Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Helvoirt
Den 17den Augustus 1898 bezocht ik deze gemeente. Ik reed over Vught naar Helvoirt; vandaar naar Cromvoirt, en vervolgens weer terug naar ’s Bosch. Op de grenzen van Vught en Helvoirt wachtte mij eene talrijke eerewacht onder Clerx, een kleinzoon van doctor Landman uit Helvoirt.
Even voor de kom der gemeente kwamen allerlei gilden mij tegemoet, terwijl voor het gemeentehuis de liedertafel opgesteld stond. Er was buitengewoon veel drukte gemaakt voor mijn ontvangst. Het raadhuis was fraai versierd met groen en planten, vooral verstrekt door de familie de Jonge van Zwijnsbergen.
De burgemeester ontving mij met de wethouders en den geheelen raad; vooral de burgemeester maakt een goeden indruk; kalm, maar vastberaden. Op mijne audientie verscheen de 83-jarige verdienstelijke doctor Landman; tot voor zeer korten tijd was hij nog lid van den geneeskundigen Raad. In naburige gemeenten, waar hij de armenpraktijk uitoefent, hoorde ik om het zeerst zijne éloges maken.
Het hoofd der school had niets te vertellen, evenmin als de Predikant Bergsma, van wien ik alleen vernam, dat zijne kudde 85 zielen sterk was. Verhoeven kwam mij vergunning vragen om musschen te schieten voor een gezelschap te Helvoirt. Notaris Coolen klaagde over het slechte ruimen van de Leij door Cromvoirt. Pastoor Blomjous maakte eenvoudig zijne opwachting.
Jhr. de Jonge van Zwijnsbergen gehuwd met freule van Hardenbroek bewoont het kasteel Zwijnsbergen onder Helvoirt. Hij heeft met zijne broeders onder Helvoirt steen en pannen gebakken, en heeft daarmede zijn fortuin grootendeels verloren. Al het hout om Zwijnsbergen is gekapt, hetgeen zeer jammer is. Het transport van leem en steenen was te duur, de menschen waren niet der zaken kundig. Voor 8 jaren met hun fabriek begonnen, hebben zij die voor 2 jaren stil gezet. Het is wel heel jammer; men sprak algemeen met zeer veel lof over al die Heeren de Jonge. Die uit Oisterwijk schijnt nog wat geld te hebben overgehouden.
De burgemeester had gezorgd, dat mij op het gemeentehuis een eenvoudig ontbijt werd bereid. Administratie van den ontvanger. Het saldo van een vroeger jaar was niet in het kasboek opgenomen. Bij 10 vergunningen is van 5 het recht eerst in Mei betaald. Het hulpjournaal van schoolgelden en van ontvangsten voor beweiding, ingebruikgeving van gronden, turfsteken, heideplaggen en mastplanten is ongezegeld.
 Burgemeester Verster, 1865-1908 |
Den 6 Mei 1902 kwam ik weer in de gemeente; ik was dien dag eerst naar Haaren geweest, terwijl ik van Helvoirt naar Den Bosch terugreed. Op het raadhuis vond ik B. en W.; wethouder Leijten, dien ik in 1898 aantrof, was overleden en vervangen door Van der Schoor. Aangezien zich niemand voor de audientie aangemeld had, zat ik met B. en W. ruim 2½ uur te praten. Den bijzonder goeden indruk, dien ik in 1898 van den burgemeester medenam, werd bij dit tweede bezoek in hooge mate versterkt; zoo moesten alle burgemeesters zijn!
De bevolking van Helvoirt gaat langzaam achteruit; toen de steenen en pannenfabriek van de Heeren De Jonge volop werkte, was de bevolking ±1.800 menschen; nu die fabrieken opgeheven zijn, loopt het zielental langzaam terug. Al de menschen, die door De Jonge in Helvoirt waren gehaald, vertrokken voor en na weer. B. en W. zijn daar zeer blijde om; die vreemden, meestendeels Protestant, waren veelal niet veel zaaks; door hen werd veel gedronken; daardoor veel ruzie en vechtpartijen; de burgemeester had er veel last mede.
Die vreemden werden door De Jonge onder dak gebracht; maar het was er naar! Met de tegenwoordige gezondheidswetten zouden die kotten zeker onbewoonbaar verklaard zijn. Sinds de fabrieken gesloten zijn, en de oude boerenbevolking alleen overbleef, komen er geen gedwongen huwelijken, geen onwettige geboorten meer voor.
 Hervormde Kerk te Helvoirt |
Bij raadsverkiezingen wordt gewoonlijk gestemd. Bij de laatste verkiezing liep het met een candidaatstelling af. De leden van den Raad wonen vrij goed over de geheele gemeente verspreid: de burgemeester Verster, en de wethouders Van Dongen en Van der Schoor wonen in de kom; v.d. Zande woont te Voorste Distelberg, Simons in Raam, Van Iersel in Gijzel, en Verhoeven even buiten de kom. De kasteleins bemoeien zich weinig of niet met de verkiezingen.
Te Helvoirt is een gemeentetoren; die zit vast aan de Protestantsche kerk. Die kerk is veel te groot voor de gemeente (er zijn geen 100 Protestanten); de koster woont in een deel der kerk. De Protestanten wonen deels onder Jhr. De Jonge, deels op eene plaats van de Mij. tot bevordering van welstand onder landlieden; verder zijn er nog enkele gepensionneerden: kolonel Hingman, en diens zwager, de gewezen ontvanger Jorissen. Dominee Bergsma is gepensionneerd; hij wordt vervangen door dominee Israel uit Engelen. Er zijn geen Protestanten meer in den Raad; vroeger waren alle notabelen, en meest alle raadsleden Protestant; toen de grootvader van Jhr. De Jonge burgemeester was, was dat nog zoo.
De familie De Jonge is finantieel zeer achteruitgegaan; de tegenwoordige bewoner van Zwijnsbergen, Jhr. Marinus, is gehuwd met freule Van Hardenbroek; ze hebben minstens 6 kinderen, twee zoons die nog op school zijn, en 4 meisjes, van welke er een gehuwd is met Jhr. Wesselman van Helmond. Voor en na is het hooge hout gekapt, en is er veel vastgoed van de hand gedaan.
 R.K. Kerk (ca. 1915) |
Pastoor Blomjous heeft een nieuwe kerk gebouwd; deze werd besteed voor f. 87.000 en kwam in 1902 gereed; de pastoor stierf einde 1902, en werd als zoodanig vervangen door zijn broeder, pastoor Blomjous, gedurende 12 jaren als zoodanig werkzaam in Kekerdom. Gemeente droeg aan stichtingskosten van die kerk met toren f. 10.000 bij.
Er is zoo goed als geen schoolverzuim in Helvoirt; deswege behoefde nimmer te worden verbaliseerd. Herhalingsonderwijs voor de jongens wordt er zeer op prijhs gesteld; voor de meisjes werd het niet gegeven, omdat het niet gevraagd werd.
Dr. Landman is in 1902 overleden; vervangen door Dr. Hoek uit Wateringen, gehuwd met Juffrouw Brüning uit Utrecht. Hij is aangesteld op f. 500, en kreeg er nu pas op zijne aanvrage f. 300 bij. Men is met hem zeer ingenomen. Hij heeft het huis gekocht van notaris Coolen. Hij heeft de praktijk in Helvoirt, en ongeveer de helft van Cromvoirt en Haaren. De burgemeester is zeer blijde, dat hij notaris Coolen kwijt is; B. en W. zijn zeer ingenomen met diens opvolger Van Vlijmen; aan dezen zijn op zeer bijzondere condities de verpachtingen ten behoeve van de gemeente opgedragen.
Het Burgerlijk armbestuur zit er nogal goed bij; het heeft eene jaarlijksche begrooting van ± f. 2.500; het wordt niet gesubsidieerd door gemeente. Groote armoede wordt in Helvoirt niet geleden; gelukkig, dat die steenfabriek niet langer werkte; anders zou de toestand veel minder zijn.
Gemeente heeft veel eigendommen, 468 H.A.; er wordt niet veel in gewerkt; de grond is te slecht; het ligt aan een blok, tusschen Helvoirt en Nieuwkuijk; de opbrengst is niet groot; voor de jacht wordt door Jhr. W. de la Court f. 205 betaald. De waterleidingen in de heele gemeente worden sinds ± 15 jaren door de gemeente geveegd; nu de boel eens in orde is, kost dat aan de gemeente jaarlijks geen f. 100.
De veldwachter heeft f. 200 tractement en eene veranderlijke beloning van f. 52; tegen dit laatste heb ik sterk geprotesteerd, en gevraagd de wedde op f. 300 te brengen. Men scheen daarnaar wel ooren te hebben. De burgemeester vroeg verlof mij Van Rijswijk voor te stellen, een voluntair ter secretarie, gediplomeerd gemeentesecretaris sinds 1902, leerling van Wagenaar. Ik hoorde later van Verdijk, dat Van Rijswijk met Kersten en Mulder les had gehad van Wagenaar; dat hij slechts 11 maanden les had gehad, en dat hij verreweg de minste van de broederen(?) was; en dat, waar Kersten en Mulder niet slaagden, het voor v. Rijswijk wel eene gelukkige speling van het toeval was, dat hij er kwam. Van Rijswijk is een jongen, afkomstig uit Helvoirt; Burgemeester Verster prees hem zeer, en was blijkbaar zeer met hem ingenomen.
Den 18 Mei 1906 kwam ik weer in de gemeente. Ik ging er vanuit Den Bosch per trein heen, en vond aan het station mijn rijtuig; ik bezocht vervolgens nog Haaren en Cromvoirt. Voor mijne audientie had zich niemand aangemeld; ik had dus volop tijd om met B. en W. te praten. Het Kasteel Zwijnsbergen werd voor schuld verkocht; het werd opgekocht door de een of andere Maatschappij, zoo iets als de Mij. tot bevordering van welstand onder landlieden in Nbrabant. Jhr. De Jonge huurde het van die Maatschappij en houdt thans een pension om den kost te verdienen. Het oudste meisje is gehuwd met Wesselman van Helmond; de oudste zoon deed eindexamen burgerschool en werd geplaatst op een handelskantoor te Amsterdam; de vier volgende kinderen zijn jonger, en nog bij de ouders tehuis.
Helvoirt verhuurde de gemeenteheide voor f. 800 aan het Rijk ten dienste van militaire oefeningen; het Rijk stipuleerde, dat gerooide dennenbosschen wel opnieuw mochten worden ingeplant, maar dat van de heide jaarlijks niet meer dan 1 H.A. mocht ontgonnen worden; daaraan houdt de gemeente zich thans trouw.
 dr. C.P.J. Hoek |
Men is zeer tevreden over dr. Hoek; zijn eerste vrouw (juffrouw Bruning) is overleden; hij is hertrouwd met juffrouw Van Aken, geboren te Oudenbosch, maar destijds wonende te Princenhage. Dr. Hoek werd aanvankelijk benoemd op een tractement van f. 500; opdat hij den minderen man geen al te hooge rekeningen zou zenden, werd hem later nog eene jaarlijksche toelage verleend van f. 300.
De f. 52 extra aan den veldwachter kunnen niet als eene gratificatie beschouwd worden; daarvoor moet zijn vrouw het hok – waar vele passanten komen overnachten – schoon houden en den menschen ’s ochtends brood en koffie geven. Van Rijswijk werkt nog als volontair op de secretarie; hij wordt door den burgemeester gesalarieerd; f. 0,20 per uur! Men prijst zeer den notaris Van Vlijmen; in hem deed men een goede ruil met notaris Coolen.
Vóór ruim een jaar werd er in Helvoirt eene harmonie opgericht. De burgemeester vroeg, of men mij eene serenade mocht brengen; de harmonie zou dat zeer op prijs stellen. Ik nam dat natuurlijk aan, en zeide later aan den directeur, dat hij moest trachten eene subsidie van de gemeente te krijgen; zulks gebeurde op zeer veel plaatsen. De wil van de harmonieleden was goed; de uitvoering liet echter veel te wenschen over; de instructeur – Hermans uit Den Bosch – was er niet; men gaf de uitvoering onder leiding van een der leden, den horlogemaker De Jong.
Den 20 April 1910 kwam ik weer in Helvoirt; later ging ik nog naar Cromvoirt en Nieuwkuijk. Het Raadhuis was fraai met bloemen en planten versierd; de harmonie kwam mij eene serenade brengen, even als of ik voor het eerst in de gemeente kwam. De Raad heeft de subsidie ad f. 50 voor de harmonie geschrapt; langs dezen weg hoopten B. en W. mijne medewerking te verkrijgen, om de harmonie toch uit de gemeentekas te steunen; allereerst kon men nu de harmonie toch steunen in den vorm van kosten, gevallen op de ontvangst van den C.d.K.!
Er logeeren jaarlijks zeker 70 menschen per jaar in het arrestantenlocaal; dat is dan dikwijls zeer vuil; om dat schoon te houden krijgt veldwachter f. 52 per jaar; volgens B. en W. was het geene bedekte gratificatie! Brood en koffie aan passanten wordt door armbestuur betaald en door den veldwachter verstrekt; zeker 2 à 3 maal op een dag. Men heeft die zorg voor de passanten, vooral opdat de ingezetenen er geen last van zullen hebben; men vindt het niet goed, dat die zwervers ’s nachts aan afgelegen boerderijen onderdak vragen, of, ongevraagd in schuren en hooibergen overnachten; thans zenden ingezetenen al dat volk onverbiddelijk naar den veldwachter.
De burgemeester heeft mij beloofd een gedetailleerde staat aan te leggen omtrent de exploitatie der gemeentelijke bezittingen. Helvoirt heeft voor een waarde van 40 mille aan bosschen; jaarlijks wordt er voor f. 1.500 à f. 2.000 gehakt. Vooral nu het contract met het Rijk verbroken is omtrent de verhuur van de heide ten dienste van de oefeningen der artillerie. Sinds het kanaal ’s Bosch–Drongelen gegraven werd, had het terrein zijn waarde voor de militaire oefeningen verloren – is men van plan om de ontginningen met kracht aan te vatten. Ik heb B. en W. geraden, om zich in contact te stellen met het Staatsboschbeheer.
Voor f. 100 per jaar kan gemeente alle waterleidingen goed in orde houden. Nu het kanaal Bosch–Drongelen in zooverre gereed is, dat het water van de Leij door den duiker afvloeit, is de gelegenheid daar om de beide Leij’en, zoowel de Broekleij als de Zandleij in orde te brengen. Bij een en ander zijn geïnteresseerd Berkel, Udenhout, Haaren, Helvoirt, Vught en Cromvoirt. Er zijn allerlei verschillende plannen; zooveel hoofden zooveel zinnen. Binnenkort zullen de verschillende gemeentebesturen deswege confereeren; hoe het resultaat van die deliberaties ook moge zijn, het eind zal wel zijn, dat de provincie een groot deel van de kosten moet betalen.
 Kasteel Zwijnsbergen |
Het Kasteel Zwijnsbergen is weer verkocht; het werd aangekocht door den Heer Veltman, wiens dochter binnenkort zal huwen en zich daar zal vestigen. Jhr. De Jonge komt nu te wonen op eene boerderij aan den Bosschenstraatweg, kort bij Sparrendaal, in der tijd voor f. 3.000 gekocht door eene zuster van den Heer De Jonge. Van zijne zes kinderen is een meisje gehuwd met Wesselman van Helmond, zijn twee zoons werkzaam op kantoren in Amsterdam, zijn twee meisjes tehuis, en is een meisje boekhoudster op eene fabriek in Eindhoven.
Den 8 Juni 1915 kwam ik weer in Helvoirt; tevoren was ik in St. Michielsgestel geweest. De machthebbenden in Helvoirt zijn rijke zuinige boeren. Daardoor is de taak van den burgemeester niet altijd even gemakkelijk. Hij schijnt mij een geschikt ambtenaar. Van alle gemeente-ambtenaren is alleen de veldwachter in het pensioenfonds opgenomen. De anderen, waaronder ook de burgemeester, waren niet in staat daarvoor jaarlijks 5 + 3 = 8% van hun inkomen te betalen.
Helvoirt kan zich niet uitbreiden; er kan niet gebouwd worden; de goede bouwplaatsen zijn meestal in handen van de familie Van Iersel, drie broers en eene zuster. Gezamenlijk bezitten zij zeker een half millioen; zij koopen maar altijd gronden bij, en verkoopen nooit iets, ook niet, als men hen de zesdubbele waarde biedt. Het is overigens een vredig dorp; partijen zijn er niet.
Algemeene politieverordening dateert van 1859! Burgemeester zal eene nieuwe verordening ontwerpen. Er is eene uitvoerige beschrijving aangelegd van de exploitatie der gemeentelijke bezittingen; dat was wel hard noodig, omdat men veel mast plant (dit jaar 200.000) en ook gronden tot bouw- of hooiland omwerkt. In de Bunders (ten Noorden van het kanaal Bosch-Drongelen) worden thans 50 perceelen van 1 H.A. elk voor 5 jr. verpacht; dat land wordt 3 jaren als akkerland gebruikt, en moet de twee laatste jaren weer als graesland blijven liggen. Broek- en Zand Leij werden door Helvoirt gediept. B. en W. zouden gaarne zien, dat het hout tot op een Meter langs de waterleidingen moest worden opgeruimd.
Mijnh. en Mevr. Marinus de Jonge van Zwijnsbergen wonen nog met eene ziekelijke dochter in een boerderijtje onder Helvoirt. Frans v. Lanschot kocht Zwijnsbergen (22 H.A.) van ± f. 32.000. De boomen waren op f. 9.000 getaxeerd en zijn daaronder begrepen. Het huis verkeert in een deplorabelen toestand en wordt thans gerestaureerd.
Inrichting Roode Kruis thans voorloopig ontruimd; de bedden enz. enz. voorloopig opgeborgen. Onderwijzer Berkelmans gaf aan 20 leerlingen een tweejarigen landbouwcursus; deze cursus is juist afgeloopen. Het was de tweede cursus, die in Helvoirt gegeven werd.
Den 1 Augustus 1919 bezocht ik per auto vanuit Den Bosch de gemeenten Helvoirt, Haaren en Esch. Er is hier groot gebrek aan woningen. Reeds twee keer is een verzoek tot Dr. Schüngel gericht om eene lezing te komen houden ten einde te kunnen komen tot oprichting eener vereeniging tot bevordering der volkshuisvesting; er kwam tot nu toe geen antwoord.
De gemeente-ontvanger Van Buul is Voorzitter eener Commissie welke tracht te komen tot oprichting eener vereeniging volgens de landarbeiderwet; hij heeft blijkbaar veel goeden wil; hij zal, vrees ik, toch veel moeite hebben om te slagen. De tegenstand van menschen als W. van Iersel c.s. moet niet onderschat worden! De gemeenteraadsverkiezingen brachten ook hier twee nieuwe Raadsleden.
Ds. Israel won den schoolstrijd; de gemeente moet dus voor 6 leerlingen eene openbare school in stand houden; de Kroon vernietigde het goedkeuringsbesluit van Gedep. Stat. De opvolger van Dr. Hoek is Dr. Van der Stay; hij is voorloopig nog bij Dr. Hoek aan huis; gemeente geeft hem f. 1.400; hij zal zelf voor eene woning moeten zorgen.
In gemeente wordt waterschade geleden; de Broekleij wordt onderhouden door Dr. Hoek; de Zandleij door de gemeente. De Zandleij is slecht in orde; men zou willen, dat die op kosten van de gemeente onder toezicht van een opzichter van den P.W. werd in orde gebracht; hij moet verbreed en verdiept worden, zal hij worden teruggebracht tot de afmetingen, welke hij volgens den legger moet hebben; dan moeten tal van oevereigenaren worden aangepakt, o.a. Mr. F. v. Lanschot.
Salaris van den veldwachter is veel te laag; sterk aangedrongen op verbetering (f. 600 + vrije woning). Distributie heeft goed geloopen; kostte tot nu toe ± f. 10.000. Er zal weer landbouwonderwijs worden gegeven; het nieuwe schoolhoofd heeft de landbouwakte. Voor tuinbouwonderwijs gaan enkelen naar den cursus te Vught.
Den 26 Mei 1923 bezocht ik Helvoirt en Vught. Geen woningnood. Er werden 7 woningen gebouwd met Rijkspremie, terwijl er dit jaar zes zullen gebouwd worden zonder Rijkspremie. Die premie bedraagt slechts f. 300,-; te weinig om zich te schikken naar alle door het Rijk gestelde eischen. Voor f. 4.000,- bouwt men thans eene goede woning: kelder, 4 vertrekken en boven 2 à 3 slaapkamers, benevens een schuurtje en een stalletje. Daarbij komt dan nog f. 500 voor eene bouwplaats van ± 10 are.
De bemoeiingen van den gemeente-ontvanger Van Buul om te komen tot oprichting eener vereeniging volgens de landarbeiderswet waren niet ernstig gemeend. Er mag volgens de wet maar één zoo’n vereeniging in de gemeente zijn. Toen Ds. Israel daarmede scheen te willen beginnen, heeft Van Buul hem vóór willen zijn, om op die manier de oprichting van eene Protestante vereeniging te keeren.
 Het Raadhuis |
Het Raadhuis is veel te klein. Er zijn plannen om eene Raadszaal en een kluis aan te bouwen, en van de tegenwoordige Raadszaal Secretarie te maken. Als ik weer in Helvoirt kom, zal alles in orde zijn, belooft de burgemeester. Sinds korten tijd bij de PNEM aangesloten; de raming omtrent de uitkomsten van het bedrijf stemmen erg hoopgevend. Uitgebreide gemeentelijke bezittingen; aan de andere zijde van het kanaal Bosch-Drongelen alle grond in kleine perceelen verpacht. Ook aan deze zijde is alles toegepoot; aanleiding om contact te zoeken met het Staatsboschbeheer is er niet.
Te mijner audientie verscheen Dr. Hoek. Hij deelde mij mede, dat hij om de plannen voor het Waterschap de Leij uit den Raad en uit de Staten was gegooid. Hij had echter niet de minste schuld. Toen hij voor den Heer Huijdecoper het Helvoirtsche Broek had gekocht, had hij aan v. Iersel en nog een pr. andere grondeigenaren beloofd, niet te zullen trachten, gronden buiten het Helvoirtsche Broek gelegen, in een Waterschapsverband te doen opnemen. Hij had zijn woord gehouden en aan de Staten verzocht de gronden in het Helvoirtsche broek tot een Waterschap te vereenigen. Bij de instructie van zijn adres bleek aan Gedep. Stat. de wenschelijkheid om alle gronden, die op de Broekleij en de Zandleij afwateren, in het Waterschap op te nemen; dat is geheel buiten zijn toedoen gebeurd, en toch nemen v. Iersel c.s. het hem kwalijk, alsof hij daaraan schuldig stond.
De menschen, die tegen Hoek agiteeren, zijn v. Iersel raadslid, en diens vriend, de gemeente-ontvanger Van Buul. v. Iersel ligt met 80 H.A. in het op te richten Waterschap. Komt het Waterschap tot stand, dan moet hij waterschapslasten betalen, terwijl de gemeente tot nu toe de waterleidingen onderhoudt. Voor een jr. of drie requestreerde v. Iersel bij Gedep. Stat. om de Calevensche Loop in orde gemaakt te krijgen. Dat werk kostte aan de gemeente ruim f. 800,-; het was in hoofdzaak in het belang van v. Iersel.
Een staaltje, hoe door v. Iersel tegen het Waterschap geagiteerd wordt, is nog het volgende: Van de eigendommen der gemeente liggen in het op te richten Waterschap 1e. de dokterswoning met 14 are grond, en 2e. twee perceelen dennenbosch, ter grootte van ± 2 H.A. Komt het Waterschap tot stand, dan zal de gemeente per H.A. hoogstens f. 1,- lasten hebben te betalen, terwijl de gemeente ontlast wordt van het onderhoud der waterleidingen, waaraan Helvoirt de laatste 3 jaren f. 3.400 ten koste heeft moeten leggen. Toch wist v. Iersel door te drijven, dat de Raad eene motie aannam tegen de oprichting van het Waterschap!
Dr. Van der Stay, de opvolger van Dr. Hoek, kon in Helvoirt niet wennen; hij hoort op het platteland niet thuis. Hij verliet Helvoirt, en werd vervangen door Dr. Van Oirschot. Over dezen laatste is men in Helvoirt zeer tevreden. De secretarie is veel te klein; slecht ingericht; hooge muurkasten, waar niemand bij kan. Ook veel te weinig doozen voor het materieel.
