Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Haaren
Den 12den. Augustus 1898 bezocht ik deze Gemeente. Ik reed van ’s Bosch over Vught en Helvoirt naar Haaren; vandaar over Esch naar Boxtel; en vervolgens over Gemonde en St. Michielsgestel naar Den Bosch terug. Op de grens van Helvoirt en Haaren vond ik eene eerewacht, waarmede ik stapvoets naar het dorp reed; even voor de kom van het dorp wachtten de liedertafel onder Schijvens (een broer van den burgemeester) en een drietal schutterijen mij op, en brachten mij in optocht naar het versierde gemeentehuis (onder anderen een groot wapenschild met mijn wapen) alwaar ik door B. en W. werd ontvangen.
De heele raad was gekomen, en met de leden van dien raad zat ik te praten, eindeloos lang naar het mij voorkwam. Op mijne audientie verschenen de president en de directeur van het seminarie te Haaren, en vervolgens de pastoor met den kapelaan. Geen van allen had iets bijzonders te vertellen. Daarna verscheen het hoofd der school, dat ook weinig anders kwam doen, dan zijne opwachting maken.
 |
| Groot Seminarie te Haaren (KLM-Aerocarto) |
De veldwachter, een echt dronkemansgezicht, had volgens den burgemeester en de raadsleden, eene ernstige vermaning noodig; ik heb hem die gegeven. Na op het raadhuis een broodje met een kop koffie gebruikt te hebben, mij door den burgemeester aangeboden, nam ik afscheid van de Heeren en vertrok naar Esch. De heele stoet, die mij had ingehaald, deed mij weer op dezelfde wijze uitgeleide.
Het bestuur van Haaren maakte op mij geen slechten indruk; de burgemeester is gehuwd met eene weduwe Robbers uit Pannerden, en schijnt nogal wat geld te hebben; hij heeft geen kinderen. Ik hoorde eindelooze verhalen over het wangedrag van Baron Van den Boogaerde, wanneer deze met zijne belle op de Nemelaer kwam. Hij leefde daar hoogst eenvoudig, meestal zonder keukenmeid, en kwam in een huifkar naar de kerk; hij was slecht voor zijn pachters; geen enkele fatsoenlijke boer uit Haaren wilde onder hem wonen.
 |
| Kasteel Nemelaer |
Den 6 Mei 1903 kwam ik weer in de gemeente; ik reed er vanuit Den Bosch heen en bezocht denzelfden dag nog Helvoirt. Op het raadhuis vond ik B. en W., dezelfden als in 1898. Daar zich niemand voor de audientie had aangemeld, had ik volop gelegenheid om met de Heeren te praten, ruim 2 ½ uur! De bevolking van Haaren blijft stationair; er is geen burgerij dat naam heeft. Alleen wat schoenmakers, die dan nog een stukje land hebben, een pr. varkens mesten, en dikwijls nog een of twee koeien houden.
De gegoeden trouwen bijna niet, en zij, die trouwen, doen dat op lateren leeftijd. Het leven van eene getrouwde boerin noemde men erger dan dat van eene slavin; ze heeft het zwaarder dan de meid, zwaarder dan de vrouw van den schoenmaker, van den spoorwegwachter enz.; ze moet het eerste van allen op; ze gaat het laatste van allen naar bed; op haar rust de zorg voor de stal, voor de keuken, voor de opvoeding van de kinderen; ze heeft een zwaarder en veel moeilijker bestaan dan haar man! Vandaar, dat de meer gegoede boerinnen niet zoo jong willen trouwen; ze kunnen toch nog altijd lang genoeg slaven en slaven! Geheel anders is het met de mindere boertjes en met de schoenmakers; die trouwen er maar op los! Gedwongen huwelijke komen bijna niet voor; onwettige geboorten evenmin; althans niet één geval in de drie jaren.
De leden van den Raad worden meestal benoemd bij candidaatstelling; ze wonen goed over de heele gemeente verdeeld; er wordt gewoonlijk op gewerkt, dat er drie leden aan iederen kant van de Leij wonen. Van de tegenwoordige raadsleden woont: Dankers te Gevert, Van Vugt op Kant, Van den Oever aan het Kerkeind, Van der Gouw aan de Belvertsche straat, Vermeer aan de Roomsche straat [Roonsestraat?], Schijvens op den Heuvel en Van Mensvoort op Heesakker.
Schoolverzuim komt in Haaren zoo goed als niet voor; er behoefde tot nu toe geen proces-verbaal te worden opgemaakt; slechts tweemaal was het noodig, dat aan de ouders van een kind eene waarschuwing werd gezonden. Het liefdehuis wordt bediend door zusters Franciscanessen uit Oirschot; het werd gebouwd omstreeks 1885. Wisseling in het personeel der zusters komt weinig voor; het hoofd der school is er sinds de stichting van het huis; in het geheel zijn er drie geëxamineerden. Herhalingsonderwijs valt zeer in den smaak voor de jongens; voor de meisjes wordt het niet gevraagd en dus ook niet gegeven.
Het Algemeen armbestuur heeft nogal eigen fondsen; heeft o.a. 4 eigen boerderijen; kan zich goed bedruipen; wordt niet gesubsidieerd. Het Parochiaal armbestuur heeft ook nogal eigen fondsen; als het tekort komt krijgt het hulp van het Kerkbestuur. De twee armbesturen werken samen; echte armoede wordt in Haaren niet geleden.
Er is in Haaren geen boterfabriek; de boter uit Haaren en uit Helvoirt heeft een bijzonder goeden naam; dat ligt gedeeltelijk aan den bodem; gedeeltelijk aan de goede bereiding. Er zullen in de gemeente eene groote 100 boerderijen zijn, op welke 600 koeien gehouden worden; daarvoor zijn slechts 2 stieren beschikbaar; f. 0,15 stiergeld. Dat is natuurlijk veel te weinig; de gemeente geeft eene premie van f. 15 voor iedere stier, en bovendien f. 30 aan eene commissie, om dat te besteden voor den naar het oordeel van die commissie besten stier.
Het oud archief van de gemeente is naar Den Bosch gegaan om uitgezocht te worden; daar is bijna niets van teruggekomen. Gemeente had vroeger zeer vele eigendommen; omstreeks 1875 werden die gronden verkocht, om geld te vinden om harden wegen te betalen; Van den Oever, de vader van den tegenwoordigen wethouder, was destijds burgemeester. Toen Van den Oever in 1876 stierf werd hij opgevolgd door den toenmaligen burgemeester van Boxtel, Van Lamsweerde; na de volkstelling in 1880 bleek het, dat Boxtel meer dan 5.000 zielen had; de twee gemeenten konden toen tesamen niet meer onder één hoofd staan; in 1881 volgde Schijvens de tegenwoordige burgemeester Van Lamsweerde als zoodanig op.
De gemeentewegen, aangelegd als klinkerwegen, worden gaandeweg veranderd in keiwegen; men koopt jaarlijks gewoonlijk zeven wagons keien; in iederen wagon gaan er ± 2.800; men betaalt dan f. 35 per duizend franco station; dan komen er nog f. 6 per duizend bij, voor vervoerkosten naar den weg, waar ze gelegd worden. Per strekkende Meter weg, van ± 3 M. breedte heeft men dan 160 keien noodig.
De veldwachter moet zich tegenwoordig goed gedragen en geen misbruik maken van drank; maar de man is 73 jaar oud, en zal dus wel niet lang meer mede gaan.
 |
|
Feestelijkheden rondom het 25-jarig ambtsjubileum van burgemeester Schijvens (14-05-1906)
|
Den 18 Mei 1906 kwam ik weer in de gemeente; ik had tevoren Helvoirt bezocht, terwijl ik later nog naar Cromvoirt ging. Voor mijne audientie had zich niemand aangemeld dan de Heer Reynen, sinds 17 jr. hoofd der school in Haaren; hij kwam eenvoudig zijne opwachting maken. Men had vóór eenige dagen feestelijk gevierd het 25-jarig ambtsjubileum van burgemeester Schijvens; het groen vóór het Raadhuis was nog aanwezig; eerepoorten enz. waren opgeruimd.
Op de raadszaal stonden nog twee schilderijen van tegels, benevens eene sierlijke vaas van albast, op een hoogen voet; de zilveren inscriptie wees aan, dat de dankbare gemeentenaren een en ander aan den burgemeester bij diens ambtsfeest vereerd hadden. Men verkeerde in Haaren blijkbaar nog in feeststemming: tegen heug en meug moest ik Champagne drinken en sigaren rooken; de harmonie kwam mij onder leiding van een broeder van den burgemeester, eene serenade brengen: zang en harmonie muziek wisselden zich af; beiden waren redelijk goed. Onder deze omstandigheden was het mij niet mogelijk in den beschikbaren tijd de bespreking van de verschillende gemeentebelangen ten einde te brengen; als de muziek begon, kon ik mij moeielijk verstaanbaar maken!
Wethouder Van den Oever informeert, wat toch wel het einde zal zijn van de inkomende rechten in Duitschland; als boomkweeker heeft hij daarbij groot belang. Ik kan hem natuurlijk geen antwoord geven op zijn vraag. Het werk op de secretarie schijnt nog al iets te wenschen over te laten; vooral klaagt Verdijk, dat er zoo weinig orde en netheid heerscht. Ik beveel sterk aan een proef te nemen met het doozenstelsel; de burgemeester belooft successievelijk de noodige doozen te zullen laten komen.
De burgemeester is van Haaren geboortig; zijn vader was daar hoofd der school; een pr. broers van hem wonen ook nog in de gemeente. Tijdens de feestviering der laatste dagen heeft hij zijn voornemen medegedeeld, eene stichting in het leven te roepen ten bate van armen van Haaren; die stichting zal dan zijn naam moeten dragen.
 |
| Het raadhuis |
Den 19 April 1910 kwam ik weer in Haaren; ik ging per trein naar Helvoirt; bezocht later nog Esch en Boxtel; en keerde vandaar per trein naar Den Bosch terug. Op de secretarie ziet het er thans beter uit dan vroeger; het doozenstelsel heeft men echter niet ingevoerd; men vond het te duur; wel kwamen er heel wat portefeuilles. De boeren trouwen nog even weinig als vroeger; er komen geene boerderijen los, terwijl er geen goede grond is, om nieuwe boerderijen te stichten.
Er is thans een verbaal in zake leerplichtwet; dat kwam anders haast nooit voor.
Wethouder Van den Oever is onder-voorzitter van den Boerenbond. Er is thans eene roomboterfabriek opgericht; aanvankelijk voor handkracht; machines zijn er op berekend, om op den duur door stoom gedreven te worden; geleverd door Grasso. Installatie zal f. 2.500 gekost hebben; geld is geleend bij de Boerenleenbank tegen 4%. Voor exploitatie van de fabriek is er een directeur op f. 60 tractement per jaar; verder twee arbeiders, een van f. 7 en een van f. 6 in de week. Er zijn in de gemeente ± 600 koeien; daarvan zijn er 200 aangesloten aan de fabriek.
Door Heerma van Voss worden drie proefvelden in Haaren aangelegd tot teelt van suikerbieten; ieder proefveld is een lopen = 1/6 H.A. groot. Heerma van Voss betaalt voor ieder f. 17; levert het zaad; en neemt later de opbrengst à f. 13 de 1.000 K.G. Men is zeer benieuwd, hoe die proef zal uitvallen.
Gemeente maakte in de laatsten tijd vele sintelwegen, dat kost niet veel, en voldoet ruimschoots aan de behoefte; de boeren halen kosteloos de sintels van het station te Oisterwijk en brengen die dan op den weg. De waterleidingen worden door gemeente uitstekend onderhouden; dat zal ± f. 100 per jaar kosten. B. en W. roemden de sintelwegen zeer en meenden, dat het onderhoud der waterleidingen door de gemeente wel de grootste weldaad was, welke men aan de boeren had kunnen bewijzen.
De bewaarschool der Franciscanessen wordt niet gesubsidieerd, maar bij den bouw van het liefdehuis gaf gemeente f. 4.000 kapitaal. Er werd tot nu toe eene woning onbewoonbaar verklaard, bij nieuwbouw schijnen noch de gemeente noch de gezondheids Commissie zich veel moeite te geven. Van den Oever klaagt nog over de hooge inkomende rechten in Duitschland; grove heesters, als: eiken, iepen, berken, linden, populieren kunnen niet meer met winst verhandeld worden; ook geen coniferen, omdat de planten met de kluit moeten verzonden worden, en dus van die kluit – het gaat naar het gewicht – ook inkomend recht moet betaald worden. Nog erger dan de kweekers in Noordbrabant zijn die in Opleusden, Kesteren en Tiel er aan toe, omdat daar uitsluitend grove heesters gekweekt werden, voor de export naar Duitschland; zij verloren dus, door de sluiting van Duitschland, nagenoeg hun geheele afzetgebied.
 |
| Een tekening van de ruïne van de oude kerk |
Den 15 Juni 1915 kwam ik weer in de gemeente; tevoren had ik Cromvoirt bezocht. Roomsche kerk voor een pr. jaren afgebrand; naar men zegt door het onweer. Prachtige nieuwe kerk gebouwd door Pastoor Van den Broek, een broer van den burgemeester van Nieuwkuyk. Op de plaats, waar oude kerk gestaan had, was nu een groot artilleriepark gemaakt.
De eerste man op mijne audientie was Jhr. de Villeneuve, artillerie-officier; hij kwam mij namens de militairen – de hooge oomes waren naar eene manoeuvre – zijn opwachting maken. B. en W. klaagden wel niet over de inkwartiering – ook pastoor Van den Broek had geen bijzondere klachten over de militairen; maar allen zouden toch recht dankbaar zijn, wanneer de gemeente weer tot normale toestanden terugkeerde.
Het gaat den boeren nogal goed; de meesten wonen op hun eigen; een tiental boerderijen behooren aan uitwonende eigenaren (4 aan Witlox, een aan notaris van Eyl, 1 aan De Beer, 1 aan Kessels, allen in Tilburg, 2 aan v. Iersel te Udenhout en 1 aan Bogaars te Helmond), en betalen ± f. 35,- per H.A. terwijl voor de waarde van het huis niets gerekend wordt. Vóór den oorlog maakten de boomkweekers redelijke zaken; thans is het treurig met hen gesteld, omdat zij voor hun afzet alleen op het binnenland zijn aangewezen. Wethouder Van den Oever had wel 20 wagenvrachten vol laten uitrooien en weggooien!
 |
| De nieuwe kerk, gebouwd in 1913 |
Roomboterfabriek werkt nog met handkracht; 227 koeien. Afdeeling Boerenbond telt 360 leden; op Boerenleenbank is 30 mille gedeponeerd; er wordt haast geen geld gevraagd; de formaliteiten zijn te onereus. De proeven van Heerma van Voss om de teelt van suikerbieten te bevorderen, is niet geslaagd. De resultaten waren niet meer dan redelijk; de boeren telen thans liever mangelwortels; dat schijnt met behulp van kunstmest prachtig te gaan. Die wortels worden dan gebruikt voor het eigen vee.
De zandwegen worden erg stuk gereden door de militairen; ook de sintelwegen hebben veel te lijden. Dat is vooral daarom zoo erg, omdat er haast geen sintels meer te krijgen zijn; per wagon werd vroeger f. 2,- betaald; en als men thans een wagon kan krijgen, dan moet men f. 7 geven!
Men klaagde geweldig over de Belgische vluchtelingen; men had er 365 gehad; een echt zoodje! De meesten zijn naar Belgie terug gegaan; de laatste 69 werden door de Regeering weggenomen en in Gouda onder dak gebracht. Blijkens oude stichtingsakten van 1564 – men liet mij 4 stukken zien, maar ik kon er slechts een lezen – heeft de Gemeenteraad van Haaren recht eene dotatie uit het Manhuis te Oisterwijk te vergeven aan 3 ingezetenen van Haaren; de begiftigden mogen nooit bedeeld zijn geweest; ongehuwd of weduwnaar zijn. Per hoofd krijgt ieder ± f. 62.
Den 1 Augustus 1919 bezocht ik per auto vanuit den Bosch de gemeenten Helvoirt, Haaren en Esch. Burgemeester Schijvens is ischiaslijder geworden; hij kan haast niet meer op of neer. Wethouder Van den Oever was 43 jr. raadslid en 30 jr. wethouder; bij de Raadsverkiezing 1919 stelde hij zich niet meer beschikbaar. Ook in Haaren brachten de verkiezingen drie nieuwe Raadsleden.
Gebrek aan boerderijen; maar nog meer gebrek aan woningen. Sinds enkele dagen is men besprekingen begonnen, om te komen tot oprichting eener vereeniging volgens de landarbeiderswet. Het distributiebedrijf is goed geloopen; kostte in 1918 aan gemeente ± f. 4.600. Het electrisch provisorium voorziet in eene groote behoefte, maar werkt zeer duur. Groote klachten over vervuiling van het water door eene stoomlederfabriek in Oisterwijk; B. en W. van Oisterwijk gaven eene voorwaardelijke vergunning volgens de hinderwet; thans bemoeit de Gezondheids Commissie te Boxtel zich met de zaak. De verontreinigde stroom heet in Oisterwijk de Laarakker Loop, in Haaren de Geursche Loop.
Dr. Van der Stay, de opvolger van Dr. Hoek te Helvoirt, werd ook hier gemeentegeneesheer. Salaris van den veldwachter: f. 650 + vrije woning en 1/5 H.A. land, is veel te laag; sterk aangedrongen op verbetering. De inkwartiering gaf geen moeielijkheden; oefende een demoraliserenden invloed uit op de bevolking; vooral de Amsterdammers stonden moreel laag. De boomkweekers maakten in ‘14 slechte zaken; in ‘15 redelijk; in ‘17 goed; in ‘18 heel goed; was uitsluitend aangewezen op binnenlandsche afzet; Tilburg trok ontzettend veel. Van de boeren is thans 7/10 eigen geërfd. Alle te dezen zijn lid van den Boerenbond. De Boerenleenbank werkt als eene spaarbank; daar wordt veel geld gebracht, weinig gehaald. Voor cursus landbouw is veel liefhebberij.
Den 13 Juni 1923 bezocht ik Haaren en Schijndel. Aangezien in Haaren geen kiesvereeniging bestaat, werd bij Raadsverkiezing door Pastoor en Burgemeester leiding gegeven. Alle kiezers samen opgeroepen in vereenigingsgebouw, eerst de vrouwen en daarna de mannen. Van de 900 kiezers kwamen er 671 op. Bij stemming werden 102 candidaten aangewezen; van deze verklaarden zich 24 bereid eene candidatuur te aanvaarden. Daarover werd den volgenden Zondag gestemd. De toen aangewezen 7 personen werden bij enkele candidaatstelling tot lid van den Raad gekozen verklaard. Van de 6 herkiesbare oude raadsleden bleken er vijf gekozen!
 |
| Dorpsgezicht, 1917 |
Ter voorziening in den woningnood bouwde de gemeente ééne woning. Negen werden er gebouwd met Rijkspremie en nog drie zonder premie. Er is in Haaren groote behoefe aan boerderijen; nijpend tekort aan arbeiderswoningen is er niet. Op het moment 1 werklooze; van den winter vijf. Burgemeester De Ruyter is bezig het archief te ordenen; hij zou er haast mede klaar zijn.
In 1921 f. 5.000.- verwerkt, om de waterleidingen te diepen en in orde te brengen; daardoor thans geen waterschade. Maar men heeft groote last van de vervuiling van het water door de lederfabrieken te Oisterwijk. Wethouder Van Vugt vooral klaagde daarover bitter. Volgens hem waren de boerderijen langs die waterleidingen zoo goed als niets meer waard. Gemeente besloot om eene procedure tegen die lederfabriek om schadeloosstelling te steunen. Jan van Wijk in de Gevert procedeert tegen die fabriek; Mr. Kolfschoten is zijn advocaat. Wordt het proces verloren, dan zal gemeente de proceskosten betalen.
Roomboterfabriek gaat goed; 750 koeien; nog f. 23.000 schuld. Er is een bekwaam directeur, Van Mil genaamd, afkomstig van Alem; hij was tevoren directeur van de Roomboterfabriek te Gemonde. Autobus Tilburg-’s Bosch passeert in iedere richting 6 keer daags de gemeente; 55 cent per rit. In de laatste jaren werden 6 boerderijen (4 van Witlox, 1 van Kersten en 1 van notaris van Eyl) tot ongeluk van de huurders onder den hamer gebracht. Op de Boerenleenbank wordt alleen geld gebracht; voorschotten worden zoo goed als niet gevraagd.
Gemeente kon nog niet besluiten tot oprichting van een electriciteitsbedrijf. Misschien het volgend jaar, meent de burgemeester. Ter audientie werden ernstige klachten ingebracht tegen den burgemeester. 1e. door den gemeente-ontvanger Bekkers en den ambtenaar ter secretarie Herculeyns, als zoude de burgemeester finantieel de gemeente benadeelen, eene valsche handteekening op een mandaat gezet hebben, enz. Deze klachten zullen mij schriftelijk herhaald worden. 2e. door het raadslid Simons, dat de burgemeester de raadsbesluiten niet uitvoert, en de notulen van den Raad naar eigen goedvinden inschrijft, en er uit weg laat, wat hem niet lijkt!
