraite. Na de audientie liet ik den veldwachter bij mij komen; B. en W. hadden mij bitter over dat heerschap geklaagd, vooral dat hij borrels aannam om allerlei ongerechtigdheden niet te zien; hij was bovendien lui, deed slecht, of weinig dienst, zat voortdurend in de herbergen enz. Ik heb hem gezegd, dat, als hij niet van stonde af veranderde, ik hem, zoodra de burgemeester weer reden tot klagen had, onverbiddelijk zou ontslaan.
De geneeskundige praktijk te Aarle-Rixtel wordt waargenomen door den doctor van Gemert (Dr. Kuijper). Ik raadde B. en W. aan, hun contract met dezen doctor te verbreken, en eene overeenkomst te sluiten met Dr. Timmer, sinds 10 maanden te Beek gevestigd. De armen, die de hulp van Dr. Kuijper behoeven, moeten nu langs het huis van Dr. Timmer te Beek, als zij Dr. Kuijper te Gemert moeten gaan halen; van de woning van Dr. Timmer hebben zij nog een uur te loopen, eer zij bij Dr. Kuijper zijn.
De toestand der boeren te Aarle is vrij bevredigend, voor zooverre de grootere boerderijen betreft; een zevental boeren werden op een vermogen van ruim f. 50.000 geschat. De kleine boeren zitten er over het algemeen hard voor. Broodsgebrek wordt er echter gelukkig nooit geleden; de armenfondsen schijnen over het geheel genomen, zeer voldoende. Op verzoek van den burgemeester ging ik even naar zijne woning en vertoefde ik daar een minuut of vijf. Zoowel de administratie van den secretaris, als die van den ontvanger gaf aanleiding tot opmerkingen: geen geregelde notulen van Burg. en Weth.; het bevolkingsregister wordt eens per jaar naar het register der huwelijken bijgewerkt enz. enz.
 Het pensionaat, ca. 1920 (foto: Joh. Couwenberg, bron: RHCe) |
Den 14 Mei 1902 kwam ik weer in de gemeente. Vanuit Helmond reed ik er heen; vervolgens ging ik naar Beek, om ten slotte langs denzelfden weg naar Helmond terug te keeren. Van B. en W. hoorde ik, dat er een miraculeus beeld van O.L.V. staat in eene kapel bij het groote liefdehuis en meisjespensionaat. In de reformatie ging dat beeld daar weg, en bleef tot 1854 in de parochiekerk. Tot 1854 was de kapel in gebruik bij de gemeente, en ingericht tot raadhuis en school. De toenmalige pastoor (Van Sambeek) kocht toen raadhuis en school van de gemeente, en richtte daar weder eene kapel in. Mgr. Zwijsen kwam toen persoonlijk, om het beeld uit de parochiekerk naar de kapel terug te brengen. Thans is er voor dat beeld eene zeer groote devotie, zoowel in de gemeente, als verre daarbuiten.
Het Eerste Kamerlid Prinzen komt bijna dagelijks in die kapel bidden; men ziet hem dan met zijn pater noster in de hand over straat gaan. De burgemeester van Helmond, Coovels, Raymakers enz. enz. komen ook zeer dikwijls. Als er iemand in Helmond ziek is, dan komen er groote massa’s menschen, om in die kapel voor de genezing van den zieke te bidden. Veel jong volk komt ’s Zondags uit Helmond naar Aarle, zoogenaamd naar de kapel van O.L.V., in werkelijkheid om zich te amuseeren en onder weg te vrijen. De herbergen zijn dan wel overvol, maar de politie heeft er nog al niet veel last mede.
Huwelijken komen bijna uitsluitend onder den minderen stand voor; men trouwt maar raak. Boeren blijven veelal ongehuwd, en wonen samen met zusters en broers.
Men is voor het scheepvaartkanaal naar Tilburg, niet zoozeer omdat men er oogenblikkelijk veel voordeel van verwacht, alswel omdat men niet weet, wat de toekomst zal brengen; over 50 jr kan Aarle Rixtel wel eene fabrieksplaats zijn, en zou in dat geval het kanaal van onberekenbaar nut kunnen zijn voor de gemeente.
 Kasteel Croy, o.a. gebruikt als liefdegesticht, ca. 1915 (bron: RHCe) |
In het gesticht Croy onder leiding van liefdezusters van Tilburg onder Stiphout is plaats voor 30 oude menschen. Stiphout heeft recht op kostelooze verpleging van 20 ouden; Aarle op 10. De armen uit Aarle willen er niet gaarne heen; de mannen krijgen er geen borrel, de vrouwen geen koffie op ieder uur van den dag. Het R.C. parochiaal armbestuur heeft slechts te beschikken over f. 150 ’s jaars en kan dus niet veel doen; gemiddeld tweemaal in de week is er broodbedeeling in den winter; dan worden er telkens ongeveer 30 brooden gehaald. Het algemeen armbestuur heeft ± f. 1.000 ’s jaars; daarmede worden weesmeisjes besteed in een weeshuis te Helmond, tegen f. 75 per jaar en per hoofd; voor jongens is daar geen plaats.
De gemeenten Bakel, Helmond, Beek en Donk, en Aarle Rixtel bezaten eertijds gemeenschappelijk eigendommen onder Bakel. Toen men vóór jaren dat bezit verdeelde, kreeg Aarle 207 H.A. peelgronden in de buurt van Oploo; 50 H.A. moergrond te Milheeze, waar men turf steekt om te branden; en 100 H.A. heide, die men begonnen is te exploiteeren door den aanleg van dennenbosch; door de boeren wordt de heide ± 15 c.M. omgeploegd, waarna men den grond met dennen dichtzaait. Onder Aarle heeft de gemeente ± 50 H.A. broekgrond, hooiland en bouwland; met een huis en erf.
Zusters Trapistinnen kochten van v. Asten uit Helmond eene hoef in het broek van 29 H.A., juist op de grenzen van Beek en Aarle. Daar wordt nu voor haar een groot klooster gebouwd; men meende in Beek, dat daar plaats zou zijn voor 150 zusters. Aan het liefdehuis te Aarle (Zusters van Tilburg) is een pensionaat verbonden voor meisjes van 7-13 of 14 jr. Zij doen daar hare eerste H. Communie; er zijn circa 125 pensionaires.
Het is wel jammer, dat de klokkengieterij van Fritzen spoedig tot het verleden zal behooren; Fritzen is 80 jr oud en heeft niemand opgeleid, die het vak verstaat. Het is wel jammer, want hij leverde veel, zoowel in het binnenland als in Duitschland. Hij, en Van Bergen te Heiligerlee, zijn de eenige klokkengieters in ons land. De gemeente-ontvanger v.d. Kerkhof is een bekwaam torenuurwerkmaker; hij heeft aan Fritsen veel te danken. Wanneer Fritsen ergens klokken leverde en hem gevraagd werd, bij wien men voor een torenuurwerk moest zijn, dan recommandeerde hij v.d. Kerkhof. Hij leverde een uurwerk op Baarlo, op het kasteel bij v. Erp, en naar ik meen op de kerk te Suideras.
Tot gemeentegeneesheer van Aarle is thans benoemd Dr. Timmer uit Beek, in de plaats van Dr. Kuyper uit Gemert. De veldwachter Evers, die door mij als zoodanig benoemd werd, nadat zijn voorganger wegens wangedrag door mij was weggejaagd, voldoet zeer goed; hij is absoluut geheel drankvrij; men is zeer tevreden over hem.
Den 13 April 1905 bezocht ik deze gemeente weer. Vanuit Helmond reed ik eerst naar Beek en Donk, toen naar Lieshout en eindelijk naar Aarle Rixtel, vanwaar ik naar Helmond terugkeerde. Voor de audientie hadden zich de Pastoor en de Kapelaan aangemeld; met hen besprak ik de moeielijkheden in de gemeente tengevolge van de laatste Raadsverkiezing, welke men tevergeefs door Gedep. Stat. had getracht te doen vernietigen. Zonder dat de Heeren het met zooveel woorden zeiden, kreeg ik den indruk, dat de kapelaan voor den burgemeester was, en de pastoor voor diens tegenstander, secretaris Van Roy.
Met B. en W. besprak ik daarna uitvoerig de Aarlesche moeielijkheden; wethouder Saris staat aan de zijde van den burgemeester, wethouder Aarts daartegenover. Toen ik van B. en W. vernam, dat de poppen weer zouden gaan dansen, nu in 1905 de raadsleden Smulders en Van Haandel periodiek aftraden, bezwoer ik hen, toch van weerszijden wat water in den wijn te doen, en, het verleden vergetende, alleen aan de toekomst te denken. Men kon zoo goed tot vrede komen, omdat Van Haandel tot de partij van den burgemeester behoorde en Smulders tot de andere partij. Wanneer men nu zorgde, dat beide Heeren als raadslid herkozen werden zonder stemming, dan zou de vrede spoedig geteekend zijn.
 Beeld Onze Lieve Vrouw in 't Zand en Zetel der Wijsheid (foto: Jos Pé, uitgever: H. Verhagen-de Reijdt, bron: RHCe) |
Na lang heen en weer praten beloofden de burgemeester en de beide wethouders mij, dat zij gezamenlijk ééne lijst zouden indienen voor Smulders en Van Haandel, en hun best zouden doen, om alle andere lijsten te weren, zoodat de Heeren bij candidaatstelling hun mandaat hernieuwd zouden zien. Toen ik wegging was hunne meening zeker goed, maar zullen de Heeren bij hun goede voornemen volharden?
Hoewel er geene enkele processie is naar Aarle Rixtel, is toch daar en in een wijden omtrek eene groote vereering van de H. Maagd Maria, in het miraculeus beeld van O.L.V. Dat beeld – niet grooter dan een kleine houten pop – stond volgens de overlevering in een houten kruis ergens aan den weg. Het werd door iemand mede naar huis genomen als speelpop voor zijne kinderen. Met dat beeld kwamen daar toen allerlei geheime stemmen, hemelsche muziek enz. in huis. De man bracht het beeld toen terug naar zijn oude plaats in het houten kruis. Deze geschiedenis werd ruchtbaar; van toen af dateert de vereering; men bouwde er eene kapel om heen enz. enz.
De orde van de Zusters van het Heilig Bloed bestaat sinds ± 30 jaar; zij werd in Duitschland opgericht, met het doel zich aan het missiewezen te wijden; de orde heeft in Transvaal en in Natal thans ± 27 staties. Het missiehuis werd voor drie jaren verplaatst naar Aarle Rixtel; het is het eenige huis dat deze orde in Europa bezit. Er zijn thans 60 zusters en 40 postulanten; meest allen van Duitsche afkomst. Rector is de Heer Wolters, zoon van den Oud Gedeputeerde; hij woont buiten het klooster in een voor hem gebouwd, afzonderlijk staand, rectorshuis; hij wordt door de Zusters bediend.
De Zusters staan onder toezicht der Trappisten; hoe dat precies zat, wist men mij niet te zeggen, maar men wist wel, dat het klooster door den generaal der Trappisten gevisiteerd werd. Ze moeten zeer rijk zijn; ze moeten ten minste eene prachtige installatie gemaakt hebben op de door haar gekochte 29 H.A. grond van v. Asten uit Helmond. Ze doen den heelen dag boerenwerk: melken, maaien, harken, hooien, hakken, dorschen enz. enz.
B. en W. sterk aangeraden om een uitgebreiden staat van gemeente eigendommen aan te leggen, waarin alle détails omtrent cultuur en exploitatie nauwkeurig en omstandig worden omschreven. B. en W. tevens geraden, het onderhoud der waterleidingen in eene hand te brengen en ten laste der gemeente te nemen.
 Klokkengieterij Petit en Fritsen (bron: RHCe) |
Oude klokkengieter Fritzen is dood; een neef – Fritzen – tracht de zaak voort te zetten; hij moet echter niet erg goed op de hoogte zijn, en zijne wijsheid uit aanteekeningen van den ouden Fritzen putten. Wel jammer, omdat Fritzen, met van Bergen te Heiligerlee, de eenige klokkengieters uit ons land waren.
Den 26 Mei 1909 kwam ik weer in Aarle Rixtel. Vanuit Helmond ging ik eerst naar Lieshout, toen naar Aarle Rixtel en eindelijk naar Stiphout, vanwaar ik naar Den Bosch terugkeerde. Burgemeester Sengers is 78 jr oud; den 4 October 1909 moet hij als burgemeester aftreden; ik heb hem gezegd, dat hij niet op eene herbenoeming moest rekenen. Hij zou gaarne zijn zoon tot zijn opvolger zien aangewezen; het spreekt vanzelf, dat ik hem dienaangaande geene enkele toezegging kon doen.
Het doozenstelsel werd op de secretarie nog niet ingevoerd. Een staat van exploitatie van gemeentebezittingen bestaat wel, maar is zeer onvolledig; heeft daardoor geen waarde. Op verbetering aangedrongen. Het onderhoud der waterleidingen kost thans aan de gemeente veel geld; men sputtert daar erg tegen. Kanaal Tilburg Amer krijgt, voor wat Aarle Rixtel betreft, de bruggen op de verkeerde plaats; dat is erg jammer!
 Onze Lieve Vrouwe Kapel, bedevaartsoord, 1973 (foto: Jos Pé, bron: RHCe) |
De vrede is gelukkig in de gemeente weergekeerd; de aftredende raadsleden worden weer bij enkele candidaatstelling gekozen. De klokkengieterij van Fritzen schijnt nog al goed te gaan, evenals de verkoop van torenuurwerken van v.d. Kerkhof, den gemeenteontvanger. Vóór mijn vertrek ben ik met de twee wethouders even naar de kapel gegaan, waar het miraculeuse beeldje van O.L. Vrouw bewaard wordt; de kapel is verbonden aan het pensionaat. Het beeldje is zeer klein; natuurlijk aangekleed; het staat onder glas, in een prachtig baldaquin, geschonken door Prinzen uit Helmond. De Zusters van het pensionaat hadden gezorgd voor eene prachtige bloemversiering, in verband met de Meimaand.
Burgemeester Sengers, die zich onwel voelde, was niet mede naar de kapel gegaan.
Den 26 Maart 1913 kwam ik weer in de gemeente. Vanuit Helmond reed ik per auto eerst naar Mierlo, en later naar Stiphout en eindelijk naar Aarle Rixtel. Met den nieuwen burgemeester Albers is de vrede in de gemeente weergekeerd; men vertrouwt, dat bij de aanst. raadsverkiezing geen stemming noodig zijn zal, en de aftredende leden bij candidaatstelling zullen herkozen worden.
Verordening op het venten werkt goed; vooral is men Ged. Stat. dankbaar, dat zij in de verordening lieten opnemen de bepaling dat de vergunning om te venten niet kan gegeven worden door den burgemeester, maar door B. en W.; nu moet de permissie lang van tevoren worden aangevraagd, hetgeen natuurlijk nooit gebeurt, waardoor ook nooit permissie gegeven wordt!
Gemeente bezit onder Aarle 97 H.A., en onder Bakel, op de grens van Deurne 165 H.A.; van deze is men bezig 56 H.A. aan Duitschers te verkoopen; voor eigen exploitatie liggen die 56 H.A. te ver van huis, ± 3½ uur. Men verhardt geen wegen meer met kolensintels; de boeren willen die niet meer kostenloos uit Helmond halen; moet men de vracht betalen, dan worden ze te duur. Aan de waterleidingen wordt groote zorg besteed.
 Torenuurwerkfabriek De Klok van Van de Kerkhof (foto: Jos Pé, bron: RHCe) |
Over Dr. Timmers uit Beek, den armendoctor, is men zeer tevreden. Armoede wordt in Aarle niet geleden; in het gesticht Croy worden geregeld 8 à 9 personen uit Aarle verpleegd; niettegenstaande het armbestuur daardoor zeer ontlast wordt, heeft het toch slechte finanties. Er is eenige plaatselijke industrie: eene stroohulzenfabriek en hooiperserij van de firma A. van Dam, waar ± 120 menschen werken; verder kunstmolensteenfabrieken van A. Jaspers, en van Gebrs. Jaspers, met groote afzet naar het buitenland, vooral naar Rusland; eene klokkengieterij van Petit en Fritzen, eene mooie fabriek, welke slechte zaken maakt en zwaar verhypothekeerd is; en een torenuurwerkfabriek van v.d. Kerkhof, welke zaak goed gaat.
Verder moeten de menschen buiten de gemeente, vooral in Helmond hun brood gaan verdienen; voor zooverre men kan nagaan, heeft dat geen verkeerden invloed op de moraliteit. Burgemeester is bezig eene uitvoerige beschrijving te maken van de exploitatie der gemeentelijke bezittingen. Het miraculeus beeld van de H. Maagd trekt veel menschen naar Aarle; vooral in Mei is het er druk; bepaalde processies komen er echter niet. Als er in Helmond ernstige zieken zijn, komen er troepen menschen naar Aarle om te bidden; toen een van de v. Thiel’s ziek was, kwam het heele fabriekspersoneel, ruim 600 man.
Het Moederhuis van de Zusters van het Heilig Bloed is wel in Aarle; er zijn echter meerdere huizen van die orde in ons land, o.a. in Tienray; ook zijn er huizen in Duitschland, Oostenrijk en Beieren; de meeste Postulanten zijn Duitsch.
Men verwacht in de toekomst voor de gemeente wel voordeel van het kanaal Tilburg-Amer. Schoolhoofd vierde dezer dagen zijn gouden ambtsfeest, en werd toen gedecoreerd; zijn geheele onderwijzersloopbaan ligt in Aarle, waar hij vóór vijftig jaren als onderwijzer werd aangesteld op f. 200; thans heeft bij f. 1.200 en vrij wonen.
 Burgemeester A.E. Albers-Pistorius, 1878-1944 (foto: A. van Beurden, bron: RHCe) |
Den 25 Juli 1918 kwam ik weer in Aarle-Rixtel. Burgemeester Albers schijnt daar werkelijk grooten invloed ten goede uit te oefenen; partijschappen komen er niet meer voor; de laatste raadsverkiezing liep met enkele candidaatstelling af. Hij is een groot voorstander van ontginningen; in zijn rijtuig gingen we die in het Broek, aan de andere zijde van de Zuid Willemsvaart in oogenschouw nemen. Daar waren broekweiden gescheurd en met haver bezaaid; 14 H.A. waren gepacht door de Rotterdamsche sleepersvereeniging om te haveren; de gemeente moet al het werk doen en de haver in het schip leveren; zij ontvangt f. 650,- per Hectare, waarin minsten f. 250 per H.A. zuivere winst zit.
Dat land moest noodzakelijk toch gescheurd worden, zoodat de gemeente dat kostbare werk voor niets gedaan krijgt. Veertien H.A. weiland waren ingeschaard met 43 beesten, tegen f. 35 à f. 40 per beest. De oud-burgemeester Sengers, die nooit iets van ontginnen wilde weten, moest eens terug komen! De finantieele resultaten van de exploitatie van de 97 H.A. in Aarle zijn meer dan schitterend.
De heide onder Milheeze brengt niet veel op; die ligt zoo ver van huis! Men had er dit jaar 40.000 turven gestoken; men steekt er niet meer, omdat ze in de distributie vallen en de Regeering er dus beslag op legt. De gemeente heeft ± 2.000 M1 eigen weg te onderhouden, waarvan 1.500 M1 naar de ontginningen. Er wordt landbouw- en tuinbouwonderwijs gegeven in Aarle, teeken- en ambachtsonderwijs in Helmond.
Het schijnt, dat de hooge belastingen de rijke menschen Helmond uitjagen; binnenkort zal de Heer Matthijssen zich van daar naar Aarle verplaatsen; het gemeentebestuur is daar zeer mee ingenomen en geeft hem alle mogelijke faciliteiten. De stroohulzenfabriek van Pillot werd stopgezet; er is voor tonnen aan fabricaat in voorraad; de verscheping is onmogelijk; middelerwijl vreten de muizen de hulzen stuk. Pillot begon nu eene mandenmakerij. Het gaat den grooten boeren nog goed; die hebben nog geen klagen. De kleine boeren echter, de zoogenaamde keuters, zitten er hard voor.
Den 19 Mei 1922 bezocht ik vanuit Helmond de gemeenten Aarle Rixtel en Oploo. Er kwamen twee arbeiders-raadsleden; sterk drijven naar woningbouw voor volkshuisvesting; 20 woningen gebouwd; huurprijs f. 4,75; meestal verhuurd aan vreemden; de eigen arbeiders kunnen die huur niet betalen; verwonen f. 1,50 tot f. 2. Het laagspanningsnet voor de elektriciteit kostte f. 37.500. Het gaat uitstekend; 25 cnt klein kracht; 50 cnt licht; niet in beheer bij PNEM. Gemeente-ontvanger is torenuurwerkmaker; is electrotechnicus; is administrateur van het gemeentelijk electriciteitsbedrijf.
Tijdens den oorlog gaven de gemeentelijke bezittingen reuzewinsten; op een bedrag van f. 10.000 na, dat geleend werd, werden alle distributiekosten daaruit betaald. Thans is de opbrengst veel minder; de bate voor de gemeente is maar klein. De werkeloozen worden daar te werk gesteld; deze leveren duur, slecht werk; vandaar ook, dat de bate voor de gemeente niet grooter is. Geen eigen losplaats aan Wilhelminakanaal. Mathijssen en v. Vlissingen kwamen om de hooge belasting van Helmond naar Aarle Rixtel wonen.
De industrie – Van Vijfeiken; ververij van Spielen en Co – gaat redelijk. Ongeveer 100 menschen gaan in Helmond werken. Werkeloosheid is er thans niet meer. Boekhouding gemeentelijk bezit wordt niet meer bijgehouden. In Bakel heeft gemeente twee complexen grond: 56 H.A. turfveld op de grens Milheeze-Deurne; dat perceel is slechts 200 M1 breed, en loopt haast tot Venray door; verder 105 H.A. Grootelsche heide; die wil men bebosschen. Men heeft vroeger met de Grondmij gewerkt; duur, daarom bedankt.
Gemeente moet vrij hooge belastingen heffen. De uitvoering van de lager onderwijswet 1920 zal ± f. 30.000 kosten. Secretaris Vvan Roy is een echte vuilpoes; op de secretarie is het meer dan vuil en smerig. Geen partijschappen in de gemeente.
