Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Beek en Donk
Den 24sten Augustus 1897 bezocht ik deze gemeente. Van Helmond reed ik over Rixtel en Aarle naar Beek (waar het gemeentehuis staat); vandaar naar Eikenlust, het familiegoed van den burgemeester, Jhr. De Jong van Beek en Donk; vandaar langs de Zuid-Willemsvaart naar Donk; en vervolgens over Lieshout en Stiphout naar Helmond terug.
Op de grenzen van Aarle en Beek vond ik den burgemeester, die mij in zijn dogcar tegemoet was gereden, benevens eene eerewacht van ± 20 ruiters. Na mij gecomplimenteerd te hebben, stelde hij zich met zijn dogcar aan het hoofd van den stoet, die mij naar het gemeentehuis te Beek geleidde.
Daar vond ik de twee wethouders, benevens eene harmonie, die voortdurend hare beste stukken ten beste gaf. Op het raadhuis vernam ik, dat er een scherp antagonisme bestaat tusschen Beek en Donk; dit schijn ik verkeerd verstaan te hebben; in 1905 verklaarden B. en W. dat zij daarvan nooit gehoord hadden.
 Het postkantoor (bron: RHCe) |
De doctor woonde te Beek; het post- en telegraafkantoor werd te Beek gevestigd enz. enz. Aan de moeielijkheid, dat Donk te Beek ter kerke moest gaan, maakte Monseigneur een einde, door voor drie jaar te Donk eene zelfstandige parochie op te richten. Eerst gevestigd in eene schuurkerk, zal de prachtige nieuwe kerk, vooral door giften der Heeren Van Thiel, en van den pastoor bekostigd, binnenkort in gebruik worden gesteld. De nette nieuwe pastorie was bereids door den pastoor betrokken.
Aan den strijd tusschen Beek en Donk gaf de afloop der jongste raadsverkiezingen een nieuw scherp karakter. Een der Van Thiels wilde lid van den raad worden; hij zette alles op haren en snaren, doch werd niet gekozen. In gevolge van dien strijd viel tevens een voor Donk zittend raadslid, Verbakel, wiens uitstekende verdiensten door vriend en vijand erkend werden, en dien niemand had willen laten vallen.
Ik ontbeet bij den burgemeester op Eikenlust, en vond daar, behalve diens echtgenoote (Jkvrwe Stern uit Arnhem), diens moeder, Mevrouw De Jong van Beek en Donk, diens zwager, den kantonrechter Stern uit Rotterdam, den pastoor Van Donk en den kapelaan van Beek (de pastoor was naar de retraite). Een keurig dejeuner. Ik had weinig tijd, zoodat ik direct na het ontbijt moest vertrekken. Over Donk reed ik naar Lieshout.
Op mijne audiëntie waren behalve de genoemde geestelijken verschenen de Heeren Van Thiel uit Donk; ik roemde hunne étalage op de Bossche tentoonstelling, en beloofde een bezoek aan hunne fabriek, wanneer ik later gedurende langeren tijd in de gemeente zou verblijven; Dr. Timmer uit Beek, die klaagde, dat hij niet kon rondkomen, en, dat zelfs de Heeren Van Thiel als ziekendoctor bij de werkliedenbus hadden aangesteld Dr. Kuyper uit Gemert; en de hoofden der scholen te Beek en te Donk, beide werkende leden van de harmonie; ik bedankte hen, voor wat zij in die hoedanigheid hadden gedaan, en verzocht hen, namens mij tevens alle leden der harmonie dank te zeggen.
In de harmonie openbaarde de strijd tusschen Beek en Donk zich nog niet; de beste sujetten uit beide dorpjes waren lid der harmonie, vermoedelijk ten gevolge van het goede voorbeeld van die twee schoolhoofden; het hoofd der school te Donk was eertijds onderwijzer geweest te Beek; daardoor had hij in beide dorpjes relaties.
Men was juist begonnen den Erpschen watermolen af te breken; dit is eene groote verdienste van den burgemeester van Beek en Donk, dat hij dit werk heeft kunnen tot stand brengen. Zoowel de administratie van den ontvanger als die van den secretaris gaf stof tot het maken van opmerkingen; vooral omtrent het bijhouden der bevolkingsregisters viel veel aan te merken.
 St. Leonarduskerk te Donk, gebouwd in 1898 (Collectie PNB, 1989) |
Op 14 Mei 1902 kwam ik weer in de gemeente. Ik reed van Helmond over Aarle naar Beek, en vervolgens langs denzelfden weg naar Helmond terug. Er verscheen niemand op audientie, zoodat ik den geheelen tijd pratende met B. en W. doorbracht. Ik vernam van hen, dat het antagonisme tusschen Beek en Donk thans minder hevig is. Pastoor Wouters, die de kerk te Donk bouwde, is daar nog pastoor; hij bouwde de pastorie op eigen kosten. De kerk is nog niet heelemaal klaar. Raaymakers, die te Donk woonde ter plaatse waar nu de kerk staat, gaf f. 12.000. De boeren te Donk droegen niet veel bij; er zullen daar circa 80 boerderijen zijn.
Bevolking van Beek en van Donk is nagenoeg even talrijk; er wonen echter in Beek meer landbouwers-kiezers, in Donk meer fabrieksarbeiders-niet kiezers. Van de raadsleden waren er 3 in Donk, onder wie een wethouder, en 4 in Beek. Dr. Timmers, gehuwd met Juffrouw Timmermans uit Maastricht, is nòg gemeentedoctor. Men is zeer tevreden over hem. Dr. Kuyper uit Gemert heeft nog de ziekenbus van de arbeiders der firma Van Thiel.
De Van Thiels hebben twee fabrieken, eene kleine in Beek, eene groote in Donk. Op de fabriek werken vele menschen uit Gemert. De arbeiders, vooral de fabrieksarbeiders, trouwen maar raak. De boeren durven niet, en blijven met broers en zusters samen wonen. Loonen niet hoog: eene meid f. 75, een knecht f. 90. Er zijn in de gemeente vele huurboeren; de familie De Jong v. R en D heeft er 20 boerderijen, eigendom gedeeltelijk van den ingenieur uit Nijmegen, gedeeltelijk van den gouverneur van Curaçao.
Gemeente heeft veel broekgronden in eigendom; op de Leek is een proefveld aangelegd van 1½ H.A.; 3 stukken, ieder van een halve Hectare, waarvan een onbemest, en de beide anderen bemest met verschillende soorten kunstmest. Men klaagt zeer over waterbezwaar van die gronden, omdat de Aa het water niet voldoende afvoert, sinds er in Bakel zooveel ontginningen zijn. Men zou een plan van ontwatering willen uitvoeren, ontworpen in der tijd door burgemeester Coenen; jammer dat het f. 41.000 kost.
Onder Aarle ligt een klein stukje broekgrond; overigens liggen alle eigendommen in de gemeente. Op 5 minuten van Beek, midden in den akker, staat een oude toren, met klokken en uurwerk, eigendom van de gemeente. Bij begrafenis enz. wordt er bij wijze van burendienst door de buren geluid.
 Het raadhuis, gebouwd in 1866-1867 (Collectie PNB, 1989) |
Vorige burgemeester (De Jong) heeft eene onderlinge brandverzekering opgericht, uitsluitend voor Beek en Donk; daarin is nu voor f. 250.000 verzekerd; men had nog geen brand gehad sinds de oprichting (vóór 4 jr) en had eene reservekas van ± f. 4.000. Dezer dagen is er brand geweest, en is daarmede de reservekas ongeveer heelemaal gevlogen. Op het gemeentehuis in de raadkamer staat op eene console bij wijze van trophee een steen van den Erpschen watermolen.
De inventaris van het archief zou door de goede zorgen van Mr. Bondam in 1898 in druk verschijnen; hij is er nog niet. Ik raadde, den archivaris beleefd te rappelleeren. De Heeren Van Thiel schijnen hun volk humaan te behandelen, en redelijk goede loonen uit te betalen. De hun behoorende woningen der arbeiders laten echter nog al eens te wenschen over; B. en W. (tijdens De Jong v. R. en D.) zagen zich verplicht er enkele onbewoonbaar te verklaren en te doen afbreken.
Den 13 april 1905 kwam ik weer in de gemeente. Ik reed er vanuit Helmond heen, bezocht vervolgens Lieshout en Aarle Rixtel, en keerde daarna naar Helmond terug. Voor de audientie had zich slechts P. Swinkels aangemeld, een landbouwer, die over konijnenschade klaagde. B. en W. deelden mij later mede, dat er in de gemeente zoo goed als geen konijnen voorkwamen; sinds dat de burgemeester hier is, had hij nog slechts éénmaal een konijn gezien!
Antagonisme met Donk wordt nog steeds scherper; de harmonie voor de twee dorpen samen bestaat nog wel, maar daarnaast verrees eene tweede harmonie te Donk, vooral voor de fabrieken der Heeren Van Thiel, maar toch kunnen de boeren uit Donk daarvan ook lid worden. De onderlinge brandassurantie, in der tijd door Jhr. De Jong opgericht, bestaat nog en werkt thans goed, groote branden kwamen gelukkig niet meer voor. Men weet geen reden te vinden voor het groote aantal levenloos aangegeven kinderen (7) tegen 69 levend aangegeven geboorten.
 De oude toren, 1976 (foto: Jos Pé, bron: RHCe) |
Bij de aanst. raadsverkiezing zal het wel wee spannen. Donk zal wel trachten, de meerderheid in den Raad te krijgen; bovendien zal Hendrik Royakkers, die in 1903 uit den Raad werd gegooid, trachten den verloren zetel te herwinnen. Donk wil voor de Roomsche kerk de klokken hebben uit den ouden gemeentetoren te Beek; tot nu toe wilde de gemeenteraad daarvan niets weten. Ik gaf B. en W. ernstig in overweging eenen uitgebreiden staat aan te leggen van alle gemeente eigendommen, waarin alles, wat betrekking heeft op cultuur en exploitatie, uitvoerig en nauwkeurig wordt opgeteekend.
De Heeren vertelden, dat het Donksche broek geschikt was voor wei- en hooiland, terwijl het Beeksche broek meer geëigend was voor houtcultuur; onder leiding van de Heide Maatschappij werden daar allerlei proeven genomen met els, canada, enz. B. en W. den Raad gegeven om het onderhoud der waterleidingen in eene hand te brengen en ten laste der gemeente te nemen. Vooral hier is dat noodig, waar de waterleidingen nooit behoorlijk gezuiverd en opgediept worden, en deze reeds 14 dagen na eene schouwvoering weer vol zitten, omdat de wortels van de waterplanten steeds blijven zitten.
De boeren in de gemeente, - ook die in den Raad, dus ook de wethouders – schijnen te meenen, dat de gemeente eigenlijk voor de landbouwers is. Zij hebben een afkeer van de fabrieken, beschouwen de fabrieksarbeiders als een soort mindere wezens, en haten de fabrikanten. Alles wat deze voor de gemeente, of voor hun volk doen, wordt bevit en verkeerd uitgelegd. Ik heb tegenover deze stemming den Heeren trachten aan het verstand te brengen, dat de Heeren v. Thiel veel voor de gemeente deden – stichten van eene nieuwe parochiekerk, bouwen van behoorlijke arbeiderswoningen enz. enz.; dat zij veel geld onder de menschen brachten; dat hun een zetel in den Raad rechtens toekwam, en dat men hen dien zelfs behoorde aan te bieden!
De burgemeester maakte mij een ongunstigen indruk; een echte praatjesmaker, die zonder kennis van feiten of omstandigheden dadelijk met een scherp oordeel klaar is! Het geeft veel aanstoot in de gemeente, dat hij daar nog steeds alleen woont, terwijl zijn gezin nog in Sas van Gent achter bleef. Later klaagde Verdijk, dat Thijssens, de gemeentesecretaris, zoo’n onaangenaam norsch mensch was.
Den 25 Mei 1909 kwam ik weer in de gemeente; vanuit Helmond bezocht ik eerst Bakel, daarna Gemert en eindelijk Beek en Donk. Vandaar keerde ik naar Helmond terug. Ik verleende audientie aan vrouw Hermens-van Hout; haar man zit in de gevangenis wegens bedriegelijke benadeeling van crediteuren; zij wilde, dat haar man gratie kreeg en vroeg daarvoor steun. Haar geraden, een request om gratie aan de Koningin te richten.
B. en W. klagen over waterschade, door het lekken van den grondduiker onder de Z. Willemsvaart. Zij zouden wenschen, dat de bermsloot langs de linkerzijde van de Z. Willemsvaart verruimd en verbreed werd, en werd ingericht tot afvoer van het water, dat nu door den grondduiker naar de Aa gebracht wordt. Daarmede waren de gronden links van het kanaal veel gebaat, omdat die dan een goeden waterafvoer kregen; ook de gronden rechts van het kanaal waren dan veel geholpen, omdat de Aa dan zooveel minder water kreeg te verzetten. Wanneer die bermsloten in orde gebracht werden, behoefde men den grondduiker niet te herstellen; die kon dan volgegooid worden met grond; het Rijk bespaarde zich dan aanzienlijke kosten.
Raadslid Verreycken stal visch van notaris v. Kemenade; werd deswege in Roermond veroordeeld tot eene maand gevangenisstraf; kwam in Den Bosch vrij wegens gebrek aan bewijs. B. en W. verwachten, dat hij bij de aanstaande gemeenteraadsverkiezing als Raadslid zal vallen. Antagonisme tusschen Beek en Donk is niet zoo sterk meer als vroeger. Het gaat tegenwoordig vrij goed.
De slechte arbeiderswoningen onder Donk werden door Van Thiel verbeterd; daar staan er thans nog 15 onder Beek; ook die moeten noodzakelijk in orde gebracht, men hoopt Van Thiel daartoe te brengen. Dr. Timmer uit Beek heeft Dr. Kuyper uit Gemert vervangen als busdokter te Donk. De brandassurantie, door den vroegeren burgemeester Jhr. De Jong opgericht, werkt goed; daar is thans 10 mille in kas. B. en W. weer gewezen op het groote aantal, 11, levenloos aangegeven kinderen; men weet er geen reden voor aan te geven.
Burgemeester heeft een staat aangelegd omtrent de exploitatie der gemeentelijke bezittingen; vrij goed. Bij mijne komst op het Raadhuis den secretaris Thijssens verzocht, den Heer Verdijk beter te behandelen dan voor vier jaren.
Donderdag 13 Maart 1913 kwam ik weer in Beek en Donk; vanuit Helmond bezocht ik per auto eerst Uden en daarna Beek en Donk, vanwaar ik naar Helmond terugkeerde. Het antagonisme tusschen Beek en Donk neemt af; de verhouding is thans vrij goed. Hetzelfde kan gezegd worden van de verhouding tusschen de boeren enerzijds en de fabrieksarbeiders anderzijds.
 De klinknagelfabriek van Van Thiel (Collectie PNB, 1989) |
De organisatie van de fabrieksarbeiders is dood; ongeveer alle arbeiders van vroeger zijn weer op de fabrieken aangenomen. De fabrikanten betalen betere loonen dan vroeger; de verhoudingen over en weer op de fabriek schijnen goed, beter dan vóór de groote werkstaking. Die werkstaking schijnt de lucht wat gezuiverd te hebben. Ook de arbeiderswoningen schijnen door fabrikanten thans veel beter onderhouden te worden. De Gebrs. van Thiel hebben hunne zaken gesplitst en verdeeld; de fabriek van klinknagels is thans het uitsluitend eigendom van Janus van Thiel; de andere fabriek – pikkeldraad enz. – is het eigendom geworden van de twee andere broeders Van Thiel.
Van de leden van den Raad wonen er drie, waaronder de wethouder Croymans, op Donk; vier, waaronder de wethouder Van Hoof, te Beek. Wethouder Van Hoof is de groote man van de coöperatieve stoomzuivelfabriek te Beek, alwaar dagelijks 8 à 9.000 Liter melk verwerkt wordt. Van de gemeentelijke bezittingen is 10 á 12 H.A. beboscht, 10 á 12 H.A. werd aangelegd tot weiland, en 18 H.A. tot hooiland; de rest, ± 120 H.A. liggen nog woest. Burgemeester houdt den staat van exploitatie der gemeentelijke bezittingen bij.
Aan onderhoud van landwegen gebeurt niet veel; vroeger kon men de benoodigde sintels bij de firma Van Thiel krijgen; thans niet meer. Tot nu toe gingen de meisjes uit Donk naar de bijzondere school te Beek. Er is thans een liefdehuis in Donk in aanbouw, zoo dat de meisjes spoedig in Donk naar de Zustersschool zullen kunnen gaan. Bij een werktijd van 10 uur zullen de werklieden bij de firma Van Thiel f. 8 à f. 8,50 verdienen. De firma Carp uit Helmond heeft eene garenhaspelarij te Beek, waar ± 65 meisjes werken; deze kunnen gemiddeld hoogstens f. 4 per week halen.
De onderlinge brandassurantie werkt goed; premie even hoog als bij eene gewone assurantie; wethouder Crooymans staat aan het hoofd; de reserve zal thans f. 13.000 bedragen. Men blijft in Beek en Donk veel waterbezwaar ondervinden; het is toch een ongeluk, dat de menschen zich niet willen vereenigen; dan waren zij te helpen. Burgemeester viel mij tegen; omtrent veel was hij slecht op de hoogte; omtrent nog veel meer bleef hij het antwoord geheel schuldig. Zooveel praats als hij heeft, wanneer hij op het Gouvernement komt, zoo mak was hij nu.
Den 26 Juli 1918 bezocht ik per auto vanuit Helmond de gemeenten Uden en Beek en Donk. Burgemeester Van Nispen viel mij erg mede. Hij moge dan geen hoogvlieger zijn, hij geeft zich blijkbaar veel moeite; hij zat goed in de zaken in. Hij is erg kalm en bedaard; maakt geen moeielijkheden doordat hij zich opwindt, en kan blijkbaar met de menschen goed over weg. Van Verdijk hoorde ik later, dat de gemeentesecretaris Thijssens den Heer Van Nispen zeer geprezen had; waar Thijssens in 1917 met Van Nispen gedongen heeft naar de burgemeestersplaats van Beek en Donk heeft de lof uit diens mond natuurlijk dubbele waarde.
Er is nogal strijd bij de gemeenteraadsverkiezingen; die komt vooral voort uit antagonisme tusschen Beek en Donk. Dat wethouder Van Hoof als zoodanig viel, schreven B. en W. toe aan de omstandigheid, dat Van Hoof zich – naar de meening van de meerderheid van de raadsleden – niet voldoende moeite gaf in het belang der gemeente.
Het wei- en hooiland – te samen ± 30 H.A. - leverden dit jaar reeds f. 6.000 zuiver geld voor de gemeentekas op; van het nagras en de naweide kon nog wel f. 1.000 komen. De burgemeester had het te druk om thans de beschrijving der exploitatie van de gemeentelijke bezittingen bij te houden; hem op het hart gedrukt, om daartoe toch zoo spoedig mogelijk over te gaan. Over den veldwachter is de burgemeester maar matig tevreden; hij maakt af en toe misbruik van sterken drank.
Men verlangt zeer naar electrisch licht; een aanbod om het koper van het distributienet met winst te verkoopen, wees men van de hand. Van den landbouwcursus wordt een bijzonder druk gebruik gemaakt. De groote boeren maken goede zaken; de kleine keuters hebben het hard te verantwoorden. Door voedselgebrek worden minstens 200 koeien minder gehouden dan vóór den oorlog; het aantal paarden nam echter toe; die zijn zoo hoog in prijs. Ook het getal fokvarkens is veel minder.
Van de groote locaalspoorwegplannen van de Noordbr. Duitsche Spwg Mij zal Beek en Donk wel niet profiteeren; Voorhoeven vroeg van de gemeente (of de ingezetenen) f. 80.000; men ziet geen kans, dat geld bij elkaar te brengen. De aanleg van het Wilhelminakanaal vordert snel. Ingevolge den wensch van Monseigneur Van de Ven is Kapelaan De Klijn bezig het werkvolk weer in eene organisatie te vereenigen; zeer tegen den wensch van de Heeren Van Thiel!
Den 22 Mei 1922 bezocht ik de gemeenten Beek en Donk en Erp. Er is een groote drang geweest tot woningbouw. Eene bouwvereeniging wilde 72 woningen bouwen en vroeg daarvoor van gemeente f. 393.000,- + f. 20.000,- voor bouwterrein. Gelukkig werden er niet meer dan 24 gebouwd; 20 moeten f. 4,30 en 4 f. 4,60 huur opbrengen. Die huurprijs is te hoog; de menschen kunnen het niet betalen; drie woningen staan thans ledig; met Pinksteren komen er weer ledig. Met Rijkspremie worden op het moment acht woningen gebouwd.
 Kasteel Eijkenlust, gebouwd in 1658 (Collectie PNB, 1989) |
Het electriciteitsnet – kosten f. 18.000 – is thans in exploitatie; licht kost f. 0,60; klein kracht f. 0,30. Jhr. De Jong van Beek en Donk vroeg stroom voor Eikenlust; hij vond de voorwaarden te zwaar en bouwde daarom zelf eene aansluiting van Eikenlust aan het gemeentelijk electriciteitsnet, en droeg die aansluiting aan de gemeente over.
De verdere ontginning van het Gemeentelijk Broek heeft men stopgezet; men doet niets meer. Gemeente ligt te laag. Als het 24 uur aan een stuk regent, dan wast de Aa gedurende drie dagen, waardoor ten slotte alles overstroomt; na een dag of drie is men het water dan weer kwijt. Van de droogte in 1921 heeft men wel geprofiteerd om de waterleidingen wat te vegen en diepen. Maar de Aa, die men met Erp gezamenlijk moet in orde maken, bleef zitten. Men heeft gewacht op een verzoek van Erp om gezamenlijk te werken, en dat verzoek werd niet gedaan, terwijl men blijkbaar geen reden vond, om zich het eerst tot Erp te wenden.
Gemeente is bezwaard met het onderhoud van vele K.M. harden weg: de weg Aarle-Beek-Gemert is provinciaal; de weg langs het kanaal is van het Rijk. Alle andere wegen zijn ten laste van gemeente. Voor de zandwegen kan men van v. Thiel geen sintels meer krijgen; deze heeft die zelf noodig tot ophooging van terrein voor den bouw van arbeiderswonignen. De draadnagelfabriek van Janus van Thiel gaat best. De pindraadfabriek van Gebrs. Van Thiel gaat slap.
De onderlinge brandverzekering werkt nog; maar velen zijn er toch uitgeloopen. Burgemeester Van Nispen, die sinds mijn vorig bezoek getrouwd is, viel mij nu niet mede. Hij was omtrent veel niet zoo goed op de hoogte als in 1918; blijkbaar geeft hij zich niet meer zooveel moeite. In zijn denken, doen en laten heeft hij iets ontzettend kleingeestigs; hij is niet vlot. Integendeel erg klein.
