Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Berlicum
Den 19den. Augustus 1898 bezocht ik de Gemeente Berlicum; ik reed er van ’s Bosch heen; vervolgens ging ik naar Heeswijk; daarna naar Dinther, waarna ik per rijtuig naar Den Bosch terugkeerde. Een eind voorbij den Wamberg vond ik een eerewacht onder Godschalx, sigarenfabrikant van beroep, zoon van den burgemeester, gehuwd met Jufvrouw Reijers uit Arnhem.
Kort voor de kom van het dorp kwam de harmonie van Berlicum, met haar mooie vaandel, een geschenk van den eigenaar van den Wamberg, mij tegemoet. In optocht ging het naar het Raadhuis.
Op mijne audientie verscheen Jhr. Mr. Fr. Van Rijckevorsel, die mij eenvoudig kwam complimenteeren; Dr. Van Herwerden, van wien ik vernam, dat de verhouding van zijne echtgenoote tot den burgemeester gelukkig veel verbeterd was; de pastoor met zijne kapelaans, die niets bijzonders te vertellen hadden; het hoofd der school Vissers, en de president der harmonie, Godschalx, dezelfde, die als commandant der eerewacht fungeerde.
Van het bestuur der gemeente, van het welk ik een goeden indruk mede nam, vernam ik, dat men van plan was om in het vervolg alle waterloopen en waterleidingen door de gemeente te doen onderhouden, wanneer de betrokken aangelanders tegen een zeer matigen prijs (5 cent per strekkende Meter) hunne verplichting deswege wilden afkoopen. Op 4 of 5 eigenaren na hebben allen het gedaan.
 Het raadhuis, met links de Hervormde Kerk |
Ik ging ten huize van den burgemeester een eenvoudig ontbijt gebruiken (koffie en brood) en vernam daar, dat hij 10 kinderen heeft, van welke er nog vijf tehuis zijn; de anderen zijn geplaatst; een is in America als priester-missionaris. Ik zag niemand dan zijne oudste dochter, en zijne twee gehuwde zoons (één is bierbrouwer, en dezer dagen gehuwd met eene dochter van den burgemeester van Huisseling, Van den Oever; de andere is de bovenbedoelde sigarenfabrikant).
Bij mijn vertrek uit Berlicum deed de eerewacht mij weer uitgeleide; de harmonie was reeds naar Dinther vertrokken, om mij daar weer te ontvangen. Administratie van den ontvanger. Hoewel op 30 April ontvangen, waren de vergunningsrechten eerst geboekt op 2 Mei; zoowel in journaal als in grootboek waren zij verantwoord in één collectief bedrag. In één hulpjournaal waren ontvangsten van hoofdelijken omslag en van hondenbelasting door elkander geboekt, wat in het belang van een vaardig overzicht bij de kasopneming niet is aan te bevelen.
Den 20 Juni 1902 kwam ik weer in de gemeente; ik bezocht dien dag achtereenvolgens Berlicum, Boxtel en Esch; in ontbeet op Overberg. Het moreel van de bevolking gaat niet vooruit, maar is nog vrij goed: van de huwelijken zullen er 15% “gedwongen” zijn; van de geboorten 1% onwettig. Als er het een of ander schandaal is, dan wordt er druk “getafeld”; zoo o.a. voor eenigen tijd toen een man van 76 jr. “moest” trouwen met zijn jeugdige dienstmeid.
De burgemeester en de beide wethouders wonen in de kom der gemeente; de raadsleden wonen te Doornhoek, de Dreef, Middelrode (Driezeeg) en Middelrosche brug. Het raadslid Godschalx is een verre neef van den burgemeester. Zittende raadsleden worden niet licht uit den raad gegooid. Bij vacaturen wordt wel met drank en sigaren gewerkt: vroeger echter meer als nu; in 1901 werd Godschalx zonder stemming als nieuw raadslid gekozen.
Commissie tot wering van schoolverzuim heeft niets meer te doen. Verordening op het venten wordt streng gehandhaafd en werkt goed; bedelarij komt veel minder voor dan vroeger; de afgelegen woningen hebben echter nog last. Men is doende om een rijkstelefoonkantoor te krijgen.
Gemeente-eigendommen liggen tusschen Doornhoek en Kaathoven; de bosschen meestal in Zeebroek; men laat de bosschen ± 25 jr. oud worden; dan heeft men opleggers en geriefhout. Men ziet er geen voordeel in, om ze tot mijnhout te laten groeien. Plukmast kreeg men vroeger van Van Vucht uit Zundert; in den laatsten tijd van Alphons van Rijckevorsel à f. 0,45 de duizend. De gemeenteweide ligt op “de Werst”; 36 H.A. Een gedeelte, 8 H.A. was te laag, en voor weiland ongeschikt; daarom aangelegd met mast.
 De R.K. Kerk (Collectie Breugelmans) |
De witheeren van Heeswijk hebben de parochiekerk te Berlicum. In het geheel hebben ze 9 parochies: Berlicum, Heeswijk, Lithoijen, Vlijmen, Elshout, Engelen, Bokhoven, Haarsteeg en Hedikhuijzen. Het klooster der witheeren stond aanvankelijk te Bern bij Heusden; omstreeks 1500 overgebracht naar Heeswijk. Aan het hoofd der witheeren staat een prelaat (een gemijterde abt). Voor wat de parochie betreft staan ze onder den bisschop van ’s Bosch: vacaturen van pastoor enz. worden, op voordracht van den Prelaat, vervuld door den Bisschop.
Audientie verleend aan rijksontvanger Ardesch van Hamel; deze kwam zoogenaamd inlichtingen vragen omtrent de provinciale paardenbelasting; in waarheid om zijn gedrag als kerkvoogd te verklaren inzake de weigering van de Hervormde Kerkvoogdij aan de weduwe van een overleden kerkvoogd, om een graf voor haar man te koopen op de Hervormde Begraafplaats; die weduwe had zich beklaagd bij den Minister; deze vroeg bericht en raad aan Gedep. Stat.; zoo werden wij in deze treurige zaak gemengd. De Heer Ardesch van Hamel had blijkbaar ongelijk.
B. en W. deelden mij later mede, dat die kerkvoogd in het liefdehuis bij de zusters verpleegd was, en daar ook was gestorven; het praatje had toen geloopen, dat hij op zijn sterfbed Roomsch was geworden, en dat daaruit de moeielijkheden moesten verklaard worden, door de weduwe Kerkvoogdij aan de weduwe in den weg gelegd.
De secretaris en de ontvanger van Berlicum zijn broers; zij studeerden beide voor geestelijke, maar zetten den steek later af. De ontvanger woont te Middelrode en was voor eenige jaren de groote antagonist van den burgemeester bij de Middelrosche schoolquestie. Hoewel uiterlijk goede vrienden is er toch een angeltje blijven zitten, en bestaat er daardoor nog al wrijving tusschen den burgemeester eenerzijds en den secretaris en den ontvanger anderzijds.
Den 6den. April 1906 kwam ik weer in Berlicum; ik reed er vanuit Den Bosch heen; bezocht daarna Heeswijk en Dinther en keerde vandaar per tram naar Den Bosch terug. Van B. en W. vernam ik, dat het onderhoud van alle waterleidingen ten laste van den polder van Berlicum is, met uitzondering alleen van de Aa, die door de gelanders moest onderhouden worden. Die onderhoudslast werd door alle gelanders tegen f. 0,05 de M1 afgekocht behalve door één, die het te duur vond; de gemeente zal daarvoor ± f. 300 genoten hebben; de rente van die som is wel voldoende om de Aa te onderhouden.
 Huize “Veebeek” |
Het buiten “Veebeek” was in 1815 seminarie; omdat het daar zoo vocht was en men last had van het water, werd het seminarie naar St. Michielsgestel verplaatst. Veebeek kwam toen in andere handen, nl. in die van den lakmoesfabrikant Bosch; toen de bankier Bosch failleerde en zich van kant maakte, werd Veebeek verkocht aan August Smulders te Utrecht; door dezen werd het verhuurd; toen het moeielijk meer te verhuren was, kocht Joseph Smulders (zoon van Charles) het van zijn oom August.
Joseph was sigarenfabrikant in Utrecht; hij deed zijne zaken aan kant, en vestigde zich op Veebeek, waarvan hij een Westlandschen tuin maakte, met veel serres enz.; hij heeft een westlandschen tuinman en 5 arbeiders; het fruit gaat naar de veiling te Amsterdam. Finantieel zit de Heer Smulders er goed bij; hij is het eenige kind van zijn vader Charles. Deze Charles nu was geassocieerd met zijn broeder August in de welbekende Utrechtsche ijzerfabriek; in den bloeitijd van die zaak trok hij zich met een schat van geld, uit die zaak terug. De familie Smulders waren Bosschenaar van geboorte; toen zij daar geen terrein konden krijgen voor eene fabriek vestigden zij hunne zaak in Utrecht, en zulks met uitnemend succes.
De Heer V.G.A. Bosch uit Arnhem is des zomers op Seldenzaete; alle gronden, welke in de buurt van zijn buiten open komen, koopt hij aan; de grond is daar zeer slecht; hij behoeft dus geen kapitalen te besteden. Hij is zeer tolerant, en nooit hatelijk voor de Katholieken. Hij viert dit jaar zijn zilveren bruiloft; ter eere daarvan wordt Seldensaete vergroot en verfraaid; door meer dan 40 menschen wordt daaraan nu reeds sinds geruimen tijd gewerkt.
Aan B. en W. gevraagd een uitgewerkten staat der gemeentelijke bezittingen aan te leggen.
Den 15 Maart 1910 kwam ik weer in de gemeente; tevoren was ik in Den Dungen geweest; later ging ik nog naar Rosmalen vanwaar ik naar Den Bosch terugreed. Er wonen vele arme arbeiders in Berlicum; hunne woningen laten veel te wenschen over. Controle of de bouwverordening wordt nageleefd, wordt uitgeoefend door een deskundige, door het gemeentebestuur aangesteld; voor elken nieuwbouw krijgt krijgt die deskundige f. 5,- belooning; voor elken herbouw f. 2,50.
Men is bezig om oude broekgronden te scheuren om die te haveren; 4 H.A.; per H.A. kost bewerking f. 150,-. Men wil die gronden tweemaal haveren, om ze mooi kruimelig en los te maken; dan moet het weer grasland worden. Alles wat men doet, zal men in een staat uitvoerig beschrijven.
De Groote Wetering, de Leygraaf en de Aa worden door gemeente geveegd en onderhouden. Vooral van de Aa wordt waterbezwaar ondervonden, naar men meent, omdat het Waterschap van de Beneden Aa weinig doet, en omdat de slagdrempel in de uitwateringssluis van de Beneden Aa te hoog zou liggen. Men hoopt, dat als het kanaal ’s Bosch-Drongelen klaar zal zijn, de afwatering van de Beneden Aa beter zal zijn, en men daardoor veel minder waterlast zal ondervinden.
 Burgemeester C.J.M. Godschalx, 1905-1935 (Het Zuiden, BHIC) |
Dr. Trugg was eertijds gemeentegeneesheer in Rosmalen; hij verhuisde later naar Berlicum; hij wordt zeer geprezen. Broodsgebrek wordt door niemand geleden; een 25 menschen gaan in Duitschland werken, meestal als grondwerkers in Essen. Moreel gaan ze erg achter uit. Heele gezinnen gaan niet naar Duitschland. Veel menschen gaan in Holland gras maaien; ze zullen daar f. 3 à f. 3,25 verdienen. Er gaan ook nog al wat menschen koren maaien in Duitschland.
Commissie tot wering van schoolverzuim had in den laatsten tijd weinig steun aan den schoolopziener Mr. Ingenhausz; daardoor verslapte de ijver van de Commissie sterk. Burgemeester Godschalx is geen familie van het Raadslid H.A. Godschalx, bierbrouwer te Middelrode.
Den 4 Juni 1915 kwam ik weer in Berlicum; ik reed er vanuit Den Bosch heen; later ging ik nog naar Esch. Gemeente blijft stationair; zielental neemt zeer langzaam toe. Er wordt weinig gebouwd; dat is ook niet noodig. Woningen zijn over het algemeen redelijk goed; alleen achter in de heide staan een pr. huisjes, die misschien onbewoonbaar zouden moeten verklaard worden, maar waar zouden de bewoners dan moeten blijven.
Geen partijen in de gemeente; raadsverkiezingen loopen bij enkele candidaatstelling af. Als provincie elektriciteit gaat leveren, krijgen wij slechts twee motoren voor klein kracht. ’s Bosch-Helmond kan niet bestaan; de baan en het materiaal zijn versleten; er is geen geld voor vernieuwing. Reorganisatieplan opgemaakt door Van Dam, ingenieur Staatsspoor. Gemeenten, Provincie en Rijk zouden nieuw geld moeten geven; gemeenten zouden moeten vóórgaan. Aan Berlicum werd f. 6.000,- gevraagd; door den Raad geweigerd. Volgens Van Dam zou er groote kans bestaan dat exploitatie gedeeltelijk stop gezet wordt; vooreerst op de lijn Oss-Uden-Veghel.
Het in cultuur brengen van de gemeenteweide “de Werst” is thans afgeloopen; drie jaren achter elkaar haveren; dan een jr. hooien en naweiden; en dan blijft het verder weiland. Op een gedeelte heeft men suikerbieten geteeld; de bieten werden buitengewoon groot; het suikergehalte was enorm: tot 21% toe; maar het gewicht was te licht: van 24 tot 27duizend K.G. per H.A.; de cultuur is daardoor niet loonend. Waterleidingen: B. en W. zijn van oordeel, dat het zeer gewenscht is, dat er een verbod komt tot het planten van hout binnen een Meter van den boord der waterleiding.
 Burgemeesterswoning links, met zijn sigarenfabriek rechts (Collectie Breugelmans) |
Herhalingsonderwijs wordt zoowel in Middelrode als in de kom gegeven; het trekt nog al. Armwezen: Er gaan bijna geen menschen meer in Duitschland werken; de loonen zijn wel hoog (tot 6 Mark daags), maar het kostgeld is te duur: f. 12 of f. 13. Burgemeester is door zijn sigarenfabriek de voornaamste werkgever in gemeente; bij hem werken ± 70 menschen; daar zijn geen socialisten bij. Zijn heele product blijft hier in het land of gaat naar Indië; in het buitenland levert hij niet. Hij heeft één vasten reiziger; wekelijks produceert hij circa 70.000 sigaren.
De groentenkweekerij de Meijerij behoort aan Smulders van Veebeek; alles gaat naar de veiling te ’s Bosch. Die veiling schijnt slecht te gaan; Th. Van Rijckevorsel, voorzitter van de veilingsvereeniging, nam als zoodanig ontslag, en verkoopt zijne producten weer op de Bossche markt.
Den 31 Juli 1919 bezocht ik per auto vanuit Den Bosch de gemeenten Heeswijk, Berlicum en Cromvoirt. Groot gebrek aan woningen; geraden, dat gemeente deze zaak ter hand neme. Bij de Raadsverkiezingen werden 2 Raadsleden uitgeworpen; één arbeider werd gekozen. Distributie heeft goed geloopen; heeft aan gemeente niets gekost, doordat gemeente als grossier optrad, en dus grossierswinst maakte!
Het gemeentelijk bezit bestaat uit 3 groote dennenbosschen en 25 H.A. weiland, voor 10 jr. verhuurd voor f. 2.500 per jaar; ander bezit is er niet; staat van exploitatie daarom niet noodig. Veel waterschade; in het voorjaar wel tot half Mei; een gedeelte van de gemeente is tegen het Aawater beschermd door den zomerdijk; beginnende aan de Gele Hoef, en ten slotte eindigende in hooge akkers.
Salaris van den veldwachter is veel te laag; f. 550 + vrij wonen; sterk aangedrongen op verhooging. Sinds een pr. jr. is er eene leekenverpleegster voor behandeling van huiszittende zieken; zij is tehuis in het klooster en heeft daar gratis verpleging; salaris f. 300,-. Burgemeester en Pastoor samen hebben haar laten komen. Verbazend nuttig.
Voor behoud tram betaalt gemeente f. 7.100. Sinds een jr. zijn alle werklieden en arbeiders georganiseerd in den R.C. Werkliedenbond; plaatselijk onderverdeeld in afdeelingen voor landarbeiders; tuinbouwarbeiders; bouwvakkers; tabaksbewerkers en fabrieksarbeiders.
Den 1 Juni 1923 bezocht ik Berlicum en Rosmalen. Bij de laatste Raadsverkiezing werden de aftredende leden herkozen; er kwamen bovendien 4 nieuwe raadsleden. De Raad is thans samengesteld uit 7 landbouwers, 2 middenstanders en 2 arbeiders. Eene woningbouwvereeniging bouwde 12 woningen voor f. 75.000. Voorloopig kost dat aan Berlicum f. 1.400 per jaar. Met Rijkspremie werden nog 10 woningen gebouwd. Er is vooral gebrek aan burgerwoningen van ± f. 750,- per jaar.
De Kermis duurt vier dagen, Zondag tot en met Woensdag. Zondags komen er veel vreemdelingen, zoo ook Woensdags; vandaar, dat bij verordening die twee dagen de verkoop van sterken drank verboden werd. Om zware vrachtauto’s van de wegen, en van de bruggen te Berlicum en Middelrode te weren, werd bij verordening het verkeer van autolastwagens met een zwaarder eigen gewicht dan 1.750 K.G. en 1.000 K.G. vracht verboden.
Berlicum wil de tram Bosch-Helmond helpen in stand te houden, en is bereid aan de schulddelging bij de Hanze f. 760 bij te dragen en bovendien f. 350 per jaar gedurende 10 jaar voor de vernieuwing der baan. Aan de beschrijving van het oud archief is niets gedaan; het is eigenlijk meer dan erg, zooals het, als een hoop vuile rommel in een kamertje op zolder opgetast ligt.
De Werst, de groote gemeenteweide van 25 H.A. bracht in der tijd niet meer dan f. 6,- per H.A. op. Na in orde te zijn gebracht, liep de huur op tot f. 100,-. Het perceel valt dit jaar uit de huur. Men rekent er thans toch minstens een f. 40 voor te maken. Langs de Wetering en de Leijgraaf geen waterschade dat naam heeft; door dijken zijn de gronden beschermd. Langs de Aa is veel schade.
 Zuivelfabriek St. Norbertus (Collectie Breugelmans) |
De uitvoering der warenwet kost aan de gemeente ± f. 500. Het electriciteitsbedrijf leverde over 1921 een verlies op van f. 3.200; in 1922 van f. 1.600. Er is veel werkeloosheid onder de boerenarbeiders. De menschen worden niet in geld bedeeld, maar worden door de gemeente te werk gesteld. Godschalx verkoopt wekelijks ± 20.000 sigaren; hij heeft nog 25 sigarenmakers aan het werk, die slechts gedurende enkele dagen in de week werken. Aan de stoomzuivelfabriek wordt de melk van 1.100 koeien verwerkt; naar het schijnt, worden er zeer goede zaken gedaan.
Twee autobussen: de Cito, en de Hoop; beide rijden dagelijks acht keer in iedere richting. Smulders van Veebeek is overleden; zijne weduwe exploiteert nog de groenten- en fruitkweekerij: “de Meijerij”. De heele exploitatie is te koop. Landbouwonderwijs wordt geregeld gegeven door v. Lith, hoofd der school te Middelrode. Tuinbouwonderwijs evenzeer door Broos, onderwijzer te Kerkwijk. Geen wildschade. Konijnenschade zal, naar men vreest, weer erg worden.
