De Commissaris van de Koningin over Nistelrode

Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.

Nistelrode

 Den 9den Augustus 1898 bezocht ik deze gemeente. Ik reed van het station Oss over Heesch naar Nistelrode; vandaar naar Uden, waar ik zeer goed ontbeet in het hôtel van Terneuzen; van daar naar Boekel; vervolgens naar Erp, en vandaar weer naar het station te Veghel.

Op de grens van Heesch en Nistelrode vond ik een eerewacht, die, doordat ik een weinig te vroeg kwam, nog niet geheel compleet was. Deze bracht mij naar het gemeentehuis, waar ik het Dagelijksch Bestuur vond. De burgemeester (heel buiten adem van het loopen, om vóór mij op het gemeentehuis te zijn) hield een toespraak. Op mijne audiëntie verschenen pastoor (Van Ulft) en kapelaan. Ik liet het schoolhoofd komen, om hem te bedanken voor de moeite, welke hij zich met de kinderen (de jongens van zijn school en de meisjes van de zusters) gegeven had, om hen versjes te leeren, die zij aan het gemeentehuis kwamen zingen. Ook den directeur der harmonie (een broer van den burgemeester) liet ik boven komen, om mijn dank voor de serenade in ontvangst te nemen.

De burgemeester, ingezeten door geboorte van Nistelrode, begon als klerk van den ontvanger (zijn vader); later werd hij secretaris van de gemeente en in 1885 burgemeester. Het kwam mij voor, dat de verhouding tusschen den burgemeester en de wethouders zeer goed was. De wethouders waren eenvoudige boeren; naar het mij voorkwam geschikte menschen.

Nistelrode, als gemeente door zijne eigendommen vrij welvarend, heeft doodarme bewoners. Toen de gemeente inculte gronden aan de markt bracht, hebben de ingezetenen die gronden tegen elkaar opgejaagd, en die veel te duur gekocht. Daardoor wordt het feit verklaard, dat er geen niet-ingezetenen zijn, die eigendommen in Nistelrode hebben. Nu het den boeren in het algemeen slecht gaat, gaat het die in Nistelrode opperslecht. De pastoor vertelde mij, dat het dikwijls voorkwam, dat de boeren dikwijls geen geld hadden om mest te koopen; dat zij, om zich dat te verschaffen, dikwijls bijv. op een erfhuis eene koe kochten voor bijv. f. 130,-, te betalen over een jaar; dat zij dan na een paar dagen diezelfde koe verkochten voor f. 100,-. Op die manier betalen zij dus 30% voor hun geld. De oprichting van een Boerenleenbank was dan ook een groot geluk.

Het armbestuur had groote moeite om te bedeelen; verleden jaar had het f. 1.000,- kapitaal ingeteerd. Indertijd had het armbestuur aan de arme menschen het weven geleerd; nu het de handwevers slecht gaat, waren er geen wevers meer, en was alles weer boer. In daghuur werd ‘s winters f. 0,60, ’s zomers f. 0,80 betaald; veel volk gaat in Duitschland boerenwerk doen. De jacht van de gemeente-eigendommen (± 900 H.A.) is verpacht ten bate van den arme, zonder dat daarvan iets uit de gemeenterekening blijkt; ik wees de heeren op het onregelmatige van dezen toestand.

Administratie van den ontvanger. Blijkens het grootboek was het vergunningsrecht op 28 en 30 April betaald; het was echter eerst op 26 Mei geboekt.

Administratie ter secretarie. Eene verordening op de afkondiging, als bedoeld in art. 172 Gemeentewet, kan niet worden vertoond. De inkwartieringslijst wordt niet geregeld herzien. Er is geen register van beschikkingen van B. en W. volgens de hinderwet; evenmin een register van aangiften door stierhouders; ook ontbrak een register van aangiften bij den burgemeester omtrent Nederlanderschap. Verhuizing binnen de gemeente wordt in het bevolkingsregister niet regelmatig bijgewerkt; de drie laatste kolommen van het register van aangifte van vestiging zijn niet ingevuld. In den akten van den burgerlijken stand zijn de witte vakken niet aangevuld.

Den 17 April 1903 kwam ik weer naar Nistelrode; ik reed vanuit Oss er met een rijtuig heen. Op het raadhuis vond ik den burgemeester met zijn wethouders. Zij deelden mij mede, dat bevolking de laatste jaren nog al terugging in aantal, deels door vertrek, deels door sterfgevallen aan typhus en diphteritis. Gedwongen trouwen komt jaarlijks een of twee keer voor. In het laatste jaar werden drie onwettige kinderen geboren, waarvan twee bij dochters (gezusters) van een grooten boer.

Raadsleden wonen vrij goed verdeeld over de gemeente: 2 in Vorstenbosch, 2 op Delst-Menzel, 2 aan de andere zijde van de kom (op den weg naar Heesch) en 1 op Kantje. Op Loosbroek staan slechts 10 boerderijen; daar geen eigen raadslid. Geen ruzie bij verkiezingen. Huis van doctor is juist in gebruik genomen; staat schuin tegenover het raadhuis; de bouwplaats kostte f. 1.000; het huis f. 7.000. De school van Loosbroek staat onder Dinther; kost aan Nistelrode ± 20%. De school van Vorstenbosch staat onder Nistelrode; kost aan Nistelrode ± 50%.

Meisjes te Vorstenbosch gaan naar de openbare school aldaar; meisjes te Nistelrode gaan naar het Liefdehuis. Schoolverzuim komt bijna niet voor; ook vóór de leerplichtwet was dat het geval.

Gemeente heeft veel eigendommen (800 H.A.) met een heele partije slecht dennenhout. Als de mast 25 jr. oud is, dan is de groei er uit; de stam wordt nog wel een beetje zwaarder, maar de kroon wordt plat, doordat de boom niet meer in de lengte groeit. Op vele plaatsen zit er een dikke oerbank in den grond; op vele andere plaatsen zware grintlagen.

De waterleiding genaamd Leigraaf in het Broek wordt door Heesch (Mannekens Vinkel) slecht geveegd. De gemeenteveldwachter - een gepensioneerd O.I. militair - is sinds ruim 20 jaren in dienst; men is over hem zeer tevreden. De toestand van de behoeftige klasse is niet rooskleurig; er wonen zeker 15 huishoudens in armenwoningen, en betalen geen huur. Een zestigtal menschen werken ’s zomers in Duitschland, en verdienen daar f. 2 en meer daags; deze komen ’s winters weer thuis. Er zijn drie huishoudens in Duitschland; deze menschen komen goed vooruit.

Enige lieden werken op de exportslachterij in Oss, ze verdienen daar f. 7 in de week; zijn gaan dagelijks met een hondenkar heen en weer. Ongeveer 15 menschen verdienen hun brood op de kunstmeststoffenfabriek van Coenen en Schoenmakers te Uden. Ze hebben daar zeer zwaar werk. Verder werken de arbeiders bij de boeren, en verdienen f. 0,40 tot f. 1,- met de kost.

Burgemeester Hendrikus van der Ven, 1885-1920

Boerenleenbank werkte gunstig; er is f. 25.000 ingelegd; daarvan wordt 2,84% renten betaald. Zij, die geld leenen, betalen 4%; heeft men geld over, dan gaat het naar de Centrale Bank te Eindhoven tegen 3 ¾%. De vader van den burgemeester was gemeenteontvanger van Nistelrode; hij was tevens schoenmaker en leerlooier. Burgemeester kwam als jongen van 15 jr. als klerk op de secretarie; hij werd later secretaris en in 1885 burgemeester. Burgemeester heeft een zwaar huishouden, 10 kinderen; hij boert en verhuurt paard en rijtuig o.a. aan den doctor. Zou daarin ook de verklaring kunnen liggen van het drijven van Nistelrode, om een eigen doctor te hebben? Deze doctor krijgt f. 1.200, waarvan Rijk en Provincie f. 600 betalen, zoodat Nistelrode daarvoor f. 600 uitgeeft; de gemeente bouwde hem bovendien een huis, waarvoor de doctor huur betaalt, ik meen f. 400. Een broer van den burgemeester is nòg schoenmaker; hij werkt met 1 knecht! Een andere broer is een gewone boer.

De burgemeester kan mij, in zijn manier van optreden, slecht bevallen; slaperig, indolent, soms brutaal, een complex van verkeerde eigenschappen gaf hij te zien. Of de ziekte, welke hij pas doorstaan had, en welke hem gedurende een groot gedeelte van de winter dwong in huis te blijven, daarvan de oorzaak moet heeten, dan wel of hij altijd zóó is, weet ik niet. Zijn beide wethouders - vooral de oude Van Dijck uit Vorstenbosch, maakten een mij wat beteren indruk.

Juist toen ik weg zou gaan, kwamen ze aan met een verzoek, om te steunen allerlei plannen tot verharding van wegen tusschen Dinther-Vorstenbosch-Uden, en Dinther-Loosbroek-Uden. De provincie moest dan het onderhoud van die wegen op zich nemen. Ik heb de Heeren gezegd, dat daar wel niet veel kans op zou zijn, maar dat ze het mijnentwege konden vragen aan de Staten: vragen staat vrij, en weigeren daarbij.

De administratie ter secretarie liet veel te wenschen over; met vele opmerkingen, door mij in 1898 gemaakt (schriftelijk gemaakt) was geen rekening gehouden; blijkbaar heeft de burgemeester-secretaris hier toch heele groote schuld.

Den 21 April 1906 kwam ik weer in de gemeente. Ik ging per spoor naar Oss, en vandaar per rijtuig naar Nistelrode; vervolgens bezocht ik nog Geffen en Nuland, van welke laatste gemeente ik per trein naar Den Bosch terugkeerde. Ik verleende audiëntie aan Dr. Van Binsbergen, oogenschijnlijk een geschikt man. Hij studeerde in Amsterdam, was co-assistent aan het buitengasthuis aldaar en trouwde met een verpleegster aan dat gasthuis. Hoewel hij protestant is, wordt hij in Nistelrode op de handen gedragen; naar men mij zeide is hij een huisvriend van den pastoor.

Van Binsbergen kreeg van den pastoor een huismiddel tegen beeneter en zweren; naar het schijnt, heeft hij daarmede verrassende resultaten bereikt. Ik constateerde, dat hij een grooten toeloop had van vreemden, die op zijn polikliniek kwamen om zich door hem te laten behandelen. Hij klaagde, dat de menschen zoo slecht betaalden; hoewel hij zeer matig rekende, kwamen zijne rekeningen niet binnen en werd zijn boek zwaar. De gemeente bouwde voor hem een huis van ± f. 10.000; daarvoor betaalt hij 4% der stichtingskosten + f. 200; in het geheel dus f. 600. Hij heeft dus vrij wonen + f. 800 (f. 600 van Rijk-provincie); bovendien om het andere jaar f. 400 van Heesch, alwaar hij, met Dr. Stolz uit Osch, om het andere jaar met de armenpractijk belast is. Hij kon mij geene goede verklaring geven van de omstandigheid, dat er in 1905 op 61 overledenen 19 gestorven waren aan een onbekende ziekte, terwijl er slechts 3 gestorven waren zonder geneeskundige behandeling (Dr. Woltering had mij die opgave verstrekt). De eerste jaren had Dr. v. Binsbergen zich bij zijn praktijk bediend van het rijtuig van den burgemeester; sinds twee jaren had hij een fiets genomen en reed niet meer met den burgemeester; deze had daarop zijn rijtuig afgeschaft.

Van B. en W. vernam ik, dat eene dochter van den veldwachter Van der Heijden indertijd gediend had bij notaris Van Mens in Berlicum; zij was van daaruit gehuwd met een broeder van de vrouw van genoemden notaris, een zekeren heer Muré; ze waren eerst gaan wonen in Maren en hadden daar een café gehouden; daarna waren ze naar Uden getrokken en hadden daar gewoond in een huis van Dr. Van Dijk; Muré had toen getracht met te reizen in sigaren den kost te verdienen; hij maakte veel misbruik van drank, en stierf voor enkele maanden, zijne weduwe met 2 kleine kinderen (2 en 4 jr.) achterlatende. Die kinderen zijn thans ten huize van den veldwachter (hun grootouders). De weduwe Muré maakte kennis met notaris Huysmans te Hilvarenbeek; naar zij beweert, zal Huysmans haar de volgende maand huwen (als wanneer haar overleden echtgenoot Muré 300 dagen dood is). Middelerwijl zou zij thans zijn ten huize van familie van notaris Huysmans in Antwerpen; B. en W. wisten mij te vertellen, dat zij van tijd tot tijd met Huysmans op reis ging; zoo waren ze samen naar Parijs geweest; ook wel kleine tochten, o.a. naar Den Helder. Op eene van die tochten was eene jongere zuster van de weduwe, Francisca, ook meegegaan!

Aan B. en W. verzocht de jaarlijksche gratificatie van den veldwachter (f. 75) bij diens tractement te leggen.

Den 14 Maart 1910 kwam ik weer in Nistelrode; ik was te voren in Nuland en in Geffen geweest; te Oss nam ik later den trein naar Den Bosch. Op verzoek van v. Dissel deed ik erg mijn best om de heeren te overtuigen van het nut en het voordeel, wanneer men zich in contact stelde met het Staatsbosbeheer, om te komen tot eene ontginning met financieele steun van het Rijk, van de hooge heidegronden. Ik geloof, dat de heeren goede ooren hadden naar mijn betoog. Er worden thans weer meer schapen gehouden dan tot voor eenige jaren terug; thans hebben 15 boeren eene kudde schapen..

Men wil op kosten van gemeente een voet-rijwielpad aanleggen naar Donzel en naar Vorstenbosch; dan zijn de kosten ten laste van de gemeente alleen; de provincie wilde men er niet bij hebben. Nogmaals aangedrongen op het aanleggen van een register, teneinde de details omtrent de exploitatie der gemeentelijke bezittingen te kunnen noteeren. Men veegt thans, gemeenschappelijk met Heesch de waterleidingen; als men dat blijft doen, gelooft men, dat alle waterbezwaar overwonnen zal zijn.

De f. 75 gratificatie zijn bij het tractement van den veldwachter gelegd. Diens dochter, de wed. Muré, bleef ongehuwd; zij zou thans met hare twee kinderen, in Berlicum wonen.

Den 28 Juni 1915 bezocht ik per auto de gemeente Nistelrode; denzelfden dag kwam ik in Geffen. Wethouder Van Dijk is niet aanwezig; hij is ziek. Vóór 30 á 40 jaren waren de meeste inwoners van Nistelrode nog wevers, eerst sindsdien zijn ze gaan boeren. Die menschen kenden van huis uit het boerenbedrijf niet voldoende; ze waren ook niet voldoende kapitaal krachtig. Vandaar, dat er in Nistelrode bijna geen goed gezeten boeren zijn. Er is juist een landbouwcursus geëindigd, gegeven door Maas, schoolhoofd te Heesch. De belangstelling was zeer voldoende: de tweejarige cursus begon met 25 leerlingen, en eindigde met gelijk getal; vele leerlingen waren 30 jr., zelfs ouder.

Gemeentebestuur voelt er niet veel voor om zelf te ontginnen; vooral niet tot bosch. Ziet er meer voordeel in om gronden op langen termijn te verhuren; zou ook wel gaarne tegen redelijken prijs willen verkoopen. Heeft nog niet kunnen besluiten, om te contracteeren met staatsboschbeheer; is bezig in de Groote Heide 3 H.A. te ontginnen; men kan door den oorlog geen kunstmest - ook geen lupinen - krijgen. Sterk geraden, om alles wat men deed, uitvoerig en nauwkeurig te beschrijven.

Bij B. en W. ondersteund een verzoek van Dr. Van Binsbergen om inrichting van een telefoonkantoor. B. en W. zijn er niet tegen, wanneer van de zijde van den Boerenbond en van de (2) Boerenleenbanken eenige belangstelling blijkt, door toezegging van eene kleine jaarlijksche bijdrage, bijv. f. 5.

Het getal schapen in de gemeente neemt toe: er zullen thans ± 20 kudden zijn. Waterleidingen eischen bij voortduring veel zorg; als het water omstreeks half Maart niet van het land is, dan groeit er weinig; als einde Augustus of begin September ten gevolge van hevige stortregens het land drie dagen onder water staat dan is alles (eimet-haver-enz.) verrot of bedorven.

Den 14 Juli 1919 bezocht ik per auto van uit Den Bosch de gemeenten Lith, Lithoijen en Nistelrode. De zoon van burgemeester Van de Ven heeft anderhalf jaar ter secretarie van Uden gewerkt; hij is thans ter secretarie van Nistelrode teruggekeerd, blijkbaar in de hoop over een pr. jr. zijn vader op te volgen als burgemeester-secretaris. Van de Ven is bijna 63 en wil over 2 jr. met pensioen gaan.

De Kunstweg Vorstenbosch-Dinther staat wel op de kaart als Kunstweg geteekend, maar is in werkelijkheid nog zandweg. Men zou Loosbroek en Vorstenbosch gaarne een harden weg geven, maar men heeft geen geld. Voor Staatsboschbeheer voelt men niets; de groote heide ± 150 H.A. is te goed voor boschcultuur; men tracht die aan perceelen op langen termijn als boerderij te verpachten; op het oogenblik zijn drie aanvragen voor te samen 40 H.A. in behandeling; twee boerderijen - waarop de pachters zelve de huizen timmerden - werden reeds op die manier gesticht.

Nog geen telefoonkantoor; in Nistelrode zou de zaak wel in orde zijn gekomen, maar Heesch wilde niet medewerken; en dat was toch noodzakelijk om verbinding met Oss te kunnen krijgen. Van gelegenheid tot het ontvangen van landbouw- en tuinbouwonderwijs wordt druk gebruik gemaakt. Roeffen, leeraar MULO Uden heeft de tuinbouwakte. Hij administreert in Nistelrode een proeftuin van ± 1 H.A., die de onkosten dekt, en veel nut sticht. De opbrengst van de jacht op de gemeentegronden (f. 190) vloeit niet in de gemeentekas, maar is voor den arme. Aan de stoomzuivelfabriek wordt de melk verwerkt van 650 koeien; allen uit de gemeente Nistelrode.

Burgemeester Joh. Franciscus van der Ven, 1920-1929

Den 10 Juni 1922 bezocht ik vanuit Den Bosch de gemeente Nistelrode en Berghem. De jonge Burgemeester valt mij niet mede. Op de secretarie ziet het er treurig uit; een groote rommel. Als daar eens alles behoorlijk werd opgeredderd, zou men een zeer nuttigen arbeid verrichten, waarvan men later veel gemakt en voordeel zou ondervinden. V.d. Ven is van goeden wil; hij belooft alles; ook dat hij eene uitgebreide boekhouding van het gemeentelijk bezit zal aanleggen, en die vóór 1 Januari 1923 aan mij ter inzage zal zenden. Ik vrees, dat van al die mooie beloften niet veel zal komen; hij werkte altijd op de secretarie van Nistelrode, met uitzondering van 1 ½ jr. die hij op de secretarie te Uden zat. Hij had eene slechte leerschool. Het zal hem ongetwijfeld buitengewoon veel moeite kosten, met den ouden sleur te breken!

Met Rijkspremie werden 5 boerenwoningen opgebouwd. Drie nieuwe Raadsleden; één middenstander; geen partijschappen in den Raad. 75% der boeren wonen op hun eigen; van deze zullen 50% hun boerderij onbelast hebben. Er zullen thans elf boeren zijn, die schaaphouder zijn en eene kudde bezitten. Er worden veel varkens gefokt; de prijs is hoog. De proeftuin van Roeffen, leeraar MULO Uden gaat niet best; zal wel moeten verdwijnen. Distributiebedrijf levensmiddelen is geheel afgerekend, zal f. 15.000 gekost hebben. Er is thans eene telefoon.

Men is nog steeds doende om harde wegen te krijgen; Thans is een plan in de maak voor een kunstweg Veghel, Vorstenbosch, Loosbroek, Vinkel-Rijksweg. Gemeente is bezig een electriciteitsnet te bouwen; zal f. 27.000 kosten; 60 cnt licht, 25 cnt kracht; nog maar 50 aansluitingen voor licht en 1 voor kracht; zal voor de gemeente wel geen voordeelig zaakje worden. De hoofdwaterleidingen zijn goed in orde; zoowel de Leygraaf bij Vorstenbosch, als de Wetering de voornaamste watergang voor de verdere gemeente. Tegen boschbrand is men niet verzekerd, niettegenstaande men 300 H.A. bosch heeft; dat zou f. 500 per jaar kosten. Stoomzuivelfabriek gaat goed; daarop rust zoo goed als geen schuld meer. Men laat de leden vrij om de melk te gebruiken voor kalveren te mesten. Men kan dat doen, omdat de fabriek geen schuld meer heeft; anders zou dat onmogelijk zijn.

Den 27 Juni 1928 kwam ik weer in Nistelrode. Er is geen kiesvereeniging, die zich met de gemeenteraadsverkiezingen bemoeit; het is voor de kiezers daardoor moeielijk om tot overeenstemming te komen, en moet dan de stembus beslissen. Bepaalde partijschappen zijn er in de gemeente niet. Burgemeester v.d. Ven deelde mij mede, dat hij trouwplannen had; het is te hopen, dat die doorgaan, en de man dan eindelijk wat tot rust komt.

Het electriciteitsbedrijf werd gedurende vijf jaren door de PNEM geëxploiteerd. Den 1 October 1926 nam gemeente de exploitatie weer zelve ter hand, en benoemde den bedrijfschef uit Uden tot administrateur op eene jaarwedde van f. 300. Volgens B. en W. zou de exploitatie niets te wenschen over laten, en alles uitstekend marcheeren.

Verharding van de weg tussen Heesch en Nistelrode

De inculte gronden zijn thans alle ontgonnen; men heeft 350 H.A. bosschen. Men deed alles zonder de hulp van het Staatsboschbedrijf. Om de konijnen baas te kunnen blijven, wordt de jacht van jaar tot jaar verpacht. Geen waterschade, de Leygraaf wordt door Uden gezuiverd; de daarop vallende kosten ± f. 200 per jaar worden dan aan Uden terugbetaald. Een deel van Nistelrode lost het water naar de Wetering, die onder Heesch, op de grens van Nistelrode, begint.

Men is weer druk in de weer om Vorstenbosch aan een harden weg te helpen; eene directe verbinding Vorstenbosch-Veghel moet het nu worden; het plan kost f. 55.000. Nistelrode wil daaraan f. 25.000 betalen; Veghel vindt dat veel te weinig, niettegenstaande het grootste gedeelte op Veghel’s grondgebied ligt. Ik vrees, dat men niet tot overeenstemming zal komen. De groote moeilijkheid zit daar in, dat de bewoners van Vorstenbosch een weg krijgen naar Veghel, dus naar eene andere gemeente, terwijl Nistelrode zelf er geen profijt van heeft.