Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Alem, Maren en Kessel
Den 27 Augustus 1898 bezocht ik deeze gemeente; ik reed van het station te Oss over Lithoijen, Lith en Kessel naar Maren (alwaar het raadshuis staat); vandaar over Alem (waar de burgemeester woont) en Empel naar Den Bosch terug.
Op de grens van Lith vond ik een talrijke eerewacht, (± 40 ruiters); de commandant, een hulponderwijzer uit de gemeente, heette mij welkom en verzocht mij over den dijk langs Kessel naar Maren te rijden, aan welk verzoek ik voldeed.
Het gemeentehuis te Maren ligt achter de Roomsch Katholieke kerk; op den weg langs de kerk vond ik de schoolkinderen opgesteld van de openbare scholen te Kessel, Maren en Alem, allen onder hun eigen hoofd der school; beurtelings zongen de kinderen mij een liedje toe.
Aan den ingang van het Raadhuis kreeg ik een bouquet van de dochter van den burgemeester (een ± 14-jarig meisje); zij bracht haar speech goed voor den dag. Alle raadsleden waren gekomen om mij welkom te heeten; ik zat met genoegen met die boeren een paar uren te praten. Toen ik later de gemeente verliet, nam ik den burgemeester in mijn rijtuig mede, terwijl de heele raad in een paar rijtuigen volgde, om mij uitgeleide te doen, zoo verre als mogelijk was.
 Pastoor Godschalx, 1871-1908 |
Ten huizen van burgemeester Van Waardenburg te Alem werd even halt gehouden en at ik daar een stukje brood; aldaar kwam pastoor Godschalcx, een broeder van den burgemeester van Berlicum, sinds 28 jaren pastoor van Alem, stichter van de Roomsche kerk te dier plaatse, zijne opwachting maken. Hij had niet te Maren op audiëntie kunnen komen, omdat zijn paard in de eerewacht mede moest rijden, en hij bovendien met het oog op het biecht hooren (het was Zaterdagnamiddag) niet lang van huis kon.
Op mijne audiëntie verschenen de pastoor van Kessel, en de assistent van Maren. De 83-jarige pastoor van Maren is zo slecht ter been, dat hij te voet het raadhuis niet meer kon bereiken. Toen ik later Maren verliet, stond hij aan de deur en ging ik hem even goedendag zeggen. Toen ik de gemeente verlatende, de Blauwe Sluis passeerde, verscheen de fortwachter van het in zeer vervallen toestand verkeerende fort boven aan de borstwering en blies hij op een ouden hoorn het Wilhelmus!
Ter plaatse, waar ik van den gemeenteraad van Alem afscheid nam om mijn reis naar Empel te vervolgen, vond ik het hoofd der gemeenschappelijke school te Gewande met zijne schoolkinderen. Administratie van den ontvanger. Betaling wegens hoofdelijke omslag en hondenbelasting werden in journaal en grootboek aan collectieve bedragen geboekt, zonder eene specifieke boeking van iedere betaling in een gezegeld hulpregister.
Den 18 Juni 1902 kwam ik weer in de gemeente. Na des morgens Engelen bezocht te hebben, reed ik van ’s Bosch over Empel, Gewande en het Wildt naar Maren, en later langs dezelfden weg terug naar ’s Bosch; van ’s Bosch naar Maren neemt anderhalf uur. De burgemeester en één raadslid waren te Alem; wethouder Koopmans en 2 raadsleden te Maren; wethouder Van Oorschot en 1 raadslid te Kessel. Vroeger was er veel animositeit in de gemeente, veel ruzie bij verkiezingen; in de laatste twee jaren, feitelijk sinds het optreden van den tegenwoordigen burgemeester, is het rustig in de gemeente en gaat daar alles goed. Bij de laatste raadsverkiezing behoefde er niet gestemd te worden.
Er komen weinig gedwongen huwelijken voor: in 1901 twee op de zestien; op de 47 geboorten geen enkele onwettig. Veel onland buitendijks onder langs den voet van den dijk van Gewande tot Lith behoorde oorspronkelijk aan de gemeente; Laag Hemaal stak daar grond tot herstel van den dijk, en begon te doen alsof het eigenaar was; toen werd het bezit gemeenschappelijk; 4 Maart 1887 ging gemeente eene overeenkomst met Laag Hemaal aan, krachtens welke de gemeente alle hare rechten aan den polder van het Laag Hemaal overdroeg tegen eene jaarlijksche vergoeding van f. 275.
De gemeente bezit 44 H.A. in eigendom; daarvan is ± 7 H.A. twijgbosch, 1 H.A. goed binnendijksch hooiland, en 2,30 H.A. goede uiterwaard. De rest is waterkolk en onland, dat niets opbrengt. De gemeente verhuurt eene los- en ladingsplaats te Alem en te Maren, en heft recht van overweg, voor eene particulier eigendom zijnde los- en ladingsplaats te Het Wildt. Een en ander zal te samen ± f. 70 opbrengen.
 Kerk te Alem, klaar in 1874 |
Aan het Wildt wonen verreweg de armste menschen der gemeente. Het behoorde vroeger kerkelijk en burgerlijk onder Maren; thans kerkelijk onder Alem. Het burgerlijk armbestuur van Maren bedeelt de armen van het Wildt. Gewande hoorde en hoort nog kerkelijk onder Alem; de armem worden door het burgerlijk armbestuur van Alem bedeeld. Er zijn drie burgerlijke armbesturen in de gemeente, nl. te Alem, te Maren en te Kessel; die van Alem en van Kessel kunnen er zoo wat komen; dat van Maren is rijk; het hield in 1901 f. 1.200 over.
Oude pastoor te Maren leeft nog altijd, en heeft nog steeds een assistent. Men is zeer tevreden over den veldwachter; men vreest echter, dat men hem zal verliezen: hij zou nl. postbode worden van Alem op Lith, wat hem jaarlijks f. 150 à f. 200 meer zou opleveren. Dr. Wiegersma te Lith is gemeentedoctor; men is zeer oven hem content. Steenoven van v.d. Elst staat wel onder Alem, maar aan de andere zijde van de rivier de Maas.
Burgemeester Pompen woont te Alem, juist naast de woning, waar eertijds burgemeester Van Waardenburg woonde; hij scheen er op gerekend te hebben, dat ik over Alem zou rijden en dan bij hem zou aankomen. De tijd ontbrak mij om zulks te doen. Het werk van den secretaris Pompen viel mij nog al mede; hij geeft zich blijkbaar nog al moeite, om zijne taak behoorlijk te vervullen. Hij liet zich, toen hij pas secretaris was geworden, gedurende een drietal maanden bijstaan door een deskundige; nu doet hij het alleen af.
Men beklaagt zich zeer, dat de plannen van de afgebrande school te Kessel nog niet zijn goedgekeurd; men heeft nog altijd dien Haagschen architect, van het bureau van den Heer Van Lockhorst; men kan van dien man niet af, hoewel men veel liever een ander had gehad.
 Parochiekerk Sint Lambertus te Maren, de toren is beschadigd in 1944 |
Den 17 Mei 1906 kwam ik weer in de gemeente; ik had tevoren Rosmalen bezocht; door de Kruisstraat en den Polder van der Eygen reed ik naar Maren; vandaar reed ik via Empel naar Den Bosch terug. Sinds mijn vorige bezoek is er eene nieuwe R.C. kerk met Pastorie gekomen; daardoor is de ligging van het Gemeentehuis heel veranderd; er is nu een groot open terrein tusschen de kerk en het Raadhuis; het is te hopen, dat de pastoor dat zoo laat en niet alles vol bouwt. Naast die prachtige kerk zinkt het gemeentehuis wel in het niet.
De oude pastoor is overleden; in zijn plaats kwam iemand, die jarenlang kapelaan te Hedel was. Het Laag Hemaal lag niet in de traverse van de Beersche Maas; het deelt niet mede in de bijzondere werken van het Groot Waterschap. Men vreest zeer de gevolgen van de uitvoering van sommige bijzondere werken, nl. de verbreding van de Hertogswetering, de inlaatsluis te Gewande voor de polders van Empel en Meerwijk en Van der Eygen, en de verzwaring en verhooging van den dijk langs de Hertogswetering door den polder Van der Eygen. Men vreest nu veel last van Beersch Maaswater, dat, gekeerd door den dijk van den polder v.d. Eygen, over den dijk van het Laag Hemaal dien polder zal binnenvloeien. Laag Hemaal is daardoor verplicht zijn dijk langs de Hertogswetering eveneens te verzwaren en te verhoogen (tot ± 5,20 M + A.P.), een werk, dat begroot is op ± f. 20.000.
Men hoopt bovendien een contract te kunnen sluiten met den polder Van der Eygen om een grondduiker te mogen bouwen onder de Hertogswetering door; daarmede zal dan het Laag Hemaal – wanneer het water op de Maas te hoog is om door de roode sluis te Gewande te kunnen lossen – het overtollige water door den polder Van der Eygen op de Dieze moeten lossen. Naar men meende had de ondervinding aangetoond, dat, na de opening van de nieuwe rivier de polder v.d. Eygen zulks gerust kon toelaten zonder gevaar te loopen, dientengevolge met water bezwaard te worden.
 Camelot. Raadhuis van gemeente Alem, Maren en Kessel. Gebouwd in 1901, gebruikt als raadhuis sinds 1908 (Provincie Noord Brabant) |
Den 15 April 1910 kwam ik weer in Alem; ik was tevoren in Lithoijen en in Lith geweest; via Oss keerde ik ’s avonds naar Den Bosch terug. Ik werd door B. en W. ontvangen op het nieuwe Raadhuis, dat te Maren aan de buitenzijde van den Maasdijk staat, en er zeer goed uitziet: onder een Raadszaal, de kamer waar de secretarie is, en nog een kamer, die nog niet in orde was; boven een zolder met een beschoten dak, waar meerdere los van de muur en het dak staande, groote kasten getimmerd waren tot berging van het oud archief. Met de verhuizing geraakte dat archief eenigszins en souffrance; de secretaris zegde mij toe – en ik vertrouw, dat hij woord zal houden – dat hij het oude archief netjes zou schoon maken en ordenen, zoodra hij daarvoor den tijd zou kunnen vinden. Het Raadhuis kostte ruim f. 5.000.
Er is bovendien juist een huis gekocht voor den veldwachter; dat zal als woning voor hem worden ingericht, zoo dat de veldwachter daarmede zeer vooruit gaat. Burgemeester Koopmans woont in Kessel; wethouder Van Oorschot in Maren; wethouder Van Thiel te Het Wildt; van de vier andere raadsleden wonen er twee in Alem, een in Maaren en een in Kessel.
De inwoners hebben gedurende den afgeloopen winter groote schade geleden door de hooge waterstanden; men vroeg hulp en steun aan de Watersnoods Commissie in Amsterdam. Men meende zich te mogen beroepen op de omstandigheid, dat het Laag Hemaal voor een pr. jaren den Achterdijk en de Kesselsche Graaf zeer belangrijk had opgehoogd, en daarvoor ± f. 20.000 had uitgegeven, met de bedoeling, den polder watervrij te maken. Het water was echter zóó hoog geweest, dat het 0,75 M. boven over die beide dijken was heen gevloeid.
De schade was aan B. en W. opgegeven tot een gezamenlijk bedrag van ± f. 10.000. B. en W. moesten echter op dat bedrag nog snoeien; want hier en daar was erg overvraagd. De burgemeester heeft mij toegezegd, te zullen zorgen voor het aanleggen van een staat omtrent de exploitatie der gemeentelijke bezittingen. Door de opening van den Nieuwen Maasmond kwamen de buitendijks gelegen landerijen niet in betere conditie; wel loopt bij ebbe de Maas lager af; maar vroeger kende men geen vloed, terwijl de invloed van den vloed zich thans tot Lith doet gevoelen; daardoor schiet het lage land nu nog dikwijlder onder water dan vroeger.
Men had gehoopt, dat er een grondduiker zou gemaakt zijn onder de Hertogswetering door, om, wanneer het Laag Hemaal met water bezwaard zou zijn, dat water via den polder van der Eigen te kunnen lossen op de Dieze; daarvan zal echter niets komen.
Er woonde vroeger in Alem een familie Janssen Schiffer; de menschen verhuisden naar Nijmegen; ze hebben in Alem nog eene eigen begraafplaats; ze zijn nog de gelukkige eigenaren van ± 70 H.A. uiterwaard in Alem.
Den 25 Juni 1915 kwam ik weer in Alem; dienzelfden dag bezocht ik nog Lith en het kamp van Belgische vluchtelingen te Uden. Er is niemand voor audientie; wethouder Van Thiel is afwezig; ik ben dus aangewezen op den burgemeester en den ouden wethouder Van Oorschot. Het gaat den menschen in Alem niet heel best; ze wonen veelal op hun eigen. Maar 90% is zwaar belast.
 Laag Hemaal bij de Maasdijk, 1943 (Het Zuiden, BHIC) |
Veel uitwonende eigenaren: in het Laag Hemaal hebben uitgestrekte bezittingen Henri van de Mortel, Margraff, Tilman, Dithlinger; in den buitenpolder de Wijken Frans Jurgens 30 H.A., Frans v. Rijckevorsel 23 H.A.; in de Kesselsche Waarden Piet van Meeuwen (Haag) 20 H.A. Blinde? Van Meeuwen 20 H.A., familie Tilman 40 H.A.
Veel arbeiders gaan buiten de gemeente werken, vooral in Duitschland, gewoonlijk wel een dertigtal. De beschrijving van de exploitatie der gemeentelijke bezittingen deugt niet; ik heb aan den secretaris nog eens uitgelegd, hoe die moet zijn. In den afgelopen winter werden door het armbestuur ondersteund: te Maren 17 gezinnen, te Alem 17 en te Kessel 8. Die bedeeling was zeer voldoende; vooral te Maren en te Kessel hebben de armbesturen rijke inkomsten. 36 personen krijgen wekelijks f. 2,- als rentetrekker volgens de Rijkswet; een heele verlichting van de armenzorg!
De Maasmondwerken hebben de gemeente in geene betere conditie gebracht; men zou zeer gaarne zien, dat de benedenmond van de Beerse Maas 40 à 50 c.M. werd opgehoogd; naar men meende, zou men dan veel minder waterbezwaar ondervinden. Aan alle scholen (3 ½) wordt herhalingsonderwijs gegeven. In het pakhuis van den Boerenbond wordt door het hoofd der school te Dreumel een landbouwcursus gegeven; die cursus heeft veel succes.
Er zijn 71 Belgische vluchtelingen geweest, waarvan 10 betalenden; allen zijn weer weg. Zij lieten geen hoogen dunk na omtrent hunne Katholiciteit en hun moreel. De burgemeester en de gemeenteontvanger zijn niet toegetreden tot het pensioenfonds; de overige gemeenteambtenaren deden dat wel.
Den 30 Juli 1919 bezocht ik per auto vanuit Den Bosch de gemeenten Alem, Empel en Rosmalen. Bij de Raadsverkiezing werden de beide wethouders uitgeworpen. Het is jammer; vooral wethouder Van Thiel schijnt zeer goed te zijn geweest.
Er is groote behoefte aan een veearts; men hoop op f. 400,- van de provincie, voor een veearts, die zich zou moeten vestigen te Lith; een salaris van ± f 1800 zou men hem wel willen toeleggen.
Men voelt veel voor een kanaal Grave-Dieze omdat men meent, dan verlost te zullen worden van de waterschade van de Beerse Maas. Als de Maas te Grave tot 10,80 gekeerd wordt, gelooft men ook niet van het meeste waterbezwaar verlost te zijn. Met een kleine aanvulling, door mij aan den burgemeester aangegeven, is diens staat van exploitatie der gemeentelijke bezittingen voldoende te achten.
Geen armoede; de fondsen van de armbesturen, vooral voortkomende uit de opbrengst van vastgoed, zijn zeer groot; verre boven de behoefte. De steenfabriek te Alem van v. Randwijck werkt ook ’s winters; v. R. is goed voor zijn volk. Het gaat de laatste jaren den menschen buitengewoon goed; niet één boer is nog niet geheel vrij. Drie arbeiders werken in de mijnen te Heerlen; verder werkt niemand meer buiten de gemeente.
Door gebrek aan licht en vuur werd de laatste pr. jaren geen herhalingsonderwijs en geen landbouwonderwijs gegeven; het gaat nu weer beginnen.
Den 2den. Juni 1923 bezocht ik Alem en Empel. Burgemeester Pompen is 72 jr. Hij is hard ziek geweest en werd in Utrecht geopereerd; hij was daar 75 dagen in het gasthuis. Oogenschijnlijk is hij geheel hersteld. Hij moet dezer dagen herbenoemd worden, en werd geneeskundig onderzocht door Dr. Wiegertsma te Lith. Ik heb hem gezegd, dat ik hem ter herbenoeming zou voordragen, wanneer hij zich schriftelijk verbond zijn ontslag te zullen aanvragen, zoodra hij naar mijne meening voor de verdere waarneming van zijne betrekking ongeschikt zou zijn, en ik hem deswege eene wenk zou geven.
Het gaat in Alem niet goed; de gemeente wordt verteerd door partijschappen. Bij de voorlaatste raadsverkiezing werden de beide wethouders uitgeworpen. Bij de laatste raadsverkiezing nam hun partij revanche, en wierp den wethouder Koopmans uit. De oppositie wordt geleid door de raadsleden Steenbakkers (Alem) en van Mook (Maren) benevens door het schoolhoofd Willems uit Maren; het schijnt, dat de Boerenbond op haar hand is.
Het raadslid van Mook kwam zich ter audientie beklagen dat wethouder Otten zijne positie als armmeester mibruikt had in het belang van zijne verkiezing. Het zielental van Alem gaat niet vooruit; er is geen werk. Daardoor is er ook geen woningnood. Met Rijkspremie (f. 1.750, f. 1.050 en f. 1.000) werden drie woningen gebouwd.
Met de ophooging van den benedenmond van de Beerse Maas is Alem geheel geholpen. Zelfs met de doorbraak van den dijk in Maart 1923 heeft men geen waterschade gehad, en het water voldoende kunnen keeren. Dr. Wiegertsma is een onmogelijk mensch en een uitstekende dokter, met veel hart voor zijne patienten. De familie Janssen-Schiffer woonde eertijds te Alem; ze had daar eene steenbakkerij; ze verliet voor ruim 40 jr. de gemeente. Ze heeft in Alem nog een eigen grafkelder.
 Boerderij in Maren |
De steenbakkerij te Alem is thans eene naamlooze vennootschap; ongeveer alle aandeelen zijn in het bezit van Graaf van Randwijk, burgemeester van Rossum; directeuren van de fabriek zijn de Heeren Peereboom te Heerewaarden.
Veel werkeloosheid; door het toetreden tot het werkeloosheid besluit betaalt gemeente ± f. 50 per drie maanden. Mede doordat de armbesturen rijk zijn, kon in de behoeften ruim worden voorzien. In de gemeente genieten 75 personen eene ouderdomsrente van f. 3,-.
Twee autobussen: eene Maren-Lith-Oss-Den Bosch retour f. 1,20; en eene Lith-Alem-Empel-Den Bosch retour f.1,50. De boeren wonen meestal op hun eigen: eene woning zonder land; meestal zwaar belast.
