Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Almkerk en Uitwijk
Den 22n. Augustus 1898 bezocht ik deze gemeente. Door een rijtuig van Sprenger uit Sleeuwijk liet ik mij halen aan het ‘Hotel Van Andel’ te Gorinchem. Met de veerboot (die op de heele uren vaart van Gorinchem naar Sleeuwijk en op de halve uren van Sleeuwijk over De Werken naar Werkendam; vandaar langs de Kille, de drie sluizen en Nieuwendijk naar Almkerk; en vervolgens langs Gantelwijk weer terug naar de veerboot te Sleeuwijk, met welke ik weer overging naar Gorinchem.
Op het raadhuis van Almkerk vond ik het Dagelijksch Bestuur der gemeente; de burgemeester heette mij welkom. Op mijne audiëntie verscheen het lid der Staten Barend Snoek, tevens voorzitter van de Bleek en Oostkil. Van hem ontving ik de verrassende mededeeling, dat het bestuur van Bleek en Oostkil aanvankelijk ten zeerste was ingenomen geweest met het Regeeringsontwerp ter voorziening in de afwatering enz. van die landstreek.
Dat de Hoofdingenieur Hoogenboom aan Snoek had gezegd, dat hij het Regeeringsontwerp beschouwde als een ramp voor de betrokken landstreek; dat Hoogenboom Snoek gemachtigd had, zulks op de vergadering van de Ingelanden van Bleek en Oostkil mede te deelen; dat ten gevolge daarvan de Ingelanden, van welke oorspronkelijk de overgroote meerderheid zeer geporteerd was geweest voor het Regeeringsontwerp, ten slotte dat ontwerp met eene verpletterende meerderheid had verworpen.
Zonder de mededeeling van Hoogenboom zou hetzelfde ontwerp met eene overgroote meerderheid dankbaar zijn aangenomen. Snoek, zelf geen deskundige, had bij deze gelegenheid het heele gewicht van den deskundige, den Hoofdingenieur Hoogenboom, in den weegschaal geworpen en deze daardoor ten nadeele van het Regeeringsontwerp doen overslaan (Zie onder ‘Giessen’ wat Van Ouwerkerk mij te dezer zake heeft medegedeeld).
De landbouwer Swart kwam eene vergunning vragen om schadelijk gedierte te schieten.. D.J. Teulings was een oude van dagen, niet tevreden met de hem door het armbestuur toegelegde bedeeling; hij meende bovendien van adel te zijn en had brieven bij zich van Vosterman van Oijen uit Oisterwijk.
De veldwachter Van Dijk kwam vragen, of de voldoening zijner declaratie, door hem voor ongeveer drie maanden ingediend, binnen een niet al te lang tijdsbestek te wachten zou zijn. Hij was om het geld zeer verlegen. Tot mijne niet geringe verbazing vernam ik van den burgemeester, dat de veldwachters nog steeds gemeentebode, bode van verschillende polders enz. enz. zijn.
Bij de vereeniging van de gemeenten Emmickhoven met Almkerk in 1879 (?) zou wijlen mr. Bosch die cumulatie van betrekkingen stilzwijgend hebben goedgekeurd, door Van Dijk en Van Kuijk te benoemen, na de mededeeling van den burgemeester, dat aan de veldwachterbetrekking al die baantjes verbonden waren. Van Kuijk zou indertijd op mijne audiëntie slechts halve waarheid hebben gesproken, toen hij beweerde, dat zijne dochter winkelnering hield in eene afzonderlijke woning; formeel had Van Kuijk daarin gelijk, omdat dat stuk woning een afzonderlijk kadastraal nummer had; in werkelijkheid was het echter anders, omdat het perceel sinds verbouwd was, zonder dat deswege het kadaster gewijzigd was.
Van den burgemeester vernam ik nog, dat de hoogstaangeslagene in den hoofdelijken omslag van Almkerk, de jonge Den Dekker, om zijn aanslag in die belasting (ten bedrage van f. 720) zijne boerenstelling te Nieuwendijk had afgebroken, en zich eene nieuwe boerderij had gebouwd te Andel, in welke gemeente geen hoofdelijke omslag wordt geheven.,
Na het verlaten van de gemeente vernam ik nog van Klasens, dat de vader van de secretaris van Almkerk gepromoveerd was, en burgemeester van Giessendam; hij stierf op zeer jeugdigen leeftijd; de tegenwoordige secretaris was destijds pas twee jaar oud. Deze heeft nu nog zijne moeder bij zich, en blijft om die reden ongehuwd; hij maakte een aangenamen indruk.
Den 27 Mei 1902 kwam ik weer in de gemeente. Ik reed van Gorinchem over Sleeuwijk langs Driesluizen en Nieuwendijk naar Almkerk; vandaar over Giessen, Rijswijk, Woudrichem en Sleeuwijk naar Gorinchem terug. Aan de drie sluizen ging ik even uit mijn rijtuig, om de in aanbouw zijnde werken voor de uitwatering van de Almboezem enz. te zien, en werd ik daar rondgeleid door den ingenieur Schuller tot Peursum.
Het Raadhuis te Almkerk is boven een herberg; men heeft de bovenverdieping sinds langen tijd gehuurd, en die achter voor secretarie, vóór tot raadszaal ingericht; binnendoor bestaat er communicatie tusschen herberg en raadszaal; m.i. een zeer ongewenschte toestand, vooral bij geheime vergaderingen; alles is zeer gehoorig.
 Ds. Keller poseert met zijn gezin voor de pastorie te Uitwijk (foto: collectie Salha) |
Toen in 1833 te Ulrum in Groningen de rechtzinnig Protestanten zich onder Scholten van de Nederduitsch Hervormde kerk afscheidden, sloeg in 1836 de beweging over naar Almkerk. Daar kreeg men toen ook Christelijk Gereformeerde Afgescheidenen; en Nederduitsch Hervormden. De Doleerenden (Kuijper c.s.) vereenigden zich met de afgescheidenen, en namen den naam aan van Gereformeerden.
In Almkerk hebben de Gereformeerden eene kerk aan de Voorsteeg, met ds. Bosch, eene kerk aan den Nieuwendijk, met ds. Goedbloed, eene kerk te Waardhuizen. De Nederduitsch Hervormden hebben eene kerk te Almkerk (dorp) met ds. Montijn (vroeger in Chaam), te Uitwijk met vacature. Finantieel zijn de Nederduitsch Hervormden de sterkste, want ze hebben een landstractement, de anderen niet. De Gereformeerde dominees moeten heelemaal door hunne parochianen onderhouden worden; zitten dientengevolge veelal onder den plak van hun kerkeraad, en zijn daarom dikwijls wel te beklagen. Bij raadsverkiezingen speelt de kerkelijke kleur der candidaten een groote rol.
De menschen in Almkerk verdragen elkaar slecht; er zat vroeger zeer veel fortuin, en dat geld stak de menschen. Er zijn heel wat procedures gevoerd; daarvan bestaat nog veelal rancune. De grooten gaven dienaangaande het slechte voorbeeld; de mindere volgden. Zoo werd er eene groote procedure gevoerd over het testament van Juffrouw Van de Koppel, waarbij burgemeester Van de Koppel bevoordeeld werd; de familie Snoek procedeerde negen jaren lang tegen elkander; totdat notaris Van der Kaaden erin slaagde, die quaesties in der minne te beëindigen; Barend Snoek procedeerde tegen Willem de Jong over de effecten van den burgemeester Van de Koppel van Emmikhoven; De Jong zou een korenzak vol effecten van Van de Koppel zich ten onrechte hebben toegeëigend. Snoek verloor zijn proces; Verhaegen uit Heusden erfde ten slotte weer van Willem de Jong, en is er nu goed mede.
Op mijne audiëntie verscheen notaris Van der Kaaden, die overplaatsing wenschte, om de opvoeding van zijne kinderen. Daarna diens zwager Van der Straaten, candidaat-notaris te Almkerk; deze kwam eenvoudig zijne opwachting maken; ten slotte verscheen de gemeente-ontvanger De Leeuw, die eindelooze klachten had tegen den burgemeester, door wien hij noodeloos zou geplaagd worden.
De burgemeester, in tegenwoordigheid zijner wethouders deswege door mij ondervraagd, beweerde, dat De Leeuw groot ongelijk had, en dat De Leeuw kon gedaan krijgen wat hij van den burgemeester wenschte, wanneer hij het maar behoorlijk vroeg. Van de huwelijken zijn er minstens 70% gedwongen. De menschen werken veel buiten de gemeente: in den Biesbosch en in den Haarlemmermeerpolder. Loon gemiddeld f. 6. Naar Duitschland gaan er bijna geen meer. Vaste arbeiders bij de boeren zijn er het best aan toe; verdienen van f. 5 tot f. 5,50 met vrije woning en tuin, en aardappelland.
De woninghuur bedraagt van f. 0,75 tot f. 1,25 al naar gelang de plaats, waar de woning staat. De woningen aan den Nieuwendijk zijn het duurste, omdat ze dicht bij den Biesbosch liggen. Vroeger werkte de vrouwen veel op het veld; thans bijna niet meer, behalve bij het aardappel rooien en in den bietentijd.
De gemeentegeneesheer dr.Overbosch heeft van gemeente f. 500 plus vrije woning; wordt ook nog gesalarieerd door de verschillende diaconieën; is sinds 1895 in gemeente. Men is zeer over hem tevreden. Burgemeester ligt met hem overhoop. Geen vroedvrouw.
 Ansichtkaart van de voorzijde van de Verlaatsche Sluis met rechts het huis over de sluis waarin toen herbergier G. Krab woonde (foto: collectie Salha) |
De Almsluis (Verlaatsche sluis) verkeert in deplorabelen toestand; zou volgens B. en W. in onderhoud zijn bij de provincie; volgens den provincialen waterstaat is zulks echter niet het geval. Reeds meermalen werd herstel aan de provincie gevraagd, en aanvrage afgewezen.
Kerkelijk behoort de Kille onder den Nieuwendijkschen gereformeerde gemeente; lijken van die gemeente (ook die van Kille) worden bijgezet op de algemeene begraafplaats. De Predikanten van de Gereformeerde Gemeente komen uit Kampen of van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Van de Staats Universiteiten komen er geene.
De vijf zoogenaamde sigarenfabrieken beteekenen niet veel; zijn niet veel meer, dan eigen werkers. Twee paardenmarkten, waarvan eene beroemde in October; die in Juni neemt af en beteekent niet veel meer.
Den 18 April 1906 kwam ik weer in Almkerk; vanuit Gorinchem had ik eerst Sleeuwijk bezocht; later ging ik nog naar Werkendam, en keerde vandaar naar Gorinchem terug. Ik werd door B. en W. ontvangen in het nieuw gebouwde Raadhuis, dat men mij van boven tot onderen liet kijken, en een zeer goed aanzien heeft.
Ik verleende audiëntie aan het Raadslid Verschoor, die allerlei klachten had tegen den burgemeester; aan dominee Bosch, die vooral klaagde over de wijze, waarop indertijd Willempje van Steenis door den burgemeester was behandeld; aan dr. Overbosch, die ook al vele grieven tegen Nilant had, en op zijn groote onbetrouwbaarheid wees; en eindelijk aan den gemeente-ontvanger De Leeuw, die thans minder heftige ruzie had met Nilant dan vroeger, maar toch op zijne verplaatsing of verwijdering aandrong, omdat hij in Almkerk heelemaal niet op zijn plaats was.
Naar men mij mededeelde, heeft de koetsier, die met den burgemeester gewoonlijk rijdt, met een adres ter teekening rondgeloopen, om de Regeering te verzoeken, Nilant als burgemeester te doen herbenoemen. Op dat adres zouden de handteekeningen staan van twee raadsleden (waarvan de een, het Raadslid De Jong, door den steun van den burgemeester tot lid van den Raad gekozen werd) van één onderwijzer, en van ongeveer 160 arbeiders en kleine herbergiers; alle notabelen en fatsoenlijke lieden zouden hunne handteekening geweigerd hebben.
Men prees algemeen den gemeentegeneesheer/armendoctor, dr. Overbosch; men had niets dan lof voor hem over. Schoolverzuim en processen-verbaal wegens overtreding van den leerplichtwet kwam nogal eens voor; men vroeg zelfs, hoe zich te moeten gedragen tegenover iemand, die telkens door het kantongerecht werd veroordeeld, en wiens gezin men moest onderhouden, terwijl de man zijn straftijd uitzat. Met wethouder Snoek eene lange discussie gehad over de paardenbelasting.
Den 31 Maart 1910 kwam ik weer in Almkerk; ik was tevoren in Rijswijk geweest. Over Muilkerk, Dussen en Capelsche veer reed ik naar Capelle, alwaar ik den trein nam naar Waalwijk. De Gezondheidscommissie te Heusden heeft twee deskundigen, een te Sleeuwijk en een te Heusden, deze houden toezicht op de naleving der voorschriften van de bouwverordeningen; zoodat, wanneer de bouwplannen eenmaal door B. en W. zijn goedgekeurd, zij zich verder met de zaken niet meer bemoeien.
Eene arbeiderswoning te Almkerk kost thans plusminus f. 600, eene dito aan den Nieuwendijk plusminus f. 1.400; daar moeten groote kosten gemaakt worden, omdat de woningen tegen den dijk moeten worden aangebouwd, en zulks zware voorzieningen van fundamenten enz. vordert. De gemeenteraadsverkiezingen zijn tegenwoordig zeer bestreden; langzamerhand moeten de liberalen hunne plaatsen ruimen voor de antirevolutionairen; dat gaat echter niet zonder hevigen strijd.
Wethouder is thans de Heer Arie den Dekker, een zoon van den schatrijken Den Dekker uit Andel; de jonge Den Dekker schijnt aan den Nieuwendijk te wonen ten huize van zijne tante. De school in de kom (aan de Voorsteeg) moet verbouwd worden; men wil trachten een Rijkssubsidie te verkrijgen; sinds de omliggende gemeenten, zelfs Dussen, een buitengewoon subsidie kregen, wil men trachten, er ook een te verkrijgen.
De weg van Almkerk naar Woudrichem is thans goed in orde, met uitzondering van een stukje ter lengte van 25 meter, waarover ruzie is tusschen Woudrichem en Almkerk. Men wist geen goede reden, waarom men aan den eenen veldwachter f. 10 gaf voor onderhoud van zijn rijwiel, en aan den anderen niets.
De burgemeester is een groot voorstander van herhalingsonderwijs; dank zijn initiatief steeg het getal leerlingen van 25 tot 81, en hoopt hij een volgend jaar het getal boven de 100 te brengen. De Maatschappij van landbouw gaf een tweejarigen landbouwcursus, die juist is afgeloopen. Omdat de belangstelling niet groot was – 14 leerlingen – zal men voorloopig geen nieuwe cursus beginnen.
Op de Spaarbank is een aanzienlijk kapitaal belegd; rente 3%; reservefonds 15% van het ingelegde kapitaal. Dankzij de Rijksbemaling aan den Nieuwendijk heeft men in den afgeloopen winter zeer geprofiteerd van de opening van den Maasmond; men had heel geen last van kwelwater, en geen gevaar voor overstrooming, zooals in 1880, toen alles onder water stond. Doordat het water op de rivier voortdurend hoog was, heeft het Rijk zijne bemalingswerktuigen dag en nacht moeten laten werken; dat heeft aan het Rijk veel geld gekost, maar het is zeer nuttig werk geweest, doordat men heel geen last heeft gehad van kwelwater. De capaciteit van de Rijksbemalingsinrichting is echter wel wat klein; alleen door dag en nacht te werken, heeft men den toestand kunnen beheerschen.
Ik vernam het bovenstaande van wethouder Snoek. Snoek steekt in een slecht vel; ik vrees, dat ik hem niet weer terug zal zien. Burgemeester De Jonge maakte een goeden indruk; over oud-burgemeester Nilant werd met geen woord gesproken. Wethouder Den Dekker deed zijn mond niet open.
Den 13 Augustus 1915 kwam ik weer in Almkerk. Ik reed er vanuit Den Bosch per auto heen; later bezocht ik ook nog de gemeente Heusden. Het Dagelijksch Bestuur van de gemeente is samengesteld uit geheel andere personen als bij mijn bezoek in 1910. Burgemeester Punt die soms zoo’n weinig krachtigen indruk maakt, viel mij hier zeer mede. Hij was hier de burgemeester, die het wist, naar wien de wethouders luisterden, die leiding gaf aan het gesprek. Zijn verhouding tot de wethouders was blijkbaar uitstekend.
De woningtoestanden laten nogal te wenschen over: op last van het militair gezag zijn in Augustus 1914 enkele woningen afgebroken; bovendien brandden in het voorjaar van 1915 zeventien woningen weg aan den Nieuwendijk. Voorloopig worden er slechts veertien herbouwd. Met het oog op de tijdsomstandigheden – als er oorlog komt, dan moeten die allen weer naar den grond, terwijl het Rijk ze niet vergoedt, omdat ze opgericht worden, terwijl de forten er reeds zijn – worden de andere woningen voorloopig nog niet weer opgebouwd. Daardoor is er groot gebrek aan woningen; meerdere gezinnen huizen thans in kleine planken keten, omdat er voor hen geen onderdak te vinden is.
Burgemeester wilde door gemeente laten bouwen; ik heb dat ontraden, omdat naar mijne meening eene bouwvergunning, die met Rijksgeld bouwt, meer aan te bevelen is. Onder de woningen, die nog niet dadelijk herbouwd worden, is die van J. den Dekker, wethouder te Andel. Gezegde Heer den Dekker is verloofd met Juffrouw Van Ommeren; hij zal zich – nu zijn broer, die aan den Nieuwendijk ten huize van zijn tante woonde, overleden is – aldaar komen vestigen, zoodra de tijdsomstandigheden den herbouw van zijne woning toelaten.
Almkerk is thans met ongeveer zevenhonderd man troepen belegd; de soldaten zijn goed onder tucht, schijnen tevreden, en doen nergens eenige overlast aan. Als er oorlog komt wordt een groot gedeelte van Almkerk geïnundeerd: de Uppelsche polder, de nieuwe Doorn, de oude Doorn en verder alles, tot Woudrichem toe. Hier en daar zijn batterijen opgesteld; in geen van de forten zou nog een kanon staan.
De materieele toestand is op het oogenblik uitstekend: met landbouw, veeteelt, paarden fokken worden schatten verdiend; voor het overvloedige fruit worden hooge prijzen bedongen; de neringdoenden maken beste zaken Voor de arbeiders is er veel werk tegen hoog loon. Van de arbeiders wonen er 80% in eigen woningen, 20% woont gehuurd.
De partijschappen in de gemeente komen uitsluitend voort uit kerkelijke quaesties. Van de elf raadsleden zijn er acht antirevolutionair, drie liberaal nl. het Statenlid Snoek, notaris Van der Kaaden en de Heer De Jong.
Drinkwater is ellendig; de menschen drinken slootwater; de polderbesturen willen dikwijls geen ververschingswater inlaten, omdat hun polderbelang daarmede niet gediend is; eene waterleiding zou een zegen zijn.
Den 14 Augustus 1919 bezocht ik per auto vanuit Waalwijk de gemeenten De Werken, Almkerk en Meeuwen. De laatste Raadsverkiezing bracht drie nieuwe leden in den Raad, waarvan een, gesteld door den grondwerkersbond. De Raad bestaat thans uit zeven antirevolutionairen, drie Christelijk Historischen en een arbeiderspartij. Ook hier is een groot gebrek aan woningen; sterk aangedrongen, dat men met toepassing der landarbeiderswet hierin verbetering zal brengen.
Men verlangt hard naar den locaalspoorweg; men is zoo geïsoleerd. Het liefst had men een lijn Keizersveer, Nieuwendijk, Almkerk, Dussen, Meeuwen, Eethen, Genderen, Aalburg. Het land, dat de laatste jaren te koop kwam, werd meest door gemeentenaren gekocht. Bril, hoofd der school te Werkendam, geeft landbouw- en tuinbouwonderwijs. Veel fruitteelt in de gemeente; zeker vijftig hectare.
 Een aantal boerderijen gelegen aan de Uitwijksestraat (foto: collectie Salha) |
Overal in de gemeente is het drinkwater slecht, behalve te Uitwijk, daar is het goed. Gemeente nog steeds door partijschappen verscheurd; deze komen meest allen voort uit kerkelijke quaesties. Daar schijnt niets aan te doen; het gaat over van vader op zoon; de haat tusschen de diverse families blijft in eeuwigheid. Burgemeester klaagde bitter over het oud-Statenlid Snoek, deze is zijn bittere vijand; als raadslid is hij hem voortdurend zeer onaangenaam.
Notaris Van der Kaaden moet zijn geheugen geheel kwijt zijn; hij heeft als notaris niets meer te doen; ook hij viel als raadslid bij de laatste verkiezing. Burgemeester Punt maakte mij ook nu weer een goeden indruk; wethouder Verschoor is een spraakzame slimme boer. Gemeente legde een electrisch provisorium aan en schijnt daar aan een strop te hebben; f. 10.000 verlies; men verlangt sterk naar elektriciteit van de provincie; er is wel geen industrie, maar er is daarentegen veel polderbemaling, dus nachtbedrijf, hetgeen voordeelig zou zijn voor de provinciale centrale.
Den 8 Augustus 1923 bezocht ik Almkerk en Dussen. Burgemeester Egberts maakt een goeden indruk. Zijne verhouding tot de wethouders Verschoor en Ottevanger leek mij gunstig. Jammer, dat hij wethouder Verschoor zal moeten missen; deze stelde zich om zijn leeftijd – 79 jaar – niet beschikbaar; in zijn plaats werd zijn zoon tot raadslid gekozen.
Egberts kon tot nu toe geen behoorlijke woning vinden; hij woont in eene kleine onderwijzerswoning – drie kamers – te Nieuwendijk; zijn meubels zijn gedeeltelijk geborgen op den zolder van het gemeentehuis. In den Raad zitten thans acht antirevolutionairen en drie Christelijk Historischen. De vertegenwoordigers der arbeiderspartij werden uitgeworpen.
Ter voorziening in den woningnood deed de gemeente niets. Met Rijkspremie werden acht woningen gebouwd.. Er is nog een tekort aan woningen. Het electriciteitsbedrijf gaat slecht. De rentabiliteitsberekening van de PNEM was veel te rooskleurig; de garantie is veel te hoog. Bovendien is er op het provisorium veel geld toegegeven, hetwelk in de vorm van eene leening de gemeente erg drukt. In 1923 zal Almkerk op het bedrijf f. 18.000 toegeven! Licht 60 cent, kracht 25 cent.
Het drinkwater is ellendig. Aan eene waterleiding valt niet te denken; die is veel te duur. De eenige mogelijke oplossing is het opvangen van het regenwater; over het algemeen willen de menschen daar niet voldoende aan om de hooge kosten.
De melkfabriek (boter en kaas) staat te Nieuwendijk; zal wel twee ton gekost hebben; gaat uitstekend, dank zij de bekwame leiding van den directeur. Melk van minstens tweeduizend koeien (zeker driehonderd eigenaren) wordt daar verwerkt. De acht-uren werkdag vordert vele krachten; ongeveer vierentwintig mannen en zes jongens vinden daar geregeld werk. Jammer dat ik den tijd miste, de fabriek te gaan kijken.
De autobusdiensten worden maar matig gewaardeerd; bij controle zou gebleken zijn, dat het getal inwoners van Almkerk, dat er gebruik van maakt, niet groot is. De Boerenleenbank gaat goed; er wordt weinig geld gevraagd. Aan den Nieuwendijk wonen nog Jan den Dekker gehuwd met Juffrouw Van Ommeren, en eene oude juffrouw Den Dekker.
De onderwijswet 1920 kostte tot nu toe aan Almkerk f. 22.000 (te Waardhuizen) pus f. 10.000 (te Almkerk) zijnde f. 32.000. Broodsgebrek wordt in Almkerk niet geleden; de loonen staan op f. 12 tot f. 15. De menschen moeten echter meestal buiten de gemeente – vooral in den Biesbosch – hun brood gaan verdienen. Geen drankmisbruik. De moraliteit vrij goed; gedwongen huwelijken bij de Gereformeerden (80% der bevolking) niet meer dan 15%.
Een aantal boerderijen aan het Dijkje te Uitwijk (foto: 
De Uppelschedijk bij Almkerk (foto: 
