Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Nuenen, Gerwen en Nederwetten
Den 25sten Augustus 1897 bezocht ik deze gemeente. Ik reed van Eindhoven over Woensel naar Nunen, vandaar naar Tongelre en vandaar naar Eindhoven terug. Op de grens van Woensel en Nunen (alwaar ik een kleine anderhalf uur te laat aankwam) vond ik eene eerewacht van 9 ruiters, die mij naar het Raadhuis te Nunen bracht.
Daar vond ik den burgemeester met zijn geheelen Raad, en met die allen zat ik een paar uur te praten. Ik kreeg van dien boerengemeenteraad een goeden indruk, en vond de verstandhouding tusschen den burgemeester en den Raad zeer goed. De leden van den Raad wonen door de heele gemeente verspreid.
Op mijne audiëntie verschenen de kapelaan van Nunen, en de pastoors van Nederwetten en Gerwen; ik hoorde van hen niets bijzonders. Daarna kwam notaris Scholtens, die zeide in Nunen gaarne te wonen, maar daar niet te kunnen bestaan; hij vroeg overplaatsing naar Roosendaal, waar juist eene vacature is ontstaan. Het hoofd der school te Gerwen klaagde, dat zijne woning zoo vochtig was en bovendien 10 minuten ver van de school verwijderd was.
 Het raadhuis te Nuenen, gebouwd in 1874 (Collectie Provincie Noord Brabant, 1981) |
De grond te Nunen is ongeschikt voor mast; jaarlijks worden echter ± 400 canada’s gepoot, nadat de grond daartoe behoorlijk bereid is. De canada’s moeten in Nunen bijzonder goed groeien.
Twee harmonieën verwelkomden mij; de eene uit Nunen zelf, de andere uit “Eeneind” ; in deze harmonie zitten ook veel honoraire en werkende leden uit Tongelre. Toen ik later in Tongelre kwam, vond ik daar de harmonie uit Eeneind terug. Klachten hoorde ik in Nunen niet; ik geloof dat daar alles goed gaat. Men heeft in Nunen een buitengewoon goed secretaris; een man met een ongelukkige hand of arm, maar die buitengewoon goed werkt.
Een register van aanvragen en beschikkingen volgens de hinderwet was niet aanwezig; men wist niet of de verordening, bedoeld bij art: 172 Gemeentewet bestond. Ook de administratie van den gemeente-ontvanger was in goede orde; ik acht echter de voldoening van arbeidsloonen op doorloopende betaalsrollen op zegel niet regelmatig.
Den 16 Mei 1902 kwam ik weer in de gemeente. Ik reed van Eindhoven over Tongelre naar Nunen, en later langs denzelfden weg terug naar Eindhoven. Omtrent den weg Helmond, Mierlo, Stiphout-Gerwen vernam ik, dat er, behalve de f. 10.000 van Stiphout nog ± f. 4.200 noodig was. Nunen besloot f. 1.000 te geven, als de weg komt langs de kerk te Gerwen, en f. 1.750, wanneer de aansluiting komt door Alvershool naar Langelaar.
Op het kasteel Soeterbeek woont nog eene oude juffrouw Smits; daarnaast ligt het kasteel Eckart, onlangs met ± 20 H.A. land aangekocht door Gedeputeerde Smits. Mevrouw Smits van Eckart woont op “het Hof” een door haar man gebouwd buiten onder Tongelre.
Gemeente had eertijds vele eigendommen; heide en broekgronden; men verkocht die om aan geld te komen voor den provincialen weg Lieshout-Stratum (omstreeks 1870). Voor 15 jaren is men begonnen op de overige eigendommen (broekgronden) in het groot canada’s te planten; aanvankelijk wel 1.000 ’s jaars; later, en zoo ook nu nog 400 ’s jaars. Als men niet te vroeg begint te hakken – als men het nog 15 tot 20 jaren laat groeien – dan wordt de gemeente rijk; men moet echter zijn tijd afwachten. Er zijn nog genoeg broekgronden over, om nog gedurende ± 20 jaren jaarlijks een 400 canada’s te planten. Boomen staan op 6 à 7 Meter; onder de boomen staat elzen schaarhout. Het jonge plantsoen zoowel boomen als elshout wordt in de gemeente gebracht.
Toen men indertijd begon met boomen te planten in het broek, toen foeterde de Pastoor van Nederwetten daar geweldig tegen; dat was geld verknoeien en anders niet. Nu de jonge aanplant goed groeit, en belooft op den duur eene buitengewone waarde te zullen verkrijgen, nu wil diezelfde pastoor de gemeentebezittingen verdeeld zien tusschen de verschillende kerkdorpen; dan zou Nederwetten belangrijk profiteeren.
Voor het dorp Nuenen zitten 3 raadsleden; voor Vaarle 1; voor Gerwen 2, onder wie 1 wethouder; voor Nederwetten één raadslid. Dr. Raupp betaalt uit eigen fondsen eene vroedvrouw; zoo wel doctor als vroedvrouw werden buitengewoon geprezen. Vele zieken uit andere gemeenten komen hem consulteeren; bij uitzondering behandelt hij wel eens een zieke te Lieshout, Son, of Woensel.
Veldwachter Anton Pijs was 6 jr marechaussee; werd toen 2de veldwachter in Oirschot op f. 250, en kwam voor een jr hier. Hij heeft veel dienstijver, is geheel drankvrij; ik beval zijne finantieele belangen warm bij B. en W. aan; hij heeft slechts f. 350,- tractement.
In heel Nunen zijn geen 25 handwevers meer; het wordt door de jongeren niet meer geleerd. Er gaan niet meer dan 15 personen op fabrieken buiten de gemeente werken; Nuenen ligt te ver van Eindhoven; somtijds vertrekt wel een heel huishouden naar eene fabrieksplaats; dientengevolge verminderde het zielental eenigszins. Op de gebreide stoffenfabriek van v. Brunschot werken ongehuwde meisjes van 13-20 jr en verdienen van f. 2,50 – f. 4,- al naar vingervlugheid.
Verzekerd tegen brand bij den Boerenbond. Kunstmest wordt weinig gebruikt; op het Eeneind zijn twee groote beerputten; particuliere onderneming; beer per spoor aangevoerd uit Utrecht, en in het klein weer verkocht; men werkt de beer door de mesthoop. Er wordt veel melk in natura naar Eindhoven gebracht; zeker 1.000 L. daags; een particuliere fabriek neemt ± 500 L. daags. Verder zijn er coöperatieve fabrieken te Nunen met 40, te Gerwen met 180 en te Nederwetten met 50 koeien. Men mest ook nog veel kalveren. In den kalverhandel worden – sinds het optreden van den Boerenbond – de boeren niet meer genegerd door de Joden; vroeger was dat soms ergerlijk.
Er wonen in Nunen ± 100 Protestanten; dominee Scholten moet een zeer meegaand mensch zijn. Ik nam van B. en W. een zeer gunstigen indruk mede, vooral van den burgemeester.
Den 11 April 1905 kwam ik weer in Nunen. Vanuit Eindhoven bezocht ik eerst Woensel, toen Nunen en eindelijk Tongelre. Vandaar keerde ik naar Eindhoven terug. Ik verleende audientie aan Pastoor Van Hoeck van Nederwetten (een broeder van den burgemeester van Helmond). Hij kwam weer sterk voor Nederwetten op, en wilde, dat het eene zelfstandige gemeente zou worden, of minstens eene gemeente-afdeeling van Nunen, met eigen vermogen. Ik kon hem natuurlijk weinig hoop geven, dat zijne wenschen vervuld zouden worden.
Dan vroeg hij om een harden weg naar Soeterbeek; ik meende dat daarop wel kans zou zijn over enkele jaren, als gemeente inkomsten kreeg uit opbrengst verkoop van canada’s. Dat zou echter nog wel van 15-20 jaren kunnen duren. Hij was zeer onder den indruk over den verkoop van Soeterbeek, waarvan de toeslag op 12 April zou plaats hebben; van wie of daar kwam, en van wat er met Soeterbeek zou gebeuren, hing voor hem zeer veel af.
De veldwachter Pijs vroeg lotsverbetering; hij heeft thans f. 375 tractement, en zou gaarne Rijksveldwachter worden, niettegenstaande zijne 40 jaren; daaraan kon ik natuurlijk niets doen; maar omdat B. en W. over hem zeer tevreden waren, verkreeg ik van hen de toezegging, dat zij het tractement door den raad op f. 400 zouden laten brengen.
B. en W. vertelden mij, dat er juist een nieuwe dominee was gekomen, dominee Beyer, iemand, die in Transvaal geweest is en daar nog twee kinderen had. Nunen was zijne dertiende standplaats. Pastoor Van Hoeck had mij nog geklaagd, dat Nederwetten slechts door één raadslid vertegenwoordigd was; het zou er vroeger twee gehad hebben, en ook volgens het zielental op twee raadsleden recht hebben. Bij onderzoek bleek mij, dat Nunen 2.411 zielen telt, waarvan Nederwetten er 370 heeft, en dat de bewering van den Pastoor dus niet opging.
Nunen heeft niet het minste belang bij het Eindhovensch Kanaal; alles komt per spoor te Eeneind aan; langs het kanaal wordt niets voor Nunen aangevoerd. Er is lang getwist over de vraag, of de nieuwe harde weg naar Stiphout door Alvershool of langs Gerwen zou loopen; de beslissing ten voordeele van Gerwen kon voorloopig geen kwaad, maar wanneer later eene harde weg naar Son mocht worden aangelegd, dan zijn er groote moeielijkheden te vreezen, omdat dan Nunen dien harden weg zal willen hebben, terwijl dan Gerwen beter in de route ligt van Helmond over Stiphout naar Son; komen echter die tijden, dan komen die zorgen!
B. en W. sterk aangeraden om een uitgewerkten staat van de gemeente eigendommen aan te leggen, waarin uitvoerig en nauwkeurig alle mogelijke détails omtrent cultuur en exploitatie worden opgeteekend. Men plant nog jaarlijks ± 400 canada’s bij; de grond is er buitengewoon geschikt voor; over ± 15 jaar hoopt men voor het eerst te kunnen hakken, en dan geregeld te kunnen blijven hakken. Op den duur moet de gemeente rijk worden.
B.en W. geraden, het onderhoud van alle waterleidingen ten laste der gemeente te nemen, en dat zoo doende in ééne hand te brengen. Mevrouw Scheidius-Lups te Arnhem heeft uitgestrekte bezittingen onder Nunen, ter plaatse Vaarle, op de grens van Helmond. Onder Nunen liggen ± 175 H.A.; drie boerderijen; mooie bosschen; geen heerenhuis.
Zusters uit de Postelstraat te ’s Bosch exploiteeren liefdehuis; in de bouwkosten droeg de gemeente f. 7.000 bij, onder voorwaarde dat zware zieken, en lijders aan besmettelijke ziekten daar moeten verpleegd worden, tegen een tarief respectievelijk van f. 0,35 en f. 0,60. Van haar recht maakt de gemeente slechts zelden gebruik. Men is nog zeer tevreden over Dr. Raupp; het is maar jammer, dat de jacht hem kwade vrienden maakt met de boeren, doordat hij wat streng laat surveilleeren; naar het heet, zouden zijne twee jachtopzieners thans in moeielijkheden zijn, doordat ze verdacht worden een valsche eed te hebben gedaan.
Op de zustersschool gaan de meeste meisjes uit de gemeente. Uit Nederwetten komt er echter geen een; dat wil de pastoor niet hebben. Op de breifabriek van v.d. Eynden en Van Brunschot werken thans 45 meisjes; door elkaar zouden ze f. 5 in de week verdienen; v.d. Eynden is lid van den Raad.
Ook nu weer maakte burgemeester Van Luytelaar een zeer goeden indruk; evenzoo de wethouder-bierbrouwer Prinsen; beiden wonen in de kom van Nunen. De wethouder Dekkers, een boer uit Gerwen, zorgt wel, dat hij zijn mond niet voorbij praat; hij zegt niets! Sinds de notarieele standplaats te Nunen werd opgeheven, gingen de menschen met hun praktijk naar Geldrop; behalve Nederwetten, dat kort bij Son ligt, en thans door notaris Van de Westelaken bediend wordt.
In Nunen voeren nog ± 300 handwevers den strijd tegen de machine; de meesten dier ongelukkigen kunnen daags niet meer maken dan f. 0,50 tot f. 0,60. Burgemeester Van Luijtelaar verloor voor enkele jaren zijne vrouw; zij was 5 jaren lam geweest, en tijdens al die jaren opgepast door de dochter van het hoofd der school te Nederwetten; na de dood van zijn vrouw keerde hare verpleegster terug naar Nederwetten, naar hare ouders. Na een pr jaren haalde Van Luytelaar haar weer op, en trouwde haar; op 63-jarigen leeftijd kreeg hij een kind, een meisje; hij is daarmede erg gelukkig, vooral omdat zijn eerste huwelijk kinderloos bleef.
Den 21 Mei 1909 kwam ik weer in Nunen. Vanuit Den Bosch had ik eerst Woensel bezocht, vervolgens Nunen, en eindelijk Tongelre; vandaar keerde ik ’s avonds naar Den Bosch terug. Ik verleende audientie aan den Heer Van Hoeck, pastoor te Nederwetten; hij had natuurlijk weer allerlei bezwaren, omdat er nog geen harde weg lag, die Nederwetten verbond met Son, Nunen en Soeterbeek; de gemeente was niet voortvarend genoeg! Hem gezegd, dat als gemeente slechts 25% wil geven, en de provincie 75%, terwijl dan de provincie bovendien moet onderhouden, dat er dan van den heelen weg wel niets zal komen.
 De toren te Nederwetten, gebouwd in de 14e eeuw (Collectie Provincie Noord Brabant, 1981) |
De Pastoor had natuurlijk ook nog klachten over den ouden toren te Nederwetten, waarin nog klokken en uurwerk; gemeente kreeg in den tijd van Napoleon dien toren + f. 4.000 inschrijving grootboek, om de kosten van onderhoud te dekken; voor een 30 of 40 jaren verkocht de gemeente de inschrijving Grootboek om een harden weg te kunnen betalen, en liet sinds den toren vervallen. Aan den Pastoor gezegd, dat men zulks kan betreuren, maar dat de Raad en niet de Pastoor van Nederwetten in deze hadden te oordeelen en te beslissen.
Veldwachter Pijs kwam klagen, dat hij van zijn tractement (f. 450) niet bestaan kon; toen ik later van B. en W. vernam, dat hij, alles en alles samen, ± f. 600 zou maken, had ik geen grond meer, om voor hem sterk in de bres te springen.
Eene weduwe uit Gerwen, vrouw Verkuylen, klaagde, dat ze te veel in den hoofdelijken omslag moest betalen; haar den weg gewezen om te reclameeren bij den Raad en bij Gedep. Stat. De fabriek van gebreide wollen goederen van v. Brunschot blijft druk werken; er worden thans een vijftig meisjes te werk gesteld; bovendien werd door de firma een tweede fabriekje opgericht te Stiphout; aanvankelijk met 15 meisjes; er worden bijna uitsluitend kousen vervaardigd.
Er is nog geen staat omtrent de exploitatie der gemeentelijke bezittingen; men zal dien nu zoodra mogelijk aanleggen; zoowel de burgemeester als de secretaris hebben mij dat beloofd. De canada’s blijven prachtig groeien; de oudste zijn thans 18 jr oud; over een jr of zeven komt men aan de hak. Men plant er nog jaarlijks bij; in het afgeloopen winterseizoen nog 200.
De handweverij loopt sterk terug; er zullen thans nog een 80 handwevers in de gemeente zijn; de kinderen leeren het weven niet meer; binnen korte jaren sterft de handweverij dus uit. Dr. Raupp kreeg door de jacht groote moeielijkheden met de menschen; zijne jachtopzieners waren te scherp; hij jaagt thans niet meer in de gemeente Nunen, behalve op Vaarle, de mooie bezitting van Mevrouw Scheidius-Lups, op de grens van Nuenen en Mierlo.
Den 28 Maart 1913 kwam ik weer in Nunen; vanuit Helmond bezocht ik dien dag achtereenvolgens Leende, Nunen en Lieshout. Er is groote kans, dat de verharding van den weg Nederwetten-Soeterbeek de inzet wordt van den aanstaanden strijd bij de raadsverkiezingen; het raadslid Donkers uit Gerwen is voor den weg; dat zal hem wel zijn raadszetel kosten. Men rekent, dat die weg aanvankelijk aan de gemeente ± f. 2.200 per jaar zal kosten, daar komen vele belastingbetalende kiezers tegen op.
Er blijft nl. voor gemeente te betalen f. 16.000 aanlegkosten weg; f. 5.000 kosten van onteigening van grond, van voorpoting enz.; 6½% rente en aflossing van f. 21.000 = f. 1.365; onderhoud weg = verschuldigde bijdrage aan provincie f. 820; tesamen dus ± f. 2.200, wat eene te groote verzwaring van lasten beteekent.
De gemeente heeft drie openbare scholen: te Gerwen, te Nederwetten en te Nunen; bijna alle meisjes uit de drie kerkdorpen gaan naar de bijzondere school te Nunen. Jan Daams van Nunen stichtte omstreeks 1630 een fonds ten behoeve van eene Zondagsschool te Nunen; het kapitaal wordt beheerd door het College van bestuur van de beurzenstichtingen te ’s Bosch; de beurs is thans geconfereerd aan het hoofd der school, die ’s Zondags tusschen de Vroegkerk en de late Mis les geeft in bijbelsche geschiedenis en godsdienstleer aan eenige jongens tusschen 13 en 20 jr.
De kousenfabriek van v. Brunschot gaat vrij goed; hij heeft thans drie fabrieken, nl te Lieshout, te Stiphout en te Nunen; heel wat meisjes werken voor hem tehuis. Als Wilhelminakanaal nog moest gevoteerd worden, dan stelde men de gronden niet meer gratis ter beschikking; het komt zooverre van de gemeente te liggen, dat de gemeente er geen belang bij heeft.
Burgemeester is bezig eene beschrijving te maken van de exploitatie der gemeentelijke bezittingen; ik vertrouw, dat hij het goed doen zal; het is hoog noodig; er zijn tal van wegen, waarlangs boomen geplant zijn, waarvan men niet weet, of zij aan gemeente behooren, dan wel aan de naastliggende eigenaars; het kan niet anders, of daaruit moeten processen voorkomen en groote moeielijkheden.
Men is weer druk bezig om canada’s te poten, en heeft voldoende terrein, om daarmede nog jaren lang voort te gaan. Met het oog daarop heeft men eene eigen kweekerij aangelegd. Oud burgemeester van Luytelaar heeft de gemeente verlaten; hij is naar Gestel verhuisd, en woont daar juist tegenover de nieuwe Roomsche kerk.
Den 30 Juli 1918 bezocht ik de gemeenten Leende en Nunen. Burgemeester Van Kemenade is daar goed op zijn plaats. Hij geeft zich veel moeite en kan blijkbaar goed met de menschen. Hij heeft twee liefhebberijen, nl poten en planten; en in oude archieven snuffelen. Tot nu toe had hij nog geen tijd om zijne losse aanteekeningen in zake de exploitatie der gemeentelijke bezittingen in een register uitvoerig te bewerken.
De canada’s blijven voortdurend goed groeien; er zullen er nu wel 10.000 zijn; Van Kemenade pootte er wel 5 à 6.000. Niet één enkele boom is door kanker aangetast.
Het is nog steeds misère met den aannemer van den weg Soeterbeek-Nederwetten-Son-Nunen; de aardebaan en de kunstwerken hadden 1 Januari 1916 moeten zijn opgeleverd; 4/5 à 9/10 van het werk is gereed, maar het wordt niet afgewerkt. Aannemer werd namens gemeente door Mr van Best in gebreke gesteld.
Onder Nunen schiet het Wilhelminakanaal niet hard op; aannemer heeft daar eerst een beetje gewerkt, en is nu meer onder Lieshout aan den gang. Voor de locaalspoorwegplannen van Voorhoeven werd aan Nunen f. 70.000,- gevraagd; gemeente heeft nog geen enkele toezegging gedaan. Ten gevolge van de tijdsomstandigheden is het getal koeien met meer dan 1/3 verminderd; getal varkens met meer dan ½ verminderd; getal kippen met meer dan 2/3 verminderd. Het getal werkpaarden bleef hetzelfde; het aantal jonge paarden van ½ en 1½ jr nam belangrijk toe.
Ook deze gemeente is toegetreden tot de subsidie regeling voor de werkeloosheid verzekering (K.B. Dec. 1916). Cuijten, een inwoner van Nunen, werd daar in 1799 geboren. Hij werd president van het Groot Seminarie. Hij was Ridder in de Orde van den Nederlandschen Leeuw en Commandeur van de Eikekroon. Hij overleed in 1884 op het Groot Seminarie te Haaren. De man heeft in zijn leven veel voor Nunen gedaan. Om de herinnering aan hem levendig te houden, werd door de gemeente tegenover de R.K. Kerk een President Cuijten Plein aangelegd.
Den 24 Mei 1922 bezocht ik vanuit Helmond de gemeenten Nunen en Gemert. Nuenen neemt in zielental toe, ook door vestiging; daardoor woningnood; door eene vereeniging werden 22 woningen gebouwd; huishuur f. 3,50 tot f. 4,85. Bovendien werden dertien woningen gebouwd met Rijkspremie. Bij laatste verkiezing 4 nieuwe Raadsleden; de twee wethouders Renders en Van Nunen werden uitgeworpen. Er is veel partijschap; ook groote ontevredenheid omdat de weg Soeterbeek-Nederwetten-Son-Nunen nog niet verhard is.
Nunen (d.i. de kom, niet de gemeente) werd geëlectrificeerd; het bedrijf dekt zich; overschot ± f. 100. Aan een distributienet voor de overige gemeente durft men voorloopig niet denken; licht f. 0,65; klein kracht f. 0,25.
Jacht op gemeente wordt te samen met die op de gronden van den algemeenen arme tegelijk verpacht; de opbrengst wordt verdeeld naar de ha-grootheid van ieders bezit.
Dr. Anderegg kost aan gemeente buitengewoon duur: men kocht voor hem een huis van f. 24.000, waaraan men f. 9.000 vertimmerde; hij betaalt f. 800 huur en heeft verder een gemeentelijk salaris van f. 3.500. Wanneer men voor rente en aflossing 10% rekent, dan kost hij aan gemeente f. 3.300 + f. 3.500 – f. 800 = f. 6.000. Er is geen vroedvrouw, zoodat de verloskundige praktijk in dat bedrag begrepen is.
Het mooie landgoed Vaarle, indertijd eigendom van Mevrouw Scheidius-Lups te Arnhem werd voor een jaar of 15 door haar aan eene combinatie verkocht; deze combinatie verkocht het weer aan den Heer v. Eyseren, een Hollander. Het landgoed wordt thans door Van Eyseren bewoond en geëxploiteerd; daar staat geen woonhuis; alleen eene boerderij. V. Eyseren woont daar als een boer. Geen boekhouding van exploitatie gemeentelijk bezit, aan nieuwen burgemeester gevraagd daarmede te beginnen.
Werkloosheid. Geen eigen werkeloozen; nog 7 werkeloozen, die door Rijk gesteund worden. Bovendien nog 3 werkeloozen, afkomstig van werkstaking bij Carp en 7 dito afkomstig van het stilgelegde bedrijf “Piens” van Bruning; voor deze 10 wordt voorloopig niets gedaan. Moeielijkheden met een van de twee veldwachters; aan burgemeester opgedragen hem scherp in het oog te houden; maar voor alles redelijk en rechtvaardig te zijn en hem het leven niet onmogelijk te maken.
Kasteel Eckart, ca 1922 (bron: 
Het station te Nuenen, 1906 (bron: 
Het liefdegesticht Sint Elizabeth, 1900 (bron: 
De bierbrouwerij van Prinsen, 1930 (bron: 
Dr. Raupp. Dokter te Nuenen 1897-1919, foto 1900 (bron: 
Kousenfabriek van Van den Eijnden-Van Brunschot, 1915 (bron: 
Portret van Mgr. Cuyten, president van het groot-seminarie van het bisdom Den Bosch, 1873 (bron: 
Jhr. Smits van Oyen, 1921-1931 (bron: 
