Ben je nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Drongelen
Den 16den. Augustus 1898 bezocht ik deze gemeente; ik reed van het station te Waalwijk over het veer te Drongelen langs Drongelen naar Meeuwen; van daar over Hill, Babyloniënbroek en Eethen naar Drongelen; en van daar weer over het veer terug naar het station te Waalwijk.
Behalve het uitsteken der vlaggen hadden de ingezetenen niets gedaan om mij feestelijk te ontvangen. Op het raadhuis vond ik den burgemeester Boll met den wethouder Millenaar; de andere wethouder (Oerlemans) was niet tehuis.
Van de leden van den Raad waren er vier in Drongelen en drie in Doeveren; de burgemeester woont in Eethen en komt eenmaal in de week in Drongelen om de zaken af te doen. De twee leden van den raad, die in Drongelen wonen, kwamen ter audientie; verder kwam er niemand.
Met den burgemeester en den wethouder ging ik naar de openbare school, en volgde ik eene les der hoogste klasse in aardrijkskunde, geschiedenis, rekenen en zingen. Men was bezig aan de kinderen vaderlandsche liederen te leeren ter eere van het koningsfeest, iets, waarvoor door den gemeenteraad f. 250.- was beschikbaar gesteld.
De kinderen uit Doeveren gaan te Drongelen op school; zij moeten dus dagelijks twee maal de rivier passeeren aan het veer te Drongelen; toen ik later naar Waalwijk terugreed, waren elf kinderen uit Doeveren tegelijk met mij in de pont, onderweg naar huis. Zij hebben een uur noodig, om van huis in de school te komen. Ik kreeg geen slechten indruk van het onderwijs te Drongelen.
Van de school terugkomende op het gemeentehuis te Drongelen vond ik daar een eenvoudig ontbijt (een broodje met vleesch, met een kop koffie of een glas wijn) klaar gezet, dank zij de goede zorgen van burgemeester Boll; hij blufte niet weinig met 12 zilveren couverts en een zilveren zuurstel, hem door de raden der betrokken gemeenten vereerd bij gelegenheid van zijn 25 jarig burgemeesterschap. Boll vertelde, dat hij in der tijd veel had saamgewerkt met wijlen den kantonrechter van Heusden, den lateren president van de Rechtbank, Mr. Bosch, ook met den toenmaligen secretaris van Heusden, Sprengers, later griffier der Staten. Deze laatste werkte echter nooit iets af; het was bijna onmogelijk, om een stuk uit zijne vingers los te krijgen.
De verhouding tusschen wethouder Millenaar en den burgemeester van Drongelen was blijkbaar uitstekend; vóór ± 13 jaar moet er een kink in den kabel geweest zijn; de wethouder Oerlemans en de burgemeester kunnen het samen nog niet goed vinden.
Administratie van den ontvanger. Rechtstreeks waren in het journaal geboekt in collectieve bedragen de betalingen wegens hondenbelasting, zonder eene specifieke boeking van elken post in een gezegeld hulpregister. Bij gelegenheid der kasopneming werd geene verklaring gesteld door B. en W. dat zij de boeken hadden afgesloten.
Den 25 April 1903 kwam ik weer in Drongelen; ik was per trein tot Waalwijk gegaan, en had me daar aan het station laten halen met een rijtuig van v. Buul uit Waalwijk. Onder hevige stortregen kwam ik aan het raadhuis te Drongelen aan en vond ik daar den burgemeester met de wethouders Oerlemans en Vos, en twee in Drongelen wonende raadsleden nl. van Mersbergen en de Haan.
Van de drie in Doeveren wonende raadsleden woont er één ten noorden van de nieuwe rivier, nl. de wethouder Vos; twee wonen ten zuiden van de rivier, nl. Timmermans en Boll. De bevolking van het gehucht Doeveren ten zuiden van de rivier neemt sterk af; op 1 Januari 1903 woonden daar nog maar 66 menschen. Deze 66 zijn Protestant en hebben een eigen dominee, uitsluitend voor hen alleen; die plaats is steeds bezet, het is eene eerste predikantenplaats. De bewoners ten noorden van de rivier hebben geen eigen dominee; zij zijn sinds een paar jaren kerkelijk ingedeeld bij Genderen.
De geneeskundige armenpraktijk wordt door de diaconieën bekostigd; de gemeente betaalt slechts f. 40 voor doodschouw enz. Dr. Millenaar uit Dussen is armen doctor; verder hebben de doctoren Sweens en van Gils uit Waalwijk in Drongelen nog al praktijk.
Bij raadsverkiezingen spant het er nog al eens; B. en W. durfden niet te beweren, dat het raadslid, dat bij herstemming in 1901 gekozen werd, bij de periodieke aftreding zou blijven zitten; zij achten het best mogelijk, dat hij weer uit den Raad gegooid werd.
De afdeeling Drongelen heeft nog al eigendommen; 17 H.A. Tot 1872 behoorden die gronden aan de inboorlingen; in dat jaar werd door G.S. eene verbandregeling gemaakt, en kwamen die gronden aan de afdeeling Drongelen. De inboorlingen met de bewaarsmannen waren daarover weinig gesticht; zij trachtten in rechten terug te bekomen wat zij meenden, dat hun rechtmatig toekwam; zes jaren hebben ze daarover geprocedeerd; ze verloren hun proces voor de rechtbank te ’s Bosch, en later voor het Hof aldaar; ze lieten toen den termijn van cassatie ongebruikt verstrijken, en waren daarmede voor goed hunne gronden kwijt. De gemeente Doeveren heeft heelemaal geen eigendommen.
Door de jongens wordt nog al gebruik gemaakt van het herhalingsonderwijs; door de meisjes minder. We spraken lang en breed over den eisch van G.S., dat op het leerprogramma van het herhalingsonderwijs van de meisjes zou worden opgenomen: de nuttige handwerken voor de meisjes. Het bleek me, dat de burgemeester een beetje wilde smokkelen met de uren, gedurende welke herhalingsonderwijs aan de meisjes gegeven zou worden, om aan de 96 uren te komen; hij meende, dat als het getal uren geringer was, het Rijk geen vergoeding gaf, geen f.0,30 per uur.
Armen zijn er in Drongelen niet, rijke menschen wonen daar evenmin; volgens het kohier van den hoofdelijken omslag bedraagt het geheele belastbare inkomen van Drongelen nog geen f. 40.000.-
Ik besprak met B. en W. zeer uitvoerig de schoolquaestie, en drong er sterk op aan, dat er toch eene school zou gebouwd worden voor de kinderen uit Doeveren en uit Heesbeen; ik gaf de reden aan, waarom G.S. de laatste besluiten van de betrokken gemeenteraden van Drongelen en Eethen niet hadden goedgekeurd; dat was, omdat Drongelen daarin de bepaling had doen opnemen, dat school met onderwijzerswoning + ondergrond enz. niet meer mocht kosten dan f. 8000.- G.S. meenden, dat voor die som men niet kon slagen.
De wethouder Oerlemans beriep zich toen op een schrijven van den districtsschoolopziener van 1894, aan den raad van Drongelen in 1894 medegedeeld door G.S., volgens welk schrijven men voor 2/3 van f. 8000 in Drongelen zou kunnen klaarkomen. Oerlemans had de afschriften van de betrokken brieven van schoolopziener, inspecteur en van G.S. bij zich. Ik heb toen aan de Heeren in overweging gegeven, om zich tot van Oppenraay te wenden; hem bestek en voorwaarden te vragen van een school, die voor het door hem aangegeven bedrag (2/3 van f. 8000) zou zijn te bouwen; dan in overleg te treden met een bouwkundige, dezen in te scherpen wat men wilde, nl. eene goede, doelmatige goedkoope school, en dezen dan, aan de hand met wat men van v. Oppenraay zou krijgen, op te dragen, op gemeenschappelijke kosten der beide gemeenten een ontwerp met bestek en begrooting te maken. Dan kreeg men vasten grond onder de voeten, en kon men nagaan, hoe het best de kinderen uit Drongelen en uit Heusden zouden te helpen zijn.
Ik vroeg aan de Heeren nog hun oordeel over eventuele grenswijziging, waarbij Doeveren en Heesbeen gevoegd zouden worden bij Oud Heusden; dan zou bijv. de school te Heesbeen kunnen veranderd worden, zoodat daar de kinderen uit Oud Heusden en uit Doeveren ook ter school zouden gaan, of men zou ergens tusschen de drie gehuchten een plaats voor de school kunnen zoeken. Van het denkbeeld van grenswijziging waren de Heeren blijkbaar niet afkeerig; ik geloof, omdat ze dan van eene moeielijke lastpost af waren. – Heesbeen telt thans 118 zielen; Doeveren 66; met Oud-Heusden mede zouden er dus ± 400 zielen wonen, voor wie te samen ergens eene school ware te bouwen.
Op mijne audientie verscheen slechts een zekere Boll uit Doeveren, een zoon van het raadslid. Zijn vader had eene quaestie met een buurman, over het lossen van water; het waterschapsbestuur van den polder van Doeveren scheen hem niet te kunnen helpen. Ik heb hem den raad gegeven, zich deswege tot G.S. te wenden.
Den 20 April 1906 kwam ik weer in Drongelen; van uit den Bosch per trein naar Waalwijk; van daar per rijtuig eerst naar Meeuwen en toen naar Drongelen; per trein keerde ik naar den Bosch terug.
Behalve B. en W. waren de raadsleden Burghout en van Oersbergen verschenen; die twee raadsleden werden echter eerst later ontdekt, zoodat ik hen toen eerst kon uitnodigen om bij ons binnen te komen; ze hadden niets bijzonders te vertellen.
Ten gevolge van de Maasmondwerken komen ± 50 H.A. land ’s winters niet meer onder water; daardoor was men genoodzaakt van dat wei- en hooiland, bouwland te maken; die 50 H.A. liggen gedeeltelijk onder Cappelle en Besoyen, maar behooren aan inwoners van Meeuwen; alles ligt ten noorden van de nieuwe rivier. Terwijl eertijds van eene boerderij 2/3 van het land weiland was en 1/3 bouwland, is, ten gevolge van den Maasmond die verhouding thans 1/2 : 1/2.
Het vroegere schoolhoofd (De Moor) werd directeur van de normaallessen te Heusden; op het minimum tractement kon men geen nieuw hoofd der school krijgen; men verhoogde toen het tractement tot f. 800, en liet den nieuwen titularis zich (zedelijk) verbinden, dat hij nooit eene benoeming tot leeraar aan de normaallessen te Heusden zou aannemen.
Alle gemeente bezittingen behooren aan de Afdeeling Drongelen; ook de inschrijving grootboek ad f. 5300; men kwam aan dat geld door onteigening van gronden ten behoeve van de Maasmondwerken.
Armoede wordt in de gemeente niet geleden; de meeste arbeiders hebben een koe, en mesten voor eigen gebruik een varken; ongeveer de helft van de arbeiders woont in een eigen huis.
Ik was dood op, terwijl ik met die boeren zat te praten; ik had groote moeite om mijn oogen open te houden; ik vrees, dat de menschen mijn vechten tegen de slaap hebben bemerkt.
Den 2 April 1910 kwam ik weer in Drongelen; ik reed er van uit Waalwijk heen; bezocht vervolgens nog Meeuwen en Dussen, en keerde van daar over het Capelsche veer naar Waalwijk terug.
De burgemeester deelde mij mede, dat er nog al wat oud archief is, hetwelk helaas nog al geleden heeft. Het archief werd in vroegere eeuwen bewaard in eene zoogenaamde dorpskist. Bij toeval vond de burgemeester op het erfhuis van een voormaligen gemeenteontvanger, de oude dorpskist van Drongelen, gevuld met allerhand oud archief. De burgemeester werd daarvan eigenaar. In die kist zaten allerlei stukken van particulieren aard, archief van de gemeente en archief van de kerk.
Uit de stukken bleek, dat in 1662 de oude dorpskist met het voorhanden archief verbrand was, en dat men toen in eene nieuwe dorpskist weer met het archief begonnen was. Er zijn heele interessante stukken in over 1672, inval der Franschen; over het in staat van verweer brengen van de Schans (ter plaatse waar thans de Protestantsche kerk staat) welke het Drongelensche veer bestreek, en derg.
Uit die stukken bleek tevens, dat de familie van moederszijde van den burgemeester - de familie Millenaar - sinds ruim 300 jaren op dezelfde boerderij woont, terwijl die plaats steeds door erfenis van de eene in de andere hand kwam. Die plaats heet Assem; volgens oudheidkundigen beteekent dat Asch heem, en zou er ten tijde van de Romeinen eene begraafplaats geweest zijn; die veronderstelling vond eenige bevestiging door het vinden van urnen, gevuld met asch en stukjes been, bij het zand graven, een Meter diep, voor eenige jaren her.
Men is zeer dankbaar voor den Maasmond; zonder dezen zou men in den afgeloopen winter hebben kunnen schipperen van Drongelen tot Andel; thans bleef alles droog. Om nog beter te kunnen bemalen, zal er aan de Peereboomsluis een verbetering in de pompwerktuigen worden gebracht, door het scheprad te verbreeden; dan kan nog meer water tegelijk worden opgemalen.
Bij raadsverkiezingen tegenwoordig weinig strijd; de twee laatste verkiezingen liepen zonder stemming af.
Voor het naleven der bouwverordening zorgt een der deskundigen van de Gezondheids Commissie te Heusden, nl. de Heer De Graaf, bouwkundige te Sleeuwijk.
Er is geen staat van exploitatie van gemeentelijke bezittingen; de burgemeester zal zorgen, dat er een komt.
Kunstmest helpt hier niet veel; de gronden zijn lang in cultuur; ze werden daardoor kalkarm, doordat de kalk te diep in den grond wegzakt en geen nut meer doet. Sinds men dat ontdekt heeft, worden de gronden eerst met kalk bemest; op aldus behandelde gronden geeft kunstmest wél goede resultaten.
De haven te Drongelen is van groot nut voor de gemeente Drongelen, voor Eethen en Babylonienbroek; afgevoerd worden bieten en landbouwproducten; aangevoerd wordt zand, steenen, hout, hooi, stroo, steenkool, pulpe, schuimaarde enz.
Dr. Millenaar uit Dussen wordt per visite betaald door diaconie en burgerlijk armbestuur; van gemeente krijgt hij slechts f. 40. Men kon geen verklaring geven van het feit, dat er 43 jongens op school gaan en slechts 21 meisjes.
Den 6den. Augustus 1915 kwam ik weer in Drongelen; ik reed er van uit den Bosch per auto heen; later bezocht ik nog de gemeente Meeuwen.
Naar het mij toescheen, liet de verhouding tusschen de wethouders, en Brune, de nieuwen burgemeester, niet te wenschen over. De wethouders zijn vrij ontwikkelde boeren, met wie ik nog al kon praten. Vooral de wethouder De Haan was heel geschikt.
De schade, veroorzaakt door het kwelwater van de Bergsche Maas, is niet zoo heel groot meer; eenerzijds is de capaciteit van de bemalingswerktuigen aan de Peereboomsluis in 1912 sterk vergroot; anderzijds schijnt de zware dijk langs de rivier zich langzamerhand meer gezet te hebben, ten gevolge waarvan er minder kwelwater doorkwelt dan vroeger.
Men verlangt zeer sterk naar een tram, die het land van Heusden en Altena uit zijn isolement opheft.
Het gaat den menschen over het algemeen nog al goed; in de laatste jaren is veel weiland omgelegd in bouwland; voor 2 jr. scheurde Mr. Ingenhousz-van de Mortel nog 20 H.A. weiland. Al dat bouwland geeft aan de arbeidende klasse natuurlijk veel werk. De Uiterwaarden = de grond tusschen den ouden Zeedijk en den grooten dijk langs de Bergsche Maas, zijn thans geheel omgelegd in bouwland; naar het schijnt worden daar buitengewoon goede oogsten verkregen. Vooral de fruitteelt levert zeer goede resultaten op, met name de verbouw van appels: Bellefleurs, goudreinetten en zoete campagnes.
80% der bewoners heeft eigen woningen; 15 gezinnen wonen gehuurd.
Den 16 Augustus 1919 bezocht ik per auto van uit Waalwijk de gemeenten Werkendam, Woudrichem en Drongelen. Ook hier vielen 4 van de 7 raadsleden ten offer aan het nieuwe kiesrecht; de raad bestaat thans uit 4 antirevolutionairen en 3 Christelijk Historischen. De heele gemeente was gevlagd; socialist is men blijkbaar nog niet.
Er is groot gebrek aan arbeiderswoningen; maar het bouwen is te kostbaar; het ingenieursbureau van Veen maakte plannen; per woning f. 4400; tegen eene weekhuur van f. 3.30 zouden Rijk en gemeente nog f. 50 per woning en per jaar moeten bijdragen; een weekhuur van f. 3.30 per week is echter veel te hoog; dat wil en kan beslist niemand betalen.
De dorpskist met oud archief staat thans ten huize van den gemeente secretaris van der Schans; ik moet er Cleerdin heen sturen, om te trachten terug te krijgen wat eigenaardig op het gemeentehuis tehuis hoort.
Door den Maasmond heeft men geen last van kwelwater.
In 1918 een pr. keer te veel water ingezet te Dussen; toen wel last. Burgemeester heeft er toen over geschreven, en sinds is er geen last meer ondervonden. Het drinkwater is uitstekend; omdat het zoo goed is, is het nooit chemisch onderzocht.
Er moet een nieuwe veldwachter komen; voor hem is er absoluut niets te doen. Men wil hem f. 500 geven en hem permissie geven om te boeren. Men zal mij daar over schrijven.
De loonen staan hoog: f. 15 tot f. 17. Er is werk voor alle ingezetenen. Armoede wordt er niet geleden. Het burgerlijk armbestuur is rijk; de rekening over 1918 gaf een batig saldo van ± f. 1200.
Men verlangt sterk naar een locaalspoor; met een boot, 5 keer per week, naar Rotterdam, en eens per week naar den Bosch op den dag der veemarkt is men niet geholpen.
Herhalingsonderwijs werd voortdurend gegeven; landbouw- en tuinbouw onderwijs tijdelijk niet wegens gebrek aan vuur en licht; men gaat er nu weer mee beginnen.
Er zijn ± 20 H.A. boomgaard in gemeente.
Het land, dat in den laatsten tijd onder den hamer kwam, werd meestal door ingezetenen gekocht.
Wethouder De Haan (wethouder Vos was niet verschenen, zou niet absoluut zijn tegen eene vereeniging van de gemeenten Meeuwen, Drongelen en Genderen. Al zag hij de gemeente liever zelfstandig blijven, hij begreep, dat de bestuurskosten zoo hoog konden loopen, dat vereeniging van de drie gemeenten noodzakelijk is.
