Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Nuland
Den 18den. Augustus 1898 bezocht ik deze gemeente; ik reed van ’s Bosch over Rosmalen naar Nuland en vandaar naar Geffen, waarna ik aldaar (te Nuland – Geffen) den trein nam naar Arnhem. Ter plaatse waar de harde weg naar Nuland den straatweg van ’s Bosch naar Grave verlaat, vond ik de jongens van de school te Nulands Vinkel met hun schoolhoofd; een van de jongens moest een toespraak houden (waarvan hij het concept in zijn pet had). Het ging allertreurigst.
De kinderen zongen toen een liedje, waarna ik naar het Gemeentehuis van Nuland reed. Daar vond ik de harmonie van Nuland, directeur het schoolhoofd Kerssemakers uit Rosmalen (van de school aan de Kruisstraat). De kinderen van de school te Nuland waren aan het Gemeentehuis opgesteld; hier moest een meisje eene toespraak houdem, iets, dat zij er zeer goed af bracht. Op mijne audiëntie verschenen de Pastoor met diens kapelaan, de hoofden der scholen in het dorp en te Vinkel, benevens een hulponderwijzer.
De secretaris van Nuland is een vroegere klerk van den Notaris Leopold van Voorst; hij heeft geen candidaat-notaris kunnen worden, en heeft zich daarom later in de gemeentelijke administratie begeven; hij had tegenover Klasens erg gebluft op zijne relatie tot Leopold van Voorst. De geheele gemeenteraad van Nuland was gekomen om mij te complimenteeren; na de audiëntie liet ik de Heeren binnenkomen; ik hield hen binnen totdat ik Nuland weer verliet. Gedurende de enkele ogenblikken, dat ik een broodje at en een kop koffie dronk, mij door de goede zorgen van den burgemeester van Nuland verschaft, liet de Raad mij echter weer alleen.
Ik nam van mijn bezoek aan Nuland eene goede impressie mede; het kwam mij voor, dat de burgemeester buitengewoon goed overweg kon met de leden van den Raad en met de wethouders; minder scheen dit het geval met den secretaris; de verhouding tusschen burgemeester en secretaris scheen mij zelf eenigszins gespannen. Toen ik Nuland verliet werd er weer een optocht geformeerd; de burgemeester, die in Rosmalen woont (hetgeen, wat Nuland betreft, geen bezwaar schijnt op te leveren) reed weer voorop; daarna de eerewacht, de muziek enz.; aan den straatweg ’s Bosch-Grave gekomen, nam ik ±afscheid van allen en reed ik naar Geffen.
Den 17 Juni 1902 kwam ik weer in de gemeente. Ik reed er van Den Bosch uit heen; ontbeet te Oss bij De Bruijn; reed toen naar Lithoijen, naar Lith, en nam te Oss den trein weer naar Den Bosch. Op het raadhuis vond ik, behalve B. en W., ongeveer den geheelen gemeenteraad. Omdat er zich niemand voor de audientie aanmeldde, kon ik met de Heeren een pr. uur praten. Twee raadsleden wonen in den Helsenhoek (Van Nuland en Verstappen) een (Langen) aan de Molengraafsche hoef; een te Nulands Vinkel; één (van Santvoort) én de twee wethouders wonen in de kom van de gemeente.
Secretaris During is korts gehuwd met eene Juffrouw Langemeijer uit Winterswijk. Hij heeft zich nu eene woning gebouwd kort bij het Raadhuis, welke woning hij voor enkele dagen heeft betrokken. Het “voormalig Kasteel” te Nuland (aan den trein naar Oss) behoorde indertijd aan de familie Martini. Deze heeft het kasteel gesloopt, en alleen de bijhuizing laten bestaan; toen alles verkocht aan Hoogerwou te Boxtel; deze hakte 350 canada’s, verkocht die voor f. 1.700, en verkocht toen de boerderij enz. (de bijhuizing met de daarbij behoorende gronden) aan een boer, Van Helvoirt.
Puttershoek was indertijd eene uitgebreide bezitting van de familie Suijs te ’s Bosch. De oude Heer Suijs stierf en de erven verdeelden de gronden. De wijnkooper Suijs van het Hinthamereinde kreeg de huisplaats met ± 15 H.A. land. Hij brengt den zomer geregeld op Puttershoek door. In Nuland bestaat een heerlijk jachtrecht; het behoort aan de familie Gevers Deynoot te Dordrecht, en wordt gehuurd door den controleur Houwing van ’s Bosch; deze laatste kocht zich van de erven Suijs eene boerderij onder Nuland.
Van der Veen uit ’s Bosch (de erven Van Bommel) heeft veel grond onder Nulands Vinkel, wel 100 H.A.; de grond ligt meestal langs de groote wetering, en in de buurt van Kaathoven. Gemeente heeft ± 130 H.A. eigendom; mast, heide en slecht weiland; van het laatste ± 300 hond; dit wordt publiek door den notaris verhuurd om te beweiden: 6 hond = 1 schaar; 7 ½ hond = 1 paardenschaar; 3 ½ hond = een drieling. Per schaar brengt dat ± f. 6,- op. Vee, meestal jong vee, wordt er geweid tot Augustus; krijgt er huidwormen, die eerst na een jaar uit de huid komen.
 De kerk te Nuland (Foto J.H. Vogels, Uitgave A. Kerkhof) |
Het weiland wordt langzamerhand aangelegd tot mast; deze schijnt er best te groeien; na 25 jaren kan de mast gehakt worden, en brengt dan gemiddeld f. 1.000 de H.A. op. De gemeente zaait mast, en verkoopt die als twee- en drie-jarige kluitmast, ad ± f. 0,35 de honderd. De Groote Wetering is de eenige waterleiding, die door B. en W. moet geschouwd worden; sinds voor 2 jaren eenige processen-verbaal werden opgemaakt, waarop veroordelingen volgden tot zware geldboeten (C. v.d. Veen bijv. kreeg f. 40 boete) wordt deze wetering behoorlijk geveegd.
De parochie Nuland bestaat uit de gehuchten Kruisstraat, Heeseind en Nuland; te Nuland staat de kerk. De parochie Nulands Vinkel bestaat uit stukken van 5 gemeenten, nl. Nuland, Geffen, Heesch, Heeswijki en Berlicum. Gemeentedoctor is de arts W. Trugg uit Berlicum.
Den 21 April 1906 kwam ik weer in Nuland, ik was per trein naar Oss gegaan; had van daaruit, per rijtuig eerst Nistelrode bezocht en vervolgens Geffen. Per trein keerde ik van Nuland naar Den Bosch terug. Ik verleende audientie aan den Heer Vogels, pastoor van Vinkel. Hij deelde mij mede dat hij aanvankelijk kapelaan te Nuland was geweest, en toen van Mgr. Godschalx de opdracht had gekregen in Vinkel een kerk te bouwen; in 1884 was hij daar begonnen met een noodkerk; in 1889 werd de nieuwe kerk door Mgr. Godschalx geconsecreerd. Hij was dus de eerste pastoor van Vinkel en had daar nu 22 jr. dienst.
 De kerk te Vinkel |
Hij kwam mijn steun vragen voor een harden weg; het groote plan, 33 K.M. waardoor die heele streek behoorlijke wegen zou krijgen. Ik ontraadde hem die aanvragen nu bij de Staten in te dienen; men had ons de paardenbelasting afgenomen; de Provincie had nu geen geld. Vóórdat de gevolgen van het afstemmen der paardenbelasting behoorlijk geregeld waren, moest men niet met eene subsidieaanvrage aankomen; men had dan groote kans om afgewezen te worden; en, eens afgewezen, zou het moeilijk vallen later een gunstige beschikking te verkrijgen.
Pastoor Vogels deelde mij nog mede, dat zijne parochie 500 communicanten telde; feitelijk woonden zeer vele menschen veel dichter bij zijne kerk dan bij die te Heeswijk en Berlicum, waaronder zij ressorteerden. Maar Berlicum en Heeswijk waren parochies van de witheeren van Heeswijk; aan hun domein mocht niet getornd; vandaar dat de bewoners van Kaathoven enz. wel bij hem in de kerk kwamen, doch niet tot zijne parochianen behoorden.
Behalve B. en W. waren er nog een pr. raadsleden verschenen; met die menschen zat ik een pr. uur te praten; vooral over het nut van de Maasmond, de verbreeding van de Hertogswetering enz. Van het nut van den Maasmond waren allen overtuigd; het nut bleek vooral in den afgeloopen winter, gedurende welken zij geen waterbezwaar ondervonden hadden.
Het Raadhuis was wat klein; men had het daarom verbouwd en er eene verdieping opgezet; de verbouwing was juist zoo wat afgeloopen. Op de 1ste verdieping, in eene kamer waar de versche verf de atmosfeer nog geheel bedierf, zaten we te praten; die kamer moet later voor secretarie worden ingericht; zeer voldoende bergruimte in muurkasten enz. was aanwezig. Aan B, en W. geraden een uitvoerigen en nauwkeurigen staat van alle gemeente eigendommen aan te leggen, waarin alle détails omtrent grondbewerking, kosten, opbrengsten enz. enz. uitvoerig en nauwkeurig worden beschreven.
Den 14 Maart 1910 kwam ik weer in Nuland; ik bezocht dien dag óók de gemeenten Geffen en Nistelrode, en keerde via Oss per trein naar Den Bosch terug. Behalve de beide wethouders was er ook een gemeenteraadslid opgekomen, zoodat we met ons vijven zaten te praten. Volgens de heeren is secretaris During niet geheel toerekenbaar meer; de man moet sinds een pr. jaren erg over zijn zenuwen heen zijn; buitengewoon werk kan hij niet meer maken; daarvoor komt een ambtenaar ter secretarie uit Berlicum. Er is niet de minste kans op, dat hij een inventaris maakt op het oud archief, ofwel dat hij maar een register aanlegt voor de bewerking van een gedetailleerden staat van exploitatie der gemeentelijke bezittingen.
Men klaagt, dat vanuit Heesch water op de kleine Wetering gebracht wordt, dat daar niet op hoort; dientengevolge wordt door de belanghebbenden bij de kleine Wetering waterbezwaar ondervonden. In de laatste weken bleek van welk een uitstekend nut de Nieuwe Maasmond was; in tegenstelling met vroeger werd nu zoo goed als geen waterbezwaar ondervonden.
 Pastoor Vogels, 1884-1909 |
De toestand van de armenklasse is vrij bevredigend; men gaat ’s zomers in Holland gras maaien, en daarna in Duitschland koren; de menschen willen gaarne werken; het is zoo jammer, dat er in de gemeente geen industrie is, en dientengevolge weinig werk; de menschen moeten wel naar buiten, om te kunnen bestaan. De onderwijzer Maas te Nuland’s Vinkel heeft de landbouwakte; onder zijne leiding worden twee landbouwcursussen gegeven, eene te Nuland, en eene te Nulands Vinkel; daarvoor is onder de oudere bevolking veel belangstelling; alle leerlingen zijn ouder dan 20 jr.
De Heer Houwing te ’s Bosch kocht successievelijk in het belang van zijn jachtveld vier boerderijen; terwijl er over het algemeen wel gestroopt wordt heeft hij dan ten minste op zijn eigen grond eenig wild. Pastoor Van Dijck te Nuland is voor korten tijd verdronken, en werd vervangen door Pastoor van Iersel. Ook Pastoor Vogels uit Nulands Vinkel is overleden; hij werd vervangen door pastoor Claassen uit Tilburg.
Den 22 Juni 1915 kwam ik weer in Nuland, later op den dag ging ik nog naar Lithoijen. Burgemeester During is een echte zenuwlijder geworden; hij heeft pas een maand verlof gehad, en moet weer weg. Ik heb hem gezegd, dat hij, onder overlegging van een geneeskundig attest, aan Binnenlandsche Zaken een langdurig ziekteverlof moest vragen. Mocht hij dan niet weer hersteld zijn, dan zal hij wel ontslag moeten vragen. De secretarie wordt middelerwijl zeer goed in orde gehouden door Hurkmans, gediplomeerd ambtenaar ter secretarie te Rosmalen.
Het landbouwonderwijs, vóór enkele jaren in gemeente verstrekt, gaf wel eenige practische resultaten. Ik heb er sterk op aangedrongen, dat men de boeren weder de gelegenheid zou geven om een landbouwcursus te volgen. Het gaat den boeren niet best; de meesten wonen gehuurd. Uitwonende eigenaren zijn o.a. Poot en Huenink (Deventer) aan wie Kaathoven (80 H.A.) met 3 hoeven behoort; Sopers met 5 hoeven;Houwing met 5 hoeven; Wed. v. Richt met 2 hoeven; V. Rijckevorsel met 1 hoef (v. den Bosch, hengstenboer); Sweens met 1 hoef. De boeren houden over het algemeen te veel vee; zij pachten wei- en hooiland in den polder, en drijven de prijzen veel te hoog op; dit jaar 25% hooger dan in 1914. Als de prijzen van het vee mochten terug loopen, dan worden de boeren straatarm.
Nuland heeft nogal bezittingen; eene behoorlijke uitvoerige beschrijving van de exploitatie daarvan ontbrak; wel had de burgemeester een register aangelegd, maar dat gaf niet wat het geven moest. Van het Dagelijksch Bestuur is niet veel meer te verwachten; de burgemeester is zenuwziek, en versleten; de wethouders zijn een pr. oude conservatieve boeren: v.d. Kant is 70 jr.; van Crey 80!
 Burgemeester T. Theunissen, 1915-1950, foto 1949 (Het Zuiden, BHIC) |
Den 25 Juli 1919 bezocht ik per auto vanuit Den Bosch de gemeente Nuland, Geffen en Berghem. Burgemeester Teunissen is voor 7 maanden gehuwd met eene dochter van v.d. Wiel, den burgemeester van Huisseling. Dientengevolge is hij wat tot rust gekomen. Gelukkig. De oorlog en de daaruit voortspruitende tijdsomstandigheden hebben de landprijzen omhoog gejaagd; daarvan profiteerden de uitwonende eigenaren van ± 200 H.A. grond, om die te gelde te maken. Al dat land werd door inwoners van Nuland gekocht; ook zij hadden gelukkig veel geld verdiend. De kleine boertjes komen echter in het gedrang; nu alles zoo duur is, dreigen zij ten onder te gaan.
Er wordt geen landbouwonderwijs gegeven; de eenige man in de buurt, bevoegd om het te geven, is het hoofd der school te Heesch, de Heer Maas. Hij was vroeger schoolhoofd te Vinkel en heeft toen ruzie gehad en heeft de gemeente verlaten; nu willen de boeren niets meer met hem te maken hebben, en een landbouwcursus van hem niet volgen! Voor de eieren wordt nog zestien cent per stuk betaald; de boeren maken dus prachtige zaken!
De Groot, het hoofd der school te Vinkel is potdoof en dus geheel ongeschikt tot het geven van onderwijs; het is meer dan erg dat het schooltoezicht hem zoo lang getolereerd heeft. Er bestaan thans plannen om de school te Vinkel over te dragen aan den pastoor; De Groot zou dan door pastoor niet overgenomen worden, maar op wachtgeld gesteld worden. Bij de raadsverkiezing werden 4 raadsleden, onder welke de wethouder Van der Kant (26 jr. raadslid) uitgeworpen.
Aangedrongen op het verhoogen van de jaarwedde van den veldwachter; op het aanleggen van een staat van exploitatie der gemeentelijke bezittingen; op het herzien van de algemene politie verordening. Dr. Trug uit Berlicum is gemeente- (armen)dokter; hij wordt niet erg geroemd.
Den 29 Mei 1923 kwam ik weer in Nuland. Ook hier gebrek aan woningen, al kan men niet bepaald van woningnood spreken: zeven gezinnen wonen gehuurd in een kamer. Dertien woningen werden in het laatste jaar met Rijkspremie gebouwd, terwijl eene aanvrage om premie nog in behandeling is. Bij de laatste Raadsverkiezing kwamen drie nieuwe Raadsleden: wethouder Bekkers en nog een Raadslid hadden zich niet herkiesbaar gesteld, terwijl één raadslid werd afgestemd.
In den Raad heeft de burgemeester veel last van de oppositie van het raadslid P. van Drunen; die man is altijd fel opposant, en is niet eerlijk: Toen er moeilijkheden waren wegens het te kort in kas (± f. 10.000) bij den ontvanger F.J. van Heeswijk, bracht Van Drunen, die daarover met den burgemeester en nog twee andere Raadsleden den advocaat der gemeente – Mr. v. Zinnicq Bergmann – was gaan spreken, alles wat Bergmann gezegd en geraden had, over aan den advocaat der tegenpartij, Mr. Pastoors te Eindhoven!
Nuland krijgt van dat geld niets terug. Mr. Pastoors wilde aan de gemeente f. 2.000,- teruggeven, wanneer B. en W. eene verklaring wilden afgeven, dat de gewezen ontvanger naar hunne meening een eerlijk man was. B. en W. hebben die verklaring terecht geweigerd. Een broeder van den ontvanger werd in diens plaats benoemd tot gemeenteontvanger van Nuland. Ik heb er aanmerking op gemaakt, dat de vader van den burgemeester te Nuland als ambtenaar ter secretarie (f. 500,-) werkzaam is. Het gezag van den burgemeester over dien ambtenaar kan niet groot zijn.
De belastingen zijn niet hoog: 100 opcenten op de vermogensbelasting, 25 op de Rijksinkomstenbelasting en 2 ½% hoofdelijke omslag. Als men niet die misère met den gemeente-ontvanger had, zouden die 2 ½% niet noodig zijn. Op de begrooting van 1923 en op die van 1924 wordt telkens ± f. 5.000,- uitgetrokken om dat kastekort te dekken. Het electriciteitsbedrijf werd 15 Maart 1922 geopend, en gaf in 1922 een verlies van f. 900,-. In 1923, als wanneer men in den voordeligen tijd 1 Januari tot 15 Maart stroom levert, hoopt men ongeveer quitte te spelen. Met de aflossing van het geïnvesteerde kapitaal – f. 16.500 – begint men eerst in 1924. De gemeente-eigendommen tegen brandschade verzekerd bij de Vereeniging van Nederl. Gemeenten, tegen f. 0,20 ¼ per f. 1.000,- Nuland verdient daarmee, in vergelijking met de vroegere verzekeringspremie ruim f. 25,-.
Bittere klachten over waterbezwaar tengevolge van den hoogen stand van de Groote en de Kleine Wetering. Door alle werken, welke Den Bosch aan het Hinthamereinde, en bij de zwemkom uitvoert, kan het water daar niet weg. Gemeentegeneesheer is Dr. Trüg te Berlicum. Men is over hem zeer ontevreden. Hij werkt met eene niet gediplomeerde vrouw. Op de 52 geboorten in 1921 waren 43 bevallingen zonder deskundige verloskundige hulp.
 De vroegere stoomzuivelfabriek, later de Conservenfabriek Fruco, 1950 (Het Zuiden, BHIC) |
In Nuland zijn geen rijke en geen arme mensen; slechts drie armen worden bedeeld. In Heesch én in Nuland staat ene stoomzuivelfabriek; beide ingericht voor het verwerken van 5.000.000 L. melk. De fabriek in Heesch verwerkt 1.500.000 L. melk, en die in Nuland 1.250.000. De opzet was, dat er ééne fabriek zou komen; de geestelijk adviseurs kregen ruzie, en zoo kwamen er twee fabrieken. De geestelijk adviseurs werden verplaatst, maar de boeren bleven met de twee fabrieken zitten.
Twee boerenleenbanken; een te Nuland en een te Vinkel; die te Vinkel is de grootste. Twee autobusdiensten: een Grave-Den Bosch, en een Maren-Den Bosch. Bovendien rijdt op de marktdagen nog een tweede autodienst Grave-Den Bosch (van v.d. Reijdt).
Landbouwonderwijs wordt geregeld gegeven. Het gaat den boeren redelijk goed. Doordat in den polder voor den handel veel hooi gekocht wordt, moeten de boeren het door hen benoodigde hooi te duur koopen. De keuters zijn arme tobbers. De arbeiders hadden te kampen met werkeloosheid; in den afgeloopen winter moest Nuland aan 16 menschen werk geven. Een 25-tal arbeiders hebben vast werk in Den Bosch. Gras maaien in Holland, bij de oogst in de Haarlemmermeer helpen is geheel gedaan; de menschen zijn vervangen door machines.
De boeren wonen thans meestal op hun eigen; zeer tot hun nadeel, want dat kost hun veel meer dan vroeger, toen ze gehuurd woonden. De groote boeren mesten varkens; de kleine boeren fokken biggen. Heerlijk jachtrecht nog steeds gehuurd voor f. 1.200.- door Suyling en notaris Worst. Op Vinkel eenige wildschade; verder in de gemeente niet.
