Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Halsteren
Den tweeden Mei 1896 bezocht ik de gemeente Halsteren; ik was per trein tot Roosendaal gegaan, had daar een rijtuig genomen naar Wouw, welke gemeente ik bezocht, waarna ik in Bergen op Zoom in een hotel ging ontbijten; vervolgens reed ik naar Halsteren, waar ik om kwart over een aankwam. Ik vond voor het Raadhuis de harmonie van Halsteren; op het gemeentehuis werd ik verwelkomd door burgemeester en Wethouders. De secretaris, tevens ontvanger, was eenige dagen te voren gehuwd en maakte juist zijne huwelijksreis; hij was dus niet aanwezig; de boeken van den ontvanger en diens kas konden dientengevolge niet worden nagezien.
De burgemeester had mij per telegram een lunch of een diner aangeboden, voor welke uitnoodiging ik bedankt had. Ik kwam, ten gevolge van het slechte weer, te Halsteren niet buiten het Raadhuis; aangezien de burgemeester met Klasens het werk van den secretaris naging, zat ik met de twee wethouders te praten. Het schenen geen ongeschikte menschen. Er schijnen twee partijen in Halsteren te zijn; althans, bij de laatste raadsverkiezing zijn er eenige raadsleden uit den raad gegooid en door anderen (o.a. de Ram en Testers) vervangen.
In Halsteren wonen nog al gezeten burgers; aan de Lepelstraat schijnt eene zeer arme dagloonersbevolking te huizen. Testers, dijkgraaf van den Auvergnepolder, klaagde, dat het schor in de Eendracht vóór den dijk van den polder voortdurend afnam; hij kon daarvoor geen goede reden aangeven. Om den dijk te voorzien, en om een nieuwe sluis te maken, ging de Auvergnepolder f. 40.000,- verwerken.
Om drie uur reed ik van Halsteren naar Woensdrecht. Blijkens het mij deswege door den Heer Klasens gedaan verslag was de administratie ter secretarie goed in orde; slechts enkele kleine opmerkingen behoefden gemaakt te worden. De Heer Klasens ging op mijn last later nog eens naar Halsteren terug, teneinde de kas van den ontvanger op te nemen; het bleek toen, dat alles zich in de allerbeste orde bevond.
Den 30 Augustus 1900 kwam ik weer in Halsteren. De wethouder De Ram was afwezig. Ik wees B. en W. op het groot aantal levenloos aangegevenen 13, op 132 geboorten. Ik vernam, dat er eene verordening gemaakt was, waarbij het zich masqueeren met Vastenavond verboden werd; die verordening was bijna niet te handhaven, omdat de straffen, door den kantonrechter opgelegd, zoo licht waren; vier getrouwde vrouwen, bekeurd wegens het zich verkleeden als mannen, kregen slechts f. 0,50 boete. Evenzoo ging het met muziek, en dansen in de herbergen; voor een gezelligen avond hebben de menschen wel f. 0,50 boete over. Het volk te Halsteren is zeer ongebonden; de vrouwen hebben leeren drinken op de suikerfabrieken te Steenbergen en te Bergen op Zoom. Het is niets vreemds, wanneer meisjes of vrouwen, zonder mannelijke geleide, met Kermis of vastenavond in een herberg gaan om een borrel te drinken.
Vooral aan de oesterputten is geen toezicht; mannen en vrouwen werken daar samen, en gaan ’s avonds in het donker samen naar huis, zeer ten nadeele van de zedelijkheid. Circa 300 inwoners werken in Duitschland; zij komen tegen de suikercampagne naar huis; die heeren verteren des Zondags minstens f. 2,50 per hoofd. De kasteleins vormen eene groote macht; men kijkt hen veel te veel naar de oogen.
De gemeentegeneesheer moet 40 zielen, door B. en W. aan te wijzen, kosteloos behandelen; voor de meerderen wordt hij betaald door de gemeente. Deze regeling werkt goed. Burgemeester niet erg tevreden over den veldwachter te Halsteren; die van de Lepelstraat doet goed zijn plicht.
De boterfabriek van Bogers (zoon van den wethouder) gaat slecht; ingericht voor 2.000 Liter melk; er wordt slechts 600 Liter verwerkt. De drie oester- en mosselenkweekerijen maken slechte zaken; men schrijft dat toe aan het leggen van den spoordam te Woensdrecht. De houten-borstelblokkenfabriek gaat goed.
Door het stichten van de Verbeekstichting door Verbeek, een zwager van Testers, wordt de gemeente finantieel zeer ontlast, doordat ± 60 meisjes daar ter school gaan; het bestuur heeft aan de gemeente eene subsidie gevraagd voor eene bewaarschool. Wordt dat subsidie verleend, dan wordt ook de meisjesschool vergroot, en Halsteren niet gedrukt door de invoering van leerplicht.
Vier leden van den raad, onder wie de wethouder Bogers, wonen te Lepelstraat; 7 leden van den raad, onder wie de wethouder De Ram, wonen te Halsteren. De burgemeester heeft juist een nieuw huis gebouwd, vlak tegenover het Raadhuis. De secretaris Van Beckhoven heeft juist zijne vrouw verloren.
Naar het schijnt, kan de burgemeester minder goed met den secretaris; de verhouding van B. en W. laat niet te wenschen over. In den Raad ondervindt de burgemeester veel tegenstand van Testers met diens aanhang; Testers die een groot fortuin heeft, had zelf burgemeester willen worden; hij requestreerde echter niet, maar wachtte, totdat men het hem aanbood; hij wachtte tevergeefs. Testers heeft veel invloed, doordat hij aan het eene raadslid land verhuurt, aan een ander geld leent, een derde werk verschaft enz. enz. Pillot had mij te dineeren gevraagd; ik bedankte.
Den 21 April 1904 kwam ik weer in Halsteren. Vanuit Bergen op Zoom had ik eerst Wouw bezocht; was vandaar naar Huybergen gereden; had mij vandaar op den tram te Hoogerheide laten brengen; daarmede ging ik naar Halsteren, en keerde vervolgens per tram naar Bergen op Zoom terug.
Ik verleende audientie aan den Pastoor, deze kwam vragen, of G.S. bezwaar zouden maken, wanneer het hoofd der school vroeg om kassier te worden van de Boerenleenbank; ik heb hem gezegd, dat zulks zou afhangen van het advies van den raad. Vervolgens beklaagde de pastoor zich over den burgemeester; met dezen kon hij niet zoo goed samen werken als met Pillot, omdat hij de herbergpolitie niet streng genoeg handhaafde, benevens de bepalingen tegen het zich verkleeden en masqueeren met Vastenavond. Toen ik daarover later met den burgemeester sprak, verklaarde deze - en de wethouders waren het geheel met hem eens - dat die bepalingen niet te handhaven waren, dat men dan opstand zou maken, dat die bepalingen nooit hadden moeten worden vastgesteld.
Volgens B. en W. komen 50% gedwongen huwelijken voor; jaarlijks zijn er gemiddeld drie onwettige geboorten. In tegenstelling met de naburige gemeenten wonen in Halsteren de meeste arbeiders in gehuurde woningen; ze betalen voor een huis met 7 aren land f. 0,70 in de week. De arbeiders hebben meestal een pr geiten, en twee varkens, waarvan ze er een opeten, en een verkoopen.
Gemeente wil een nieuw Raadhuis bouwen; daarvoor grond gekocht, omdat die toevallig te koop kwam; het zal nog wel een pr jaren duren, voor het Raadhuis er staat.
Het komt in Halsteren niet voor, dat de kinderen bij hun ouders zoogenaamd in de kost gaan; totdat ze trouwen, geven ze hun loon aan de ouders af.
De doctor (dr. A. Bogers) heeft een eigen huis gebouwd; de gemeente geeft hem nu ineens al f. 1.000 voor de geneeskundige armenpraktijk; daarvoor moet hij nu alle armen behandelen. Sinds 1902 worden de waterleidingen door de gemeente geveegd en onderhouden. Aan de Lepelstraat is geen liefdehuis; daar gaan de meisjes naar de openbare school.
Den 26 Juni 1908 kwam ik weer in Halsteren; vanuit Bergen op Zoom was ik ’s ochtends via Halsteren naar Steenbergen gereden; vandaar reed ik via Koevering, Kladde en Lepelstraat naar Halsteren, vanwaar ik ten slotte naar Bergen op Zoom terugreed.
Ik verleende audiëntie aan drie boeren, die eene hagelslagcommissie wilden vormen, om schade door zwaren hagelslag geleden, te lenigen; ik gaf hen te verstaan, dat daarvan weinig te verwachten was. In 1907 was er eene dergelijke commissie gevormd door Son, St. Oedenrode, Best enz.; in de heele provincie was gecollecteerd; men had ruim f. 5.000 opgehaald; dat bedrag was over 287 schadelijdenden verdeeld; ieder kreeg dus nog geen f. 18,-. Wanneer er nu al weer eene commissie kwam, dan zou de collecte zeker nog minder opbrengen dan in 1907. De menschen meenden, dat het dan misschien maar het beste was, dat er niets gebeurde, want dat het de moeite niet waard zijn zou.
Vervolgens kwam de Heer Testers, de dijkgraaf van den Auvergnepolder; hij had weer allerlei moeielijkheden met Tholen, en dacht, dat die moeielijkheden vooral voortsproten uit de omstandigheid, dat de menschen in Tholen met groote minachting neerzagen op die Papen aan de andere zijde van de Eendracht. Testers vroeg bovendien steun van Gedep. Staten om den dijk, die den Auvergnepolder van den Oud Glimespolder scheidt, te mogen ophoogen; hij had nu wel de zeedijken in orde; maar dat was met den Oud Glimespolder het geval niet, en nu vreesde hij doorbraak van den zeedijk van den Oud Glimespolder, en overloopen van den dijk tusschen den Auvergnepolder en den Oud Glimespolder. Naar hij vreesde zouden er in de toekomst meerdere hooge watervloeden te wachten zijn, omdat het water ten gevolge van den Slaakdam niet weg kon vloeien; daartegen wilde hij gewapend zijn.
B. en W. zijn bezig het oud archief te ordenen; ze lieten daarvoor nette, practische houten doozen maken, waarin de stukken worden opgeborgen.
Gemeentegeneesheer is de Heer Bogers, een zoon van den wethouder van Roosendaal; hij is gehuwd met een Protestantsch meisje, dat tevoren een pr jaren huishoudster bij hem geweest was; de kinderen zijn Roomsch en gaan naar de bewaarschool van de Zusters; Bogers zelf schijnt zijn geloof vrijwel aan den kapstok te hebben gehangen; hij komt niet ééns in de twee maanden ’s Zondags in de H. Mis.
Burgemeester Gommers is gehuwd met een meisje uit Bergen op Zoom; hij heeft één kindje, een meisje van een jr of zes. Hij bewoont eene nette burgerwoning, schuin tegenover het Raadhuis. Hij geeft mij den indruk van goed zijn best te doen, maar tevens van lastig te zijn en voor niemand uit den weg te gaan; in de eerste plaats niet voor den pastoor. Tegen den wensch van de Roomsche geestelijkheid liet hij de verordening, houdende het verbod om zich met Vastenavond te verkleeden, wijzigen; die verordening was niet te handhaven. Zonder mannelijke geleide gaan vrouwen en meisjes met Kermis en Vastenavond niet meer naar de herbergen; men betwijfelt, of zij het wel ooit gedaan hebben!
Er zijn nog twee oesterputten in Halsteren: aan het Tholensche veer; daar werken uitsluitend menschen uit Tholen. Het gaat beroerd slecht met de oesters: ze zijn niets meer waard. Men heeft wel het terrein voor een nieuw Raadhuis; van den bouw zal voorloopig wel niet veel komen.
Den 10 April 1912 bezocht ik per auto vanuit hotel De Zwaan te Roosendaal deze gemeente; ik was te voren in Nieuw Vossmeer geweest; later ging ik nog naar Wouw, en keerde vandaar naar Roosendaal terug. Ik verleende audiëntie aan de plaatselijke geestelijkheid; de heeren hadden niets bijzonders te vertellen. De Pastoor is bezig eene nieuwe kerk te bouwen, en wil dan de oude aan de gemeente verkoopen. Gemeente heeft daar wel ooren naar; wil er een Raadhuis van maken; dan blijft het monument uit vroeger eeuwen bestaan; de oude kerk ligt hoog, heel typisch, en domineert de geheele omgeving. Er komen dan echter f. 12.000 te kort, welke Rijk en Provincie zouden moeten verstrekken; op eene gunstige beslissing van de Staten kon ik vooralsnog niet veel hoop geven.
Er is in Halsteren goed drinkwater, meestal regenwater uit waterbakken; van eene groote drinkwaterleiding voor heel westelijk Noordbrabant wil men niets weten.
Zeker 250 menschen werken in Duitschland; ze moeten wel weg, want in gemeente is voor hen geen werk. Er is gebrek aan land; het land, vroeger behoorende tot groote boerderijen, wordt thans veelal gehuurd door de arbeiders; van ½ tot 1 Hectare; soms nog meer. Die menschen betalen veel meer geld, dan de boeren kunnen besteden. De landbouwvereeniging te Halsteren telt 150 leden; meestal kleine pachters.
Het Tholensche veer is eigendom van die gemeente; verhuurd voor f. 7.000. Gemeente is daar erg goed mede, en wil die toestand continueeren. Er wordt echter sterk geagiteerd om eene vaste brug te krijgen door de verdere inwoners van het eiland Tholen; vooral Baron van Vredenburg moet die zaak sterk pousseeren. Hij hoopt natuurlijk op subsidie van Rijk en Provincie Zeeland. B. en W. van Halsteren meenen, dat die gemeente er geen belang bij heeft.
Geen verloskundige hulp; daar is wel een dokter, maar de arme vrouwen bevallen meestal zonder verloskundige hulp. B. en W. beloofden mij, te zullen onderzoeken of in dezen toestand geene verbetering ware te brengen; ze meenen, dat voorshands weinig kan gebeuren, omdat ze door een contract nog eenige jaren gebonden zijn aan den dokter; ze zullen echter onderzoeken wat ze kunnen doen.
Het terrein, dat men kocht om een nieuw Raadhuis te bouwen, ligt naast de nieuwe kerk; wanneer in de oude kerk het Raadhuis mocht komen, dan zou het terrein voor het nieuwe Raadhuis kunnen dienen voor eene bijzondere school; op die manier zou pastoor en burgemeester beide kunnen geholpen worden. De nieuwe kerk moet op 1 April 1918 opgeleverd worden.
De oestercultuur beteekent niets meer; eene fabriek van draineerbuizen werkt zeer druk; zeker met 50 man. Andere afbrieken van eenige beteekenis zijn er niet; die van borstelblokken is stop gezet.
Er is geene Roomsche begraafplaats in Halsteren; doordat de meer vermogenden eigen graven en kelders op de gemeenschappelijke begraafplaats hebben, zal het den pastoor - stel dat hij er terrein voor kan vinden - niet gemakkelijk vallen eene Katholieke begraafplaats tot stand te brengen.
Den 18 Augustus 1917 kwam ik weer in Halsteren; tevoren was ik in Bergen op Zoom geweest.
Door B. en W. ontvangen in pas gerestaureerd raadhuis; in 1580 gebouwd; in 1633 herbouwd; en thans geheel vernieuwd. Het is een juweeltje van bouwkunst, en komt bijzonder goed uit tegenover de oude typische dorpskerk.
Van locaalspoorwegplannen heeft men in geen jaar meer iets gehoord; Halsteren stelde als voorwaarde voor medewerking, dat men een station kreeg in de kom van Halsteren, en een hoogstens tien minuten buiten de kom van Lepelstraat.
Volgens de waterleidingplannen van Dr. Jenny Weyerman komt de prise d’eau kort bij het fort De Rovere; de leiding loopt dan door Halsteren. Gemeente zal daarvan water mogen betrekken tegen hetzelfde tarief, als waarvoor op Tholen water verschaft wordt. Wenscht de gemeente op andere plaatsen ook water, zoodat daarvoor eene afzonderlijke leiding moet gelegd worden, dan moet die leiding natuurlijk apart betaald.
Dr. Koopmans is gehuwd met de weduwe van Dr. Bogers; sinds hij gemobiliseerd is, is hij bijzonder lastig geworden. Men heeft thans met hem allerlei moeielijkheden. De geneeskundige bond werd er door Koopmans bijgehaald; deze schijnt partij te trekken tegen de gemeente.
Er is thans nog geen vroedvrouw in de gemeente; Dr. Koopmans dwong de vorige - een bijzonder geschikt meisje - om heen te gaan, en zorgt wel, dat er geene andere zich durft te vestigen. Voor teeken- en ambachtsonderwijs profiteert Halsteren van de goede onderwijsgelegenheden te Bergen op Zoom.
De boterfabriek van Bogers (wethouder) te Lepelstraat is sinds 2 jr stop gezet. Ongeveer 1.000 Liter melk gaat dagelijks naar de fabriek “Vacca” te Oud Gastel. Er is veel werk in de gemeente; o.a. 4 draineerbuizen fabrieken; bovendien werken velen in diverse fabrieken te Bergen op Zoom, of bij de tuinbouwers. Als de industrie van den winter maar kan blijven werken, dan ziet men den naderenden winter zonder groote zorg te gemoet.
Den 11 Juni 1921 bezocht ik Halsteren, Woensdrecht en Ossendrecht. Zooals meermalen bij vroegere gelegenheden kreeg ik ook nu weer een minder aangenamen indruk van het Gemeentebestuur (den Burgemeester ?); daar zit in het geheel niet het idee voor, dat men alles moet doen om de menschen te steunen en te helpen; neen, de eenige vraag schijnt slechts deze: op welke manier worden uitgaven vermeden. Thans was het een werkman, Van Oefelen, die mijn hulp kwam inroepen; de man had bij eene gemeentelijke werkverschaffing - het met kipwagentjes dichten van turfgaten - een ongeluk gekregen: hij verloor twee vingers van de rechterhand, terwijl die hand bovendien stijf bleef. Ik kreeg voor mij volmaakt den indruk, dat het gemeentebestuur door sophistische redeneeringen het onmogelijk gemaakt had, dat die man eene uitkeering kreeg van de Rijksverzekeringsbank.
Ter voorziening in de woningnood deed de gemeente niets. Met Rijkspremie zullen thans gebouwd worden 13 middenstandswoningen, 22 arbeiderswoningen, terwijl nog 5 aanvragen in behandeling zijn. Gemeente garandeerde gedurende 15 jaren eene bijdrage van f. 100,- aan een architect, die 18 van de 22 arbeiderswoningen met Rijkspremie bouwt.
Het distributiebedrijf kostte in het geheel f. 35.000; in 1922 wordt de leening geheel afgelost. Men is Dr. Koopmans kwijt; in diens plaats kwam Dr. Ensink, over wien men zeer tevreden is; Dr. Ensink is gehuwd met eene dame, die ook arts is. Voor f. 25.000 nam Dr. Ensink van Dr. Koopmans over diens huis, apotheek en praktijk.
Om Tholen van drinkwater te voorzien wordt eene waterleiding gebouwd met de prise d’eau kort bij Halsteren (te Zoutendam). Halsteren krijgt daarvan water, terwijl ook Lepelstraat recht heeft daar op aan te sluiten. Voorloopig wordt Halsteren niet geëlectrificeerd; de PNEM vraagt f. 6.000,- garantie; men wil die niet geven.
Er is nog geen vroedvrouw; vindt die blijkbaar niet noodig; daar zijn genoeg bakers. De loonen der landarbeiders bij collectief arbeidscontract geregeld: f. 0,33 ’s winters, f. 0,36 ’s zomers. Soeracker uit Haarlem ageert steeds voor de arbeiders. De tuinbouw blijft zich sterk ontwikkelen.
In den laatsten tijd is de varkensfokkerij sterk toegenomen; de geitenfokkerij wordt sterk beïnvloed en bevorderd door het fokstation van bokken, dat in Halsteren gevestigd is.
Den 12den Juni 1925 kwam ik weer in Halsteren; later ging ik nog naar Woensdrecht. Ook thans kreeg ik denzelfden onaangenamen indruk omtrent het bestuur en het beleid van den burgemeester, als vroeger ook verkregen werd. Thans was het een fabrieksarbeider - Van Aert - die zich kwam beklagen, dat hem ten onrechte van 16 december 1916 tot 1 Mei 1917 kostwinnersvergoeding was onthouden. Zoolang hij ongehuwd was en bij zijne ouders - vermogende landbouwers - had ingewoond, had hij eene kostwinnersvergoeding gekregen; maar vanaf den dag van zijn huwelijk met een arm meisje - tegen den zin van zijn ouders - was die vergoeding ingetrokken. Secretaris was met zijn ouders bevriend, en handelde in hun geest, door die vergoeding te weigeren. Burgemeester had aan Van Aert gezegd, dat hij op de vergoeding recht had, en dat hij zulks uit zijn naam aan den secretaris moest zeggen. Toen zulks niet hielp, liet burgemeester de zaak loopen, en kreeg Van Aert niets, niettegenstaande zijne requesten aan C.d.K. te ’s Bosch, aan Commissie te Heeswijk, aan Minister van Oorlog, aan H.M. de Koningin. Blijkbaar wilde de secretaris hem niet helpen, en werd vandaaruit steeds ongunstig geadviseerd. Den 1 Mei 1917 ging hij in Bergen op Zoom wonen; vanaf dien datum kreeg hij direct zonder eenige moeielijkheid nog twee jaren lang de hem toekomende kostwinnersvergoeding.
Geen woningnood; er staan een pr woningen ledig; in 1924 werden door particulier initiatief 30 woningen gebouwd. In den Raad zitten 3 boeren, 5 burgers, 2 arbeiders en 1 tuinbouwer. Met de raadsverkiezingen wordt er hard gewerkt, vooral door de arbeiders; veeten blijven daarvan niet over.
Winter 1924/25 geen werkeloosheid; bij spoorwegaanleg Goes waren 50 menschen werkzaam; verder gingen er velen, waaronder 6 met hun gezin, werken aan kanaal Charleroi-Brussel, op de steenfabrieken te Boom en op eene heideontginning van Testers in België.
Het electriciteitsbedrijf dekt zich; straatverlichting kostte f. 2.800,-. Tholensche veer: verpacht voor f. 4.000; later voor f. 7.000; nog later voor f. 11.000. Thans bij Tholen in eigen beheer; bracht in 1924 f. 20.000 op.
B. en W. zijn van oordeel, dat er geen brug moet komen over de Eendracht, maar dat de verbinding met Tholen door een vasten dam moet plaats hebben. Wethouder Testers was vóór 1914 lid van eene Staatscommissie, die de quaestie “brug of dam” moest onderzoeken. Het Rijk wilde destijds eene brug, omdat het belang van de defensie vorderde, dat men met kleine oorlogsvaartuigen in de Eendracht kon manoeuvreeren. Dat kan nu niet meer; de vaargeul is geheel dichtgeslibt. Daar varen thans geen andere schepen, dan - bij hoog water - enkele mosselenvisschers uit Tholen. Grootere vaartuigen kunnen er niet varen. Om die reden is het nutteloos om een brug te bouwen, en kan men zeer goed met een zooveel goedkoopere dam volstaan; deze zal dan echter eene doorlaat voor de getijbeweging van het water moeten hebben.
Men is sterk voor den warenkeuringsdienst en voor den vleeschkeuringsdienst. Vóórdat de vleeschkeuringsdienst volgens de Rijkswet tot stand kwam, had Halsteren reeds een gemeentelijken vleeschkeuringsdienst ingericht. Drinkwaterleiding Mpij. Tholen levert in Halsteren prachtig water; de Lepelstraat is niet aangesloten.
De drie draineerbuizenfabrieken gaan slecht. De zuivelfabriek van v. Loon maakt goede zaken; met twee vrachtauto’s haalt hij de benoodigde melk uit Tholen en uit Poortvliet. Ook maken de autobussen de trams dood. Als noodschot is er thans een extra snelle tram Halsteren-Bergen o.Z.-Antwerpen ingelegd; in één uur doet hij het traject.
Arbeiders in een oesterkwekerij (collectie: 
Kleuterschool in de Dorpsstraat; klassenfoto met o.a zuster Stanislaus, 1921 (collectie: 
Steen- en draineerbuizenfabriek De Melanen, ca. 1915 (collectie: 
Eerste Tholense brug over de Eendracht, ca. 1928 (collectie: 
