Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Moergestel
Den 18 Augustus 1899 bezocht ik deze gemeente; ik reed van Tilburg over Moergestel naar Oirschot, alwaar ik ontbeet in de herberg van Somers; vandaar langs “de Baasterhoeve” naar Middelbeers; vervolgens naar Diessen; en eindelijk langs Hilvarenbeek terug naar Tilburg. Het raadhuis is een daartoe ingerichte oude school; de veldwachterswoning is eraan vastgebouwd; het ligt aan een particulieren weg, welke bij het groote nonnenklooster eindigt.
Met B. en W. onderhield ik mij voornamelijk over den zandweg van Moergestel naar Hilvarenbeek; men had er nog niet toe kunnen komen, om dien weg te verharden, omdat er twee plannen waren; volgens het eene plan zou de weg komen langs het gehucht Heizen; volgens het andere plan langs een gehucht, liggende langs de Heuvelstraat. Daarover was nu veel strijd in de gemeente; eene meerderheid voor een der beide plannen was nog niet gevonden.
Ik ging met B. en W. de beide wegen in loco opnemen; aan de “Heizen” wonen de meeste menschen; langs de Heuvelstraat staan de grootste boerderijen. Langs de Heuvelstraat is de zandweg nagenoeg overal voldoende breed; langs “de Heizen” moet veel grond gekocht worden. De zaak was nu in handen van eene raadscommissie van 3 leden, buiten B. en W.; van het rapport der commissie zou veel afhangen.
Volgens de plannen voor het kanaal naar den Amer, zou er slechts één brug komen, hetzij aan de Heuvelstraat, hetzij aan de Heizen; met de kanaalplannen moest dus ook rekening gehouden worden. In Moergestel is eene tamelijk belangrijke schoenenindustrie; een fabrikant heeft 40, een andere 25 menschen aan het werk; alles handwerk; de meeste schoenmakers werken tehuis, en verdienen volgens den burgemeester veel geld.
Het heerlijk jachtrecht van Moergestel behoort aan de familie Van den Bogaerde van Heeswijk; men schijnt het echter niet te willen handhaven; althans de heele wereld jaagt er, alsof het publiek veld was. Op mijne audientie verschenen 1e. de pastoor, een broer van Victor van Rijckevorsel uit Nijmegen; deze prees zeer de deugd van zijne kudde, zijne heele gemeente gaat naar den hemel. 2e. de secretaris Van Hulten, tevens luitenant-kwartiermeester bij den schuttersraad; hij vroeg in die hoedanigheid medewerking bij zijne aanvrage om vermeerdering van tractement; 3e. de veldwachter, die vroeg, of hij behulpzaam zijn mocht bij de aanst. tienjaarlijksche volkstelling.
De burgemeester scheen er op gerekend te hebben, dat ik bij hem zou ontbijten; ik bedankte, omdat ik een ontbijt besteld had bij Somers te Oirschot. Hij vroeg, als ik weer eens in Moergestel kwam, of ik dan er op wilde rekenen, dat ik bij hem iets gebruikte.
De afdeeling Heizen heeft vele gronden in eigendom, welke nu zoo goed als niets opbrengen; in “het Broek” moeten o.a. 74 H.A. liggen, welke uitmuntend geschikt zouden zijn voor vloeiweiden. Zoo lang die gronden echter gemeen zijn en aan de Afdeeling behooren, schijnt men niet aan exploitatie te kunnen denken.
Den 5 Juni 1903 kwam ik weer in Moergestel. Ik reed van Tilburg naar Moergestel; vandaar naar Oisterwijk en vandaar weer terug naar Tilburg. De bevolking, die vrijwel stationair blijft, staat zedelijk op een hoog peil; gedwongen huwelijken komen niet voor; wel een enkel geval van onwettige geboorten; hoogstens één per jr = 2%.
De gemeente is zeer verdeeld; dat komt vooral door de vraag, welke wegen verhard moeten worden. Om zoo veel mogelijk partijschap in de gemeente te voorkomen, heeft de burgemeester voorgesteld, nu den zandweg door Heizen te verharden in aansluiting naar Diessen, en de Heuvelstraat in aansluiting met Biest. De raadsleden kunnen het daarover niet eens worden; voor het plan van den burgemeester – 2 wegen – waren slechts 2 raadsleden; voor het verharden van een van de 2 wegen zijn ook slechts 2 raadsleden.
Men denkt echter, dat er nu bij de aanstaande verkiezing twee leden wegens ziekte zullen bedanken, en dat hunne opvolgers zeker voorstanders van de harde wegen zullen zijn. Men vreest, dat het nu bij de verkiezing erg zal spannen; vroeger waren de kasteleins baas bij de verkiezingen, terwijl dat juist in den laatsten tijd zooveel beter ging.
Van de raadsleden woont wethouder Wolfs op Vinkenberg, wethouder Ketelaars op het Stokske, Mulders op de Hild. Marcelis, die vroeger in de Heuvelstraat woonde, boerde zich rijk en verhuisde naar de kom; hij zal nu vermoedelijk uit den raad gegooid worden en vervangen door iemand in Heuvelstraat. De drie andere raadsleden, onder wie de burgemeester, wonen in of bij de kom.
Omtrent de geschiktheid van de gronden van Heyzen, om aangelegd te worden tot vloeiweiden, vroegen B. en W. een advies aan de Heide Maatschappij; volgens den hoofdopzichter Sissing (met wien de landbouwleeraar Lips het geheel eens was) zijn de gronden niet geschikt voor vloeiweiden, maar zeer geschikt voor natuurweiden. De ingezetenen zijn er niet toe te bewegen, om eenige verandering in den ouden toestand te brengen; de weide is nu zeer slecht; het gras is ongeschikt voor melkvee; alleen geschikt voor paarden en jong vee; alle jaren wordt er minder vee in die weide gedaan; verleden jaar niet meer dan 30 stuks.
In voorjaar 1903 zou er daarom een gedeelte gehooid worden; de ingezetenen van Heyzen beklaagden zich deswege bij G.S.; het bestuur gaf toen toe en alles bleef weer bij het oude. Alleen het jonge gras is iets waard voor het vee; als het ouder en grooter wordt, dan is het te hard, de beesten laten het dan staan; desniettegenstaande wilden de menschen geene verandering. De toestand is nu deze, dat het weiland tot omstreeks half Augustus beweid wordt; wat er dan aan gras staat, wordt verpacht als strooisel; uit de opbrengst delgt men renten en aflossing van schuld, door de afdeeling aangegeven om wegen en dijken te maken, bruggen te bouwen enz. enz.
De gemeente Moergestel heeft ± 160 H.A. gronden, waarvan 130 H.A. dennenbosch, en de rest heide. Die gronden liggen aan één blok, links van den grintweg naar Tilburg, in de Kerkeindsche of Beertsche heide.
De heele gemeente is Katholiek op één gezin na; de pastoor Van Rijckevorsel, die op audientie kwam, vertelde mij, dat de tijdelijke pastoor met den tijdelijken burgemeester een fonds moesten administreeren, groot f. 100.000, dat, 100 jaar na het overlijden van den erflater, aan de kerk vervalt; die erflater, een zekere Van Gilse, stierf omstreeks 1880 in Leiden. Hij had daar een schoenwinkel, en zou in korte jaren een groot fortuin verzameld hebben. Geboortig van Moergestel, had hij zijn winkelwaren steeds vandaar betrokken, en had daar de schoenmakers dikwijls veel te kort gedaan, wanneer er aan de schoenen soms iets mankeerde, want daarop was hij zeer scherp.
Om dat weer goed te maken legateerde hij een ton aan de kerk; gedurende 100 jaren moet dat kapitaal onder administratie blijven van pastoor en burgemeester; zij zijn rekenplichtig aan den bisschop te ’s Bosch. Uit de renten moet op 22 September jaarlijks op het raadhuis eene uitdeeling worden gedaan aan behoeftige familieleden van den erflater; bovendien krijgen de armen van Moergestel alle jaren f. 300. Die uitkeeringen leveren reeds nu eigenaardige moeielijkheden op, omdat de familie nu reeds over Belgie en Nederland verspreid woont, en het begrip “behoeftig” zeer rekbaar is. Het was onlangs voorgekomen, dat een familielid zich aanmeldde om geld te vragen voor den aankoop van eene piano; hij was te behoeftig, om dat meubel zelf te betalen!
Na enkele veroordeelingen door kantonrechter wordt de leerplichtwet nu bijna niet meer overtreden. Herhalingsonderwijs valt niet erg in den smaak; het wordt gegeven aan 5 jongens. Bij de zusters in het liefdehuis wordt Zondagsschool gebooden; oorspronkelijk werd daarvan zeer veel gebruik gemaakt; nu is dat veel minder; daar zouden nu nog slechts enkele meisjes heen gaan.
Zoowel de Pastoor als B. en W. deelden mij mede, dat er gedwongen winkelnering bestond voor de schoenmakersknechts. Daar zijn drie bazen; van deze zijn er twee die winkel hebben in koloniale waren, de een bovendien in manufacturen. Klachten, dat de knechts hunne winkelwaren te duur moesten koopen, kwamen niet of zeer weinig voor. De meeste knechts werken bij zich tehuis; alleen de snijders, de stiksters en de klaarmaaksters werken in de fabriek. Het gemiddelde loon van een knecht bedraagt f. 9; de goeden verdienen meer, sommigen komen tot f. 15 à f. 16, doordat ze jongens in de leer hebben, die bij hen het handwerk komen leeren.
De paardenhandel van Hendrik van den Bosch schijnt in den laatsten tijd veel minder goed te gaan; hij gaat niet meer zelf naar Rusland, om de ponny’s te koopen, hij krijgt ze nu door een makelaar. Men meende steeds, dat hij zeer rijk was; daar waren jaren, dat hij 300 paarden verkocht; bij het faillissement van Waesberge in Tilburg bleek, dat v. den Bosch daar belangrijk in het krijt stond, en dat het hem dus minder goed schijnt te zijn gegaan, dan men algemeen wel dacht. Vooral in 1903 klaagt hij erg over achteruitgang van zaken.
Den 21 Maart 1907 kwam ik weer in de gemeente; ik reed er van het station Oisterwijk heen; daarna bezocht ik Oirschot en eindelijk Best, alwaar ik weer den trein naar Den Bosch nam. Ik verleende audientie aan Pastoor v. Rijckevorsel, die eenvoudig zijne opwachting kwam maken, aan J. van Akkeren, die om eene vergunning vroeg om schadelijk gedierte te schieten, en aan den gemeentesecretaris Van Hulten, die eene gelijke permissie wenschte te bezitten, en die tevens vond, dat hem eenig salaris toekwam omdat hij voor de gemeente afdeeling Heyzen nogal eenig werk had; de ontvanger genoot voor zijn moeite f. 25.
Aan v. Hulten geantwoord, dat hem geen afzonderlijk salaris toekwam; dat de ontvanger eene afzonderlijke belooning genoot, sinds de percentsgewijze belooning der ontvangers veranderd was in eene vaste wedde; hadden G.S. den ontvanger geene afzonderlijke belooning ten laste van de Afdeeling Heyzen toegekend, dan zou diens geheele wedde ten laste van Moergestel zijn gekomen, en Heyzen daarin ten onrechte niets betaald hebben.
De wethouder Wolfs is 87 jr oud, en kan niet meer op het Raadhuis komen; hij bedankt binnenkort als Raadslid. De plannen tot het verharden van den weg Moergestel-Biest aangehouden, omdat de Provincie geene nieuwe wegen meer subsidieert, voor dat het lot der weg belasting bekend is. Sterk aangedrongen op het vervaardigen van een staat van gemeente bezittingen en derzelver exploitatie.
De schoenmakers maken een moeielijken tijd door, nl. den strijd van het handwerk tegen de machinale schoenfabrikatie. De wed. C. van Bommel is bezig hare fabriek van handwerk om te bouwen in eene machinale inrichting; de wed. J.P. van Bommel levert uitsluitend nog handwerk, daartoe in staat gesteld door vele vaste afnemers in Duitschland en in Zweden.
Een gewone smid, v.d. Biggelaar, werd van lieverlede rijtuigfabrikant; hij werkt thans met ± 20 knechts, en drijft zijne machines door stoom. Hij heeft veel meer te doen, dan hij met mogelijkheid af kan; bestellingen worden eerst na 5 of 6 maanden uitgevoerd. Nu de schoenindustrie slecht gaat, is het een geluk voor Moergestel, dat het werkvolk van v.d. Biggelaar goed geld verdient.
Den 26 Maart 1911 bezocht ik Moergestel; ik was tevoren in Best en Oirschot geweest; te Tilburg nam ik later weer den trein naar Den Bosch. Er is nog steeds veel wrijving over de vraag welke wegen zullen verhard worden, over de Heuvelstraat of over de Heizen. Ik heb de Heeren geraden, om althans een weg te maken Moergestel-Vinkenburg, dan worden althans die menschen geholpen, die aan dien weg wonen; of de weg dan verder moet gelegd worden over Heuvelstraat of over Heizen, kan men dan later beslissen. B. en W. er op gewezen, dat als de verharde wegen te duur zijn, men al vast kan beginnen met den aanleg van fietspaden.
Lang geredeneerd over het onderhoud der waterleidingen; ten gevolge van de vele ontginningen kunnen de hoofdrivieren het water niet meer verzetten; B. en W. moeten zich met hunne ambtgenooten in de andere belanghebbende gemeenten verstaan over de verbetering, vooral van de Reusel; hen gewezen op de Raam, op den afkoop van de Erpsche watermolen enz. Er is nog geen staat van exploitatie van gemeentelijke bezittingen; in 1907 had burgemeester mij niet goed begrepen; hij zal er nu voor zorgen.
Het handwerk bij de schoenindustrie is zoo goed als gedaan; ook de laatste = derde fabriek is men thans bezig om te bouwen in eene machinale inrichting. Moeielijkheden over het heerlijk jachtrecht zijn nog niet ten einde; de menschen zweepen elkander op; ze zijn vooral boos, omdat door de jachtheeren fazanten gepoot werden, en deze veel kwaad doen, waar ze in grooten getale komen.
De boeren van de Heizen kunnen nog niet komen tot verbetering dier gronden; ze willen er niet voor leenen; uit de gewone inkomsten blijft jaarlijks niet voldoende over om eenige verbetering van beteekenis aan te brengen. Wel jammer!
Den 30 Mei 1916 bezocht ik per auto vanuit Den Bosch de gemeenten Moergestel en Oostelbeers. Over de richting van den harden weg: Heyzen Biest, dan wel Heuvelstraat-Hilvarenbeek is men het nog niet eens. Middelerwijl is het gedeelte Moergestel-Vinkenburg verhard geworden. Door de heele gemeente heeft men thans langs de zandwegen fietspaden aangelegd.
Oisterwijk, Diessen, Hilvarenbeek en Moergestel zouden gezamenlijk wel bereid zijn tot verbetering der waterleidingen, afsnijden van kronkels enz. wanneer de provincie dat wilde betalen; daarop bestaat echter weinig kans! Er is eene goede beschrijving aangelegd van de exploitatie der gemeentelijke bezittingen – met kaart.
De bemiddeling van den burgemeester ingeroepen bij de moeielijkheden, gerezen door de uitoefening van het heerlijk jachtrecht door de Heeren Van den Berg uit Tilburg; hij is m.i. de aangewezen man, om de twee partijen tot elkaar te brengen.
De boeren van de Heyzen beginnen langzamerhand in te zien, dat die gronden voor verbetering vatbaar zijn; zij gaven geld uit voor het graven van sloten, voor kunstmest, enz. De industrie gaat niet best. De rijtuigfabriek kan het benoodigde materiaal niet uit het buitenland krijgen, o.a. hout uit België voor burries. De beide schoenfabrieken hebben sterk den invloed der tijdsomstandigheden ondervonden; thans zijn ze weer aan het werk; in de eene fabriek worden vooral schoenen met houten zolen gemaakt.
De Vicinaux heeft plan, een tram te bouwen Tilburg-Oisterwijk-Moergestel-Oirschot. B. en W. denken, dat die tram er komt.
Den 27 Augustus 1920 kwam ik weer in Moergestel. De raadsverkiezing 1919 bracht drie nieuwe raadsleden, van welke één arbeider is; en twee andere wethouders. Ook burgemeester Maeijer werd uit den Raad gegooid: er was actie gevoerd tegen B. en W, omdat zij de benoeming hadden bevorderd van een hoofd der school met acte landbouw; vier onderwijzers met hoofdakte (maar zonder landbouwacte) uit Moergestel werden daardoor gepasseerd; inde irae! Ook in den nieuwen raad moet het heel goed gaan.
Om in den woningnood te voorzien werd korts de bouw van 14 woningen aanbesteed voor f. 93.000 + f. 3.000 voor het terrein. Het bouwterrein is groot genoeg om nog 5 woningen te bouwen. Huursom van f. 3,95 tot f. 5 per week. Gemeente moet jaarlijks f. 758,39 bij betalen.
Groote bezwaren tegen de vuilwaterplannen van Tilburg. Tegen eene zuivering in de Beertsche, nog liever in de Buntsche heide, heeft men geen overwegend bezwaar; maar tegen eene zuivering van het water aan weerszijden van den weg naar Tilburg verzet men zich met alle macht.
De exploitatie van de gemeentelijke bezittingen brengt finantieel groote voordeelen; de 10 H.A. in 1914 ontgonnen tot weiland, waren in Mei 1920 geheel vrij; dat is, dat de waarde van het land in 1914 + alle daaraan besteedde kosten in 1920 waren terugverdiend. Men heeft dit jaar weer 7 H.A. aangelegd; men kan niet al te snel werken, omdat er in Moergestel gebrek aan weidevee is, en het weiland dus niet behoorlijk zou kunnen worden ingeschaard.
Er komt geen vuil water uit Tilburg in Moergestel, maar in den laatsten tijd komt er vuil water uit de leerlooierijen te Hilvarenbeek. Men heeft zich daarover beklaagd bij de Gezondheids Commissie te Oisterwijk. Op initiatief van deze zou er in Hilvarenbeek een afvoer riool gemaakt worden.
Gemeente heeft eene vroedvrouw willen aanstellen, maar heeft er geene kunnen krijgen. Vanuit het klooster – waarin ± 130 invalide zusters verpleegd worden – wordt gedeeltelijk in de wijkverpleging voorzien. Moergestel hoopt als gemeente zelfstandig te kunnen blijven; de finantiën zijn goed.
De rijtuigfabriek gaat slecht; er worden geen nieuwe rijtuigen meer besteld; alles rijdt auto. De schoenfabrieken hebben O.W. gemaakt; gaan thans redelijk. De gemeenteraad heeft besloten tot aanleg van harde wegen naar Hilvarenbeek en naar Diessen. Het in orde houden van de waterleidingen ter voorkoming van waterschade, vooral van de Rozep en de Reusel, is hard noodig; gemeente veegt 4 keer; het kost jaarlijks zeer hooge bedragen.
Hier en daar nog konijnenschade; bovendien tegenwoordig schade door eenden op de graanakkers; er zijn vroeger nooit eenden geweest; die zijn tijdens den oorlog plotseling gekomen. Men vermoedt, dat het oorspronkelijk kooieenden zijn, waarvoor geen voedsel meer te krijgen was, en die zich toen naar hier verzet hebben.
Den elfden Juni 1922 kwam ik weer in Moergestel. Men is er begonnen met den bouw van een nieuw Raadhuis: aanbesteed voor f. 12.900. Volgens de teekening wordt het een aardig gebouwtje. Er heeft – nu het heerlijk jachtrecht is afgeschaft – pas eene groote jachtverpachting plaats gehad; drie groote complexen, gearrangeerd door den Boerenbond. Er werd besteed van f. 1,25 tot f. 1,50 de Hectare. De boeren willen de opbrengst besteden om te komen tot de verharding van den weg Heuvelstraat-Hilvarenbeek, en voor den weg Heuvelstraat-Diessen te samen 5½ K.M.
Aangezien die jachtopbrengst precair is, wilde men een wegschap oprichten, en de opbrengst van de jacht doen strekken in mindering doen strekken van wat men voor zijne gronden in het wegschap zou moeten betalen. De rijtuigenfabriek maakt thans autobussen, en de carosserie van auto’s. De schoenfabrieken gaan buitengewoon goed.
Heelemaal geen woningnood. Na den bouw der 14 woningen voorzag aanvankelijk de premiebouw, en later het particulier initiatief geheel in de behoefte. Tegen het zuiveren van Tilburgs vuile water ten Noordwesten van Hilvarenbeek, en het ontvangen van dat water in Moergestel heeft men heel geen bezwaar, mits het water maar goed gezuiverd wordt. Het Wilhelmina kanaal is voor Moergestel van zeer groot voordeel. De Reusel wordt door gemeente gezuiverd; de kosten zullen later door het Waterschap de Dommel aan gemeente gerembourseerd worden.
Voor het inscharen van de 28 H.A. weiland van de gemeente is in Moergestel haast geen voldoende weidevee. Daarom worden 12 H.A. geheel grast en gemaaid; ± 6.000 pond per H.A. Men rekent op eene opbrengst van ± f. 600 = f. 50 per H.A. Er is zooveel gras gegroeid, dat het haast geen prijs doet. Voor maaien en hooien komt er nog f. 20,- per H.A. bij. Boerenleenbank gaat weer goed; het geld, dat na den val van de Hanzebank was teruggevraagd, wordt nu weer gebracht.
Hoofd der school heeft landbouwakte, hij heeft reeds zooveel landbouwcursussen gegeven, dat de ambitie bij de boeren, om die cursussen te bezoeken, er wat uit gaat. Electriciteitsbedrijf gaat nogal goed; het eerste bedrijfsjaar gaf een nadeelig saldo van ± f. 800. Twee raadsleden zijn arbeider; geen moeielijkheden in den Raad, geen partijschappen in de gemeente.
De ordening van het archief wacht op het in gebruik nemen van het nieuwe Raadhuis. In Oisterwijk is de criminaliteit groot; in Moergestel zeer gering. Men verklaart mij dit, doordat de Tilburgers meestal naar Oisterwijk gaan en niet in Moergestel komen. In Oisterwijk zit de politie er sterk achterheen en constateert vele zedemisdrijven. Eén autobusdienst: Tilburg-Moergestel-Oirschot, anders niet.
De oude standaardmolen te Moergestel, 1900 (Foto:
Het klooster St. Stanislaus, 1914 (Foto:
Gemeentehuis Moergestel, 1929 (Foto:
De voermanswagen van Marinus Roozen met zijn kinderen Mina en Kees. Hij verzorgde het vrachtvervoer tussen Moergestel, Tilburg en Oisterwijk, 1920 (Foto: 
In 1927 kwam de eerste ondergrondse riolering tot stand in de Raadhuisstraat, voorheen Pianostraat (Foto:
Boerderij in Moergestel, 1929 (Foto:
