Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Bakel en Milheeze
Den 9den. Augustus 1897 bezocht ik de gemeente Bakel. (Ik reed over Bakel, Gemert en Oploo naar Boxmeer). Werk van mijn ontvangst was er absoluut niet gemaakt, behalve dat er hier en daar een vlag hing. Op het gemeentehuis werd ik ontvangen door den burgemeester-secretaris Nooijen, en den wethouder De Veth; de wethouder Raijmakers had zich verlaat, doch kwam later ook. Het gemeentehuis is groot en ruim, m.i. veel te groot voor eene gemeente als Bakel.
Heel veel bijzonders valt van mijn bezoek niet te vertellen; ik praatte wat met de wethouders, terwijl Klasens met den burgemeester alles naging; de wethouders klaagden zeer over den slechten financieelen toestand van de gemeente; om den weg Helmond-Milheeze en dien van Deurne naar Gemert aan te leggen had de gemeente indertijd al haar goede gronden verkocht, terwijl zij nu niet bij machte was om die wegen (grintwegen) behoorlijk te onderhouden.
Destijds hebben vooral de Heeren Ledeboer, Waterschoot van der Gracht en Van Ogtrop gronden gekocht; zij exploiteeren die nu, door er dennenbosschen te planten. De exploitatie van v. Waterschoot van der Gracht en van Ogtrop is de beste. Die Heeren betalen te hoog loon aan de arbeiders (f. 1,-); daardoor zijn de loonen opgedreven, en zijn nu de boeren ook verplicht datzelfde loon te geven.
Oorspronkelijk heeft men getracht dennen te zaaien; die dennen groeien echter niet voldoende; de rups heeft zich daarin genesteld, en nu hebben de dennen geen voldoend weerstandsvermogen om er doorheen te groeien; de gezaaide bosschen worden er nu uitgerooid, en de grond behoorlijk bewerkt door de Heidemaatschappij; men meent, dat de bosschen, welke nu worden aangelegd, behoorlijk weerstandsvermogen zullen hebben. Door al dat bebosschen en bewerken van den grond wordt echter veel water los gemaakt; de waterquaestie wordt op den duur een moeielijk vraagstuk om op te lossen. Al dat water moet langs de Aa worden afgevoerd.
Men klaagde bovendien, dat men uit Deurne meer water kreeg, dan men verplicht was te ontvangen. Deurne heeft op de grens van Deurne en Venraij een sloot gegraven om het overtollige water uit de Deurnesche Peel te ontvangen; onder de gemeente Venraij heeft de firma Steeg en Esser een turfstrooiselfabriek voor hare exploitatie van de Heijdsche Peel. Deurne heeft getolereerd, dat die firma bij “de Kraaijenhut” den dijk heeft doorgestoken, en haar water nu loost op de bovengenoemde waterleiding op de grens van Deurne en Venray. Daardoor ontvangt Bakel nu al dat water op de Karwijsche Loop, dat feitelijk langs de Loobeek moest worden afgevoerd naar de Maas. De molenaar van de Loobeeksche watermolen klaagt tegenwoordig, dat hij niet voldoende water meer krijgt.
Op mijn audiëntie verscheen niemand dan de pastoor van Bakel; die van Milheeze liet zich wegens het slechte weer excuseeren. De administratie was over het algemeen in zeer goede orde.
Den 13 Mei 1902 kwam ik weer in de gemeente. Ik reed van Helmond naar Bakel; vandaar naar Deurne en vervolgens weer naar Helmond. De exploitatie van v. Ogtrop c.s. is 801 H.A. groot; een deel, “het Beestenveld” kochten ze in 1884 van de gemeente; de rest, ± 400 H.A. voor een pr jaren van Huiskens uit Hedel, die zich daar arm geboerd had. De gronden liggen aan elkander.
Sinds 1892 dirigeert de Heide Mij den arbeid. ± 1/3 zal ontgonnen zijn, meest mastbosschen, loofhout en kweekbedden in de buurt van de boschwachterswoning; verder nog natuurweiden; met deze laatste was men niet gelukkig; een deel viel niet mede, en werd later aangelegd tot dennenbosch. Het gras wordt behouden als voedsel voor de ploegassen enz.
Er beginnen veel konijnen te komen; de korhoender doen er veel kwaad; ze vreten de koppen uit de jonge dennen in de kweekbedden. Vóór een jr of acht kwamen daar voor het eerst korhoender; nu zijn er misschien wel 70. Ledeboer heeft onder Bakel 818 H.A.; alleen heide en bosschen; hij begon in 1893 met behulp van de Heidemaatschappij; 1/3 van de gronden zal ontgonnen zijn. v. Ogtrop en Ledeboer hebben samen een adjunct-houtvester van de Heide Mij die de werkzaamheden leidt en in Gemert woont. Ledeboer heeft twee boschwachters; v. Ogtrop een. In Bakel laten ze samen geregeld door ± 40 menschen werken; bovendien Ledeboer in Gemert nog door 15 menschen. Ze betalen goed loon, winter en zomer f. 1,-; jongens van f. 0,50 tot f. 1,-. De burgemeester van Bakel betaalt die loonen wekelijks uit; overigens bemoeit hij zich niet met de exploitatie der gronden, en weet daar niet veel van.
De jacht op de gemeente-eigendommen (700 H.A.) brengt nagenoeg niets op; oorpronkelijk was die jacht verpacht; toen men geen pachter meer kon vinden, gaf men jachtpermissie uit, eerst tegen f. 15, toen tegen f. 7,- toen tegen f. 5,- en nu zal men het met f. 2,50 beproeven. Er wordt in Bakel geweldig gestroopt met strikken.
De meisjes uit Milheeze gaan ter school bij de zusters in het liefdehuis te Bakel. Er zijn in Bakel bijna geen armen; broodsgebrek wordt er niet geleden; bij eene broodbedeeling kan men geen 15 brooden kwijt raken. Bakkers, winkeliers, herbergiers, ambachtslieden vinden geen van allen in hun bedrijf een bestaan; zij moeten er allen bij boeren. De Boerenbond bestelt kunstmest (die veel gebruikt wordt) en krachtvoer (raapkoek).
Te Bakel zijn 2 boterfabrieken; bij de eene zijn de eigenaren van 400, bij de andere die van 130 koeien aangesloten. Te Milheeze is ééne boterfabriek, verwerkende de melk van 400 koeien. Sinds 1885 is de Heer Van Bokhoven pastoor te Bakel; sinds 1891 de Heer Van Lieshout pastoor te Milheeze. Burgemeester Nooyen maakt een zeer aangenamen indruk.
Den 15 April 1905 kwam ik weer in Bakel. Vanuit Helmond bezocht ik dien dag (via Beek) eerst Gemert, en daarna Bakel, vanwaar ik naar Helmond terugreed. Voor mijne audientie hadden zich aangemeld de hoofd en de hulponderwijzer te Bakel. Het hoofd is een jonge man, geboortig van Bakel, eenige jaren werkzaam geweest als hulponderwijzer in het naburige Mortel, en voor enkele maanden als hoofd te Bakel benoemd. In Roermond wordt een cursus gegeven voor de landbouwakte; de studie duurt drie jaar; de cursus begon vóór een half jaar met 25 leerlingen; thans zijn er nog maar 12, waaronder het Bakelsche schoolhoofd. De studie viel den anderen blijkbaar te zwaar.
Van de exploitatie van de Heeren Ledeboer, v. Ogtrop en v. Waterschoot wist de burgemeester niet veel te vertellen; hij was daar zelfs in twee jaren niet geweest. De Heer Van Waterschoot had hem in 1904 gevraagd, om eens mede te gaan kijken, maar hij had toen niet gekund. Op mijne vraag, hoe het kwam, dat Helmond voor ¼ eigenaar was geweest van zoovele gronden in Bakel, en Aarle Rixtel en Beek en Donk ieder voor 1/8 deel, kreeg ik ten antwoord, dat men zulks niet met zekerheid kon zeggen, maar dat men meende, dat Bakel in vroegere jaren door armoede (door hongersnood zelfs) gedwongen was geworden om hulp te zoeken bij de naburige gemeenten, en dat men die hulp verleend had in ruil tegen een aandeel in het gemeentelijk landbezit.
Er bij B. en W. op aangedrongen, om een uitgewerkten staat van de gemeente eigendommen aan te leggen, waarin alle mogelijke bijzonderheden omtrent cultuur en exploitatie uitvoerig en nauwkeurig werden aangetekend. B. en W. deelden mij mede, dat ze het weinige, dat er te hakken was, voor en na hakten, maar dat ze niet aanplanten, omdat ze daarvoor geen geld hadden. Na eenige aarzeling kwam er uit, dat men in 1904 ± f. 450 besteed had, om door de Heide Maatschappij een stukje in orde te laten maken.
Men durfde het haast niet zeggen, omdat Bakel noodlijdend is, en aanspraak maakt op een buitengewoon subsidie volgens de onderwijswet. Ik heb aan B. en W. gezegd, dat daar naar mijne meening niets tegen was, en dat daardoor ook een eventueel subsidie niet in gevaar zou worden gebracht, mits men de zaak maar behoorlijk toelichtte, nl. dat men niet mocht hakken, zonder ook weer te planten.
B. en W. voelen er niets voor, het onderhoud der waterleidingen in ééne hand te brengen, en ten laste der gemeente te nemen; dat zou veel te veel kosten; de gemeente kan dat onmogelijk betalen. Door de finantieele onmacht van de gemeente laat ook de toestand der kunstwegen te wenschen over; door den aanvoer van materialen voor den bouw der kerk te Mortel werd in 1903 de weg van Deurne naar Mortel stuk gereden; de gemeente deed het mogelijke om den weg te herstellen, maar heeft geen voldoende middelen; een M3 grint kost f. 4,80. Ook de weg Milheeze-Helmond laat te wenschen over: men kan het niet betalen.
Voor de vaccinatie laat men slechts ééns per jaar een doctor (dr. Crobach uit Deurne) komen, omdat dat ook al zoo duur is, en iedere keer f. 20 kost. De veldwachter krijgt ook al te weinig: f. 225 + f. 15 voor kleeding; men heeft het niet. Het algemeen armbestuur kan er niet komen; heeft ± f. 300 inkomsten; krijgt van gemeente jaarlijks een ongeveer even groot subsidie. De kreupele helpt den blinde!
Den 25 Mei 1909 kwam ik weer in Bakel; ik reed er vanuit Helmond heen; bezocht vervolgens Gemert en Beek en Donk; en keerde toen naar Helmond terug. Voor audientie had zich niemand aangemeld, zoodat ik een pr uren met B. en W. moest dood praten. Ik vernam van de Heeren, dat de exploitatie van v. Ogtrop c.s. eene Maatschappij op aandeelen is geworden; dat de exploitatie nog lange jaren zal moeten duren voor en aleer het heele terrein ontgonnen is; dat de mast maar matig groeit; zoodat men in de laatste jaren zich meer op het boerenbedrijf heeft toegelegd, en men o.a. in 1908 een dertig H.A. prachtige rogge had.
 Ontgonnen land van Houtvesterij "De Peel", door Heide Maatschappij. Prentbriefkaart, uitgegeven ca. 1910 door Th. van Elten (bron: Gemeentearchief Gemert-Bakel) |
Van een nonvlinder heeft men tot nu toe niets gemerkt; wanneer ze zich opdeed, zou men er vermoedelijk geene maatregelen tegen nemen, omdat gemeente te uitgestrekt is, ± 7.000 H.A., en te arm, om er geld voor uit te geven. Het onderhoud van de waterleidingen baart ook al groote zorgen, omdat men de fondsen mist, voor een deugdelijk onderhoud noodzakelijk.
Van wildschade wordt weinig gemerkt; konijnen zijn er niet; korhoender nogal enkele; die zijn moeielijk onder schot te krijgen. Jacht op gemeentegronden brengt zoo goed als niets op; al het wild wordt weggestroopt.
Veldwachter is 73 jr oud; heeft f. 240 tractement; is te oud om nog iets te praesteeren; te arm, om zonder pensioen aan den dijk te zetten. Gemeente kan geen pensioen betalen, benevens het tractement – dat wel 400 à 500 mag zijn – voor een nieuwen titularis. Nog twee roomboterfabrieken: een te Bakel, een te Milheeze. Gemeente heeft geen geld om nog gronden te ontginnen, of zich deswege met Staatsboschbeheer in contact te stellen. Hoofdelijke omslag bedraagt reeds 3%, terwijl er absoluut geen draagkracht is.
Op den duur kan er misschien een betere toestand geschapen worden door invloed van de schoolhoofden te Bakel en te Milheeze; de eerste heeft de landbouwakte, de tweede de tuinbouwakte; beide geven speciale cursussen, welke druk bezocht worden, en welke op den duur aan de arme landbouwers ten goede moeten komen. Het gaat den boeren nu reeds wat beter dan vroeger, maar ze zijn toch nog altijd straatarm.
De wegen Helmond-Bakel-Milheeze en Deurne-Bakel-de Mortel verkeeren in een ellendigen staat van onderhoud; ze dreigen binnen zeer korten tijd den naam ”kunstweg” niet meer te verdienen. Daar zou jaarlijks 750 M3 grint op verwerkt moeten worden, terwijl gemeente niet meer dan 150 M3 kon bestellen, en nog groote moeite zal hebben om die 150 M3 – ongeveer f. 600 – te betalen. Bakel is doodarm; het heeft voor niets geld; kan zich absoluut niet roeren; uit dien hoofde is alles er slecht verzorgd, behalve de administratie ter secretarie: die was goed in orde.
Den 27 Maart 1913 kwam ik weer in de gemeente; ik had vanuit Helmond per auto eerst Gemert bezocht; en ging toen naar Bakel; wegens den ellendig slechten toestand van den weg Gemert-Mortel-Bakel, moest ik van Gemert over Beek terugrijden naar Helmond, en vandaar naar Bakel gaan; de weg Helmond-Bakel was onder Bakel ook zeer slecht. Men is zeer dankbaar voor de beslissing der Staten, tot overname der harde wegen onder Bakel; de Provincie zal ze in orde brengen (raming ± f. 75.000) en onderhouden, tegen eene jaarlijksche bijdrage van f. 1.200,- van de zijde van Bakel.
Er wordt in Bakel nogal getrouwd; en daardoor ook nogal gebouwd; de bouwverordening wordt echter niet streng gehandhaafd, doordat men geen deskundige heeft; de bouwplannen werden op het Raadhuis wel streng nagezien; maar verder doet men niet veel. In geen jaren heeft men meer gronden ontgonnen, of bosschen aangelegd; men had geen geld! Gemeente verkocht dezer dagen 276 H.A. à f. 90, en 90 H.A. à f. 120 aan Van den Bosch, een bankier in Goch; het raadsbesluit moet door Gedep. Stat. nog goedgekeurd worden.
De scholen en de onderwijzerswoningen, zoowel te Bakel als te Milheeze zijn versleten en moeten vernieuwd; ik heb de Heeren geraden, om met deze zaak haast te maken, ten einde een groot Rijkssubsidie te verkrijgen, alvorens de verkoop der gronden aan de gemeente ruimer middelen verschaft. Aan de waterleidingen heeft men zooveel gewerkt als de finantien toelieten; men zou nog gaarne meer doen, als men het maar betalen kon; voor eene verordening op de hand- en spandiensten voelde men echter weinig.
Men heeft eene vroedvrouw, over wier praestaties men zeer tevreden is; nu het mensch wil gaan trouwen wil men haar maar liever weer kwijt, en dan trachten, weer een andere te krijgen; als het mensch zwanger wordt, kan zij toch niet op een fiets door de slechte zandwegen rijden, om de kraamvrouwen te gaan helpen.
De veldwachter is nu 78 jr oud; dienst doet hij bijna niet meer; men heeft geen geld om hem te pensionneeren en eene jonge kracht in dienst te nemen. In Milheeze wordt herhalingsonderwijs gegeven; in Bakel niet, omdat er zich niemand voor aanmeldt. Vanwege den Boerenbond werd een landbouwcursus ingericht. Armoede wordt in Bakel niet geleden; er zijn een pr bedeelden en een pr bestedelingen. Armbestuur zal ± f. 600 inkomen hebben.
 Langgevelboerderij, gebouwd tussen 1875-1900 (Collectie Provincie Noord Brabant, 1990) |
De boeren gaan wel wat vooruit; 2/3 wonen op zich zelve; de plaatsen – gemiddeld f. 5.000 waard – zijn gemiddeld met een f. 2.000 belast. Veel kunstmest wordt gebruikt, en veel krachtvoer; een en ander wordt gehaald aan het pakhuis van den Boerenbond in Deurne. Nog twee roomboterfabrieken; die te Milheeze is handkracht, en beteekent niet veel; die te Bakel werd pas omgebouwd in eene stoomzuivelfabriek. Kalveren worden bijna niet gemest; enkelen met ondermelk.
De grootgrondexploitanten werden dit jaar voor het eerst in den hoofdelijken omslag aangeslagen; Van Ogtrop bijv. voor f. 37,50 als forens naar een inkomen van f. 10.000; zij kwamen in beroep; men is zeer benieuwd, naar de einduitspraak, welke G.S. zullen geven.
Konijnenschade wordt er niet geleden; er zijn evenveel stroopers als konijnen. Ook korhoender zijn er haast niet meer; schade richten ze niet meer aan.
Den 27 Juli 1918 bezocht ik per auto vanuit Helmond de gemeenten Gemert en Bakel. Bakel moet thans f. 5.250 hoofd. omslag heffen, 40 en 10 op renten grondbelasting en 50 op renten personeel. Men hoopt zeer, dat G.S. zullen goed keuren den verkoop van 277 H.A. heide in de Klotterpeel ad f. 150. Een zekere Lambrechtsen uit Gemert is namens zijn principalen tegen dien verkoop opgekomen, omdat hij vroeger op diezelfde gronden ook een bod gedaan heeft. Uit de correspondentie deswege toonde de Burgemeester aan, dat Lambrechtsen geen reden van klagen heeft.
De weg Deurne-Bakel-Mortel werd door Provincie in orde gemaakt, evenals de weg Helmond-Bakel-Milheeze. Beide wegen zijn thans goed in orde. Aan het onderhoud der zandwegen doet de gemeente niet veel; er is geen geld. Alle beschikbare middelen worden besteed tot zuivering van rivieren en waterleidingen. Er is geen beschrijving van de exploitatie van het gemeentelijk bezit, omdat de gemeente niets doet. De voornaamste niet-ingezetenen, die gronden onder Bakel exploiteeren zijn Ledeboer, Roelvink, Leyssen van den Bergh (kocht het Beestenveld van v. Ogtrop), Dominé Van Hal, en de Heer Marcé uit Goes.
Tot en met het begin van den oorlog gingen de boeren vooruit: thans begint het te spannen: geen kunstmest, geen krachtvoer. De boeren hebben door de tijdsomstandigheden veel geld in handen gekregen; vele koeien bijv. werden noodgedwongen verkocht; heel wat hypotheekschuld werd geheel of gedeeltelijk afgelost.
De openbare school te Milheeze is in goeden staat; zal waarschijnlijk door den pastoor overgenomen worden voor zijn bijzonder onderwijs. De openbare school te Bakel laat veel te wenschen over; op verzoek van den Minister laat de burgemeester plannen maken voor een nieuwe tweeklassige school; die plannen, vervaardigd door den architect De Vries te Helmond, zullen eerstdaags ingezonden worden. Men voelt veel voor de locaalspoorwegplannen. De Heer Voorhoeven vraagt van Bakel f. 40.000 hetgeen een heel bedrag is, maar met de gelden van de Klotterpeel misschien te vinden zou zijn.
Den 17 Mei 1922 bezocht ik vanuit Helmond Bakel en Vlierden. Bakel gaat in zielental nogal vooruit; een reden, waarom meer menschen zich vestigden, dan uit Bakel vertrokken, kon men niet aangeven. Ter voorziening in de behoefte aan volkshuisvesting werden op de Rips 24 woningen gebouwd, tusschen de Rips en Milheeze 2, en te Bakel 12. Te Bakel staat eene woning ledig. Huishuur op de Rips f. 3,75; te Bakel f. 3,25; de vroedvrouw, wier woning een weinig grooter is, betaalt f. 4,25. In dien woningbouw zal wel de oorzaak van de bevolkingstoename liggen.
De Rips wordt een heel dorp: de Paters van het H. Hart te Bergen op Zoom zijn bezig daar eene parochiekerk te bouwen; gemeente gaf daarvoor f. 4.050,- subsidie. Er komt ook eene school. In den Raad van Bakel werd door Bellemakers de wenschelijkheid betoogd van de vereeniging van Bakel met Deurne; B. en W. van Bakel willen daarvan niets weten. Men is thans bezig het gemeentelijk bezit productief te maken door uitgifte van gronden tot stichting van boerderijen met Staatshulp.
Nu de resultaten van het landbouwbedrijf niet meer zoo loonend zijn, zijn de groot-ontginners van taktiek veranderd; ontginnen geschiedt bijna niet meer; het is te kostbaar. Het ontgonnen bouwland wordt, als het daartoe geschikt is, tot weideland omgelegd, omdat daarbij minder arbeidskrachten gevorderd worden; van het slechte bouwland maakt men bosch.
De nieuwe weg Deurne-Milheeze-Rips-Oploo is onder Deurne en Bakel gereed; vanaf Oploo werkt men er thans aan in de richting van de Rips. Ik reed het stuk Milheeze-Deurne; dat zag er prachtig uit. Men hoopt nu al weer op een nieuwen weg door de Peel, van Milheeze naar Venray; jammer, dat al die wegen zooveel geld kosten. De zuivering der waterleidingen is thans aan de Heide Maatschappij opgedragen; f. 1.500.- ’s jaars. De finantiën van Bakel blijven slecht; vóór 1926 moet men 7 misschien 8 klaslokalen bouwen op diverse plaatsen; de onderwijswet 1920 is ruineus voor de finanties van vele gemeenten!
De administratie ter secretarie is erg achter; G.S. kregen na eindelooze rappels eerst voor een pr dagen de gemeenterekening 1920; met de rest is het even treurig gesteld. Daarover heb ik Klercx den secretaris-ontvanger ongemakkelijk de les gelezen; als hij het werk niet kan of wil doen, moet hij bedanken. Anders moet de Raad hem ontslag geven.
Het raadhuis te Bakel, gebouwd in 1878 (foto 1950-1960, bron: 
Houtvesterij "De Peel", in De Rips (Prentbriefkaart, uitgegeven ca. 1910 door Th. van Elten. Bron: 
Dr. Crobach uit Deurne (Foto waarschijnlijk gemaakt door Bert van den Broek. Foto: 
De kerk in De Rips, ingewijd in 1922, afgebroken in 1965 (Foto 1950-1960, bron: 
