Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Oud en Nieuw Gastel
Den 11den. Mei 1896 bezocht ik deze gemeente. Omstreeks half tien kwam ik daar aan, en werd er opgewacht door den Burgemeester (De Bie) met diens twee wethouders. Om 10 uur verleende ik audiëntie; behalve pastoor en kapelaan verscheen ook nog de heer Franken, lid der Provinciale Staten.
Bijzonderheden omtrent mijn bezoek zijn niet te noteeren. Oud-Gastel is eene welvarende gemeente; er zijn drie suikerfabrieken, waar veel geld wordt verdiend door de arbeidende klasse. De teelt der bieten geeft ook des zomers veel werk.
Blijkens het deswege namens mij ingesteld onderzoek laten zoowel de administratie van den ontvanger als die van den secretaris nogal wat te wenschen over. “De gewenschte netheid ontbreekt in de administratie, welk gebrek echter niet moet worden beschouwd als een teeken van verwachting” zegt de Heer Klasens.
Den 14 September 1900 kwam ik weder in de gemeente. Van de audientie werd gebruik gemaakt door den Heer Franken, die bereids zijne demissie had genomen als lid der Provinciale Staten en van den Gemeenteraad en op het punt stond voorgoed Oud Gastel te verlaten om in Belgie te gaan wonen; hij kwam eenvoudig afscheid nemen. Daarna verscheen de heer De Bie, cand. nots, sollicitant naar het notariaat te Zundert; hij wees met nadruk op de groote distantie tusschen Zundert en Oud Gastel, en betoogde, dat noch de notaris te Oud Gastel, noch die te Etten, behoefden te vreezen voor concurrentie, wanneer hij te Zundert mocht benoemd worden; daarvoor lagen Etten en Oud Gastel te ver van Zundert verwijderd.
B. en W. verklaarden het groot aantal levenloos aangegevenen, 12 tegen 160 geboorten, door de werking van de begrafenisfondsen. Als eene vrouw na eene zwangerschap van drie maanden een miskraam heeft, dan geeft de doctor reeds een briefje af, en wordt er geld uit het fonds getrokken. De zware arbeid, door zwangere vrouwen verricht, verklaart volgens den wethouder, Doctor Dautzenberg, het groote aantal miskramen. Die begrafenisfondsen zijn echter tevens oorzaak, dat de ouders hunne kinderen verwaarloozen; het leed over het verlies van een kind wordt veel verzacht door de uitkeering uit het begrafenisfonds.
Van de elf raadsleden wonen er zeven, onder wie de burgemeester en de beide wethouders in de kom der gemeente; twee wonen er op Stampersgat, onder wie de bekende Vlekke; een op Meer en Stoof, en een op Kuivezand. De leden van den Raad woonden reeds minder goed over de heele gemeente verdeeld, toen het raadslid, dat te Over Esseldijk woonde, naar de kom van Oud Gastel verhuisde, en daardoor de verhouding nog slechter maakte. –Volgens B. en W. is het zeer moeielijk onder boeren bijv. te Over Esseldijk, een geschikt raadslid te vinden.
De wethouder Smoor is tevens dijkgraaf van de Mark en Dintel; hij vertelde, dat langs de Mark de meeste peeën vervoerd werden voor de 8 daarlangs liggende suikerfabrieken, nl. voor de fabriek te Stampersgat (Vlekke), St. Antoine (Vlekke), Standdaarbuiten (Meeus uit Dordrecht), Oudenbosch (Van Rossem), Oudenbosch (Grandpré Molière), Oudenbosch (Daverveldt, Binck en Co.), Zwartenberg (Heerma van Voss), en Breda (Vriens). De fabriek te Breda krijgt veel peeën per spoor; alle fabrieken krijgen nogal peeën per as, uit de langsliggende polders; van de overige peeën wordt een achtste deel vervoerd langs de Roode Vaart, en komt de rest langs de Mark, via Dintelsas.
Smoor nam tegenover mij de sluis aan Dintelsas nogal in bescherming; ook in den tijd van het drukste peeënvervoer was de toestand aldaar niet zoo erg als ik wel scheen te meenen, doordat iedere 20 minuten een groote of wel twee kleine schuiten konden geschut worden, terwijl iedere zes uur het water buiten en binnen het sas gedurende ongeveer tien minuten gelijk stond, en alsdan sleepbootjes de groote bietenschuiten door het sas sleepten.
De bekende Vlekke was voor 27 jr gewoon onderwijzer te Oud Gastel op een tractement van f. 325, benevens f. 25 gratificatie. Het Statenlid Franken, destijds boekhouder aan de fabriek te Stampersgat, werd toen directeur van St. Antoine. Vlekke kreeg toen de boekhoudersplaats van Franken; in 1881 werd hij directeur van de fabriek te Stampersgat. In 1895 werd hij tevens directeur van St. Antoine. De fabriek te Stampersgat ging onder Vlekke voortdurend goed; St. Antoine begint nu eerst goed te gaan.
De fabriek te Stampersgat is tweemaal zoo groot als St. Antoine, en produceert tweemaal zoo veel. In den hoofdelijken omslag van Oud Gastel is Vlekke thans aangeslagen naar een inkomen van ruim f. 16.000. Als de fabriek te Stampersgat volop werkt, worden er dagelijks 15 schepen gelost en 1 millioen K.G. peeën verwerkt. Al wordt er ook met een elevator gewerkt, er is toch veel handenarbeid daarbij noodig; het zwaarste werk, het peeëndragen, geschiedt meestal door een 60-tal arbeiders uit Over Flakkee. Van de diensten van vrouwen wordt daarbij zoo weinig mogelijk gebruik gemaakt; ook in zoogenaamde wiedploegen (menschen, die het land, door de fabriek voor peeën gehuurd van onkruid zuiveren) worden geen vrouwen te werk gesteld.
Er zijn twee openbare scholen in de kom van Oud Gastel, en eene te Stampersgat. Als leerplicht ingevoerd wordt zal er vermoedelijk niet behoeven gebouwd te worden, omdat er juist door de kerk eene bijzondere school voor meisjes gebouwd is, welke school den 1 November 1900 in gebruik zal worden genomen.
Doordat er aan de suikerfabrieken veel geld wordt verdiend, komen de oppassende arbeiders gaandeweg in het bezit van eigen woningen. Vlekke richtte in 1899 te Stampersgat eene vereeniging “Eigen Haard” op; aanvankelijk bouwde die vereeniging aldaar een 12-tal werkmanswoningen; zonder bijzonder hooge huur te moeten betalen (de geldschieters stellen zich met eene matige rente van hun geld tevreden) zijn de huurders na 25 jaren eigenaren van hunne woning.
Den 25 April 1904 kwam ik weer in de gemeente. Ik had tevoren Roosendaal bezocht, en reed vandaar naar Oud Gastel, vanwaar ik later per rijtuig naar Roosendaal terugkeerde. Door influenza kon ik in Bergen op Zoom mijn gemeentebezoek eerst 14 dagen later beginnen, dan ik aanvankelijk van plan was; daardoor kwam ik ook 14 dagen later in Oud Gastel, dan aanvankelijk mijn voornemen was. Daardoor liep ik den burgemeester Mastboom mis, wien ik, vanwege zijn huwelijk, een maand verlof had gegeven met ingang van 19 April. Kerstens, de oudste wethouder, fungeerde als burgemeester; naast hem werd ik ontvangen door den wethouder Dautzenberg.
Ik verleende audientie aan den pastoor (Damen) met twee kapelaans; zij zijn witheeren uit het klooster van St. Bernard, vroeger te Schelle, thans te Bornum in België. Daarna verscheen notaris Smulders; hij was buitengewoon tevreden, en had het eerste jaar f. 4.800 gemaakt. De wethouders vertelden mij, dat Smulders zoo goed met de menschen kon, zoowel met de notabelen als met de armen. Ten slotte verscheen Dr. Jansen, een zoon van Jansen van het Gouvernement; hij klaagde erg, dat, tengevolge van de malaise in de suikerindustrie, en vooral tengevolge van den dood van Vlekke, zooveel menschen aan de suikerfabriek te Stampersgat gedaan kregen. Hij meende, dat de slagen, welke vielen, harder aankwamen dan noodig was, en dat zulks om polititeke redenen gebeurde, nl. om de Regeering te bewijzen in welke een critieken toestand de suikerindustrie zich bevond.
B. en W. deelden mij mede, dat, onder de arbeidende klasse, gedwongen huwelijken regel is; onder den middenstand en onder de boeren komt het niet voor. Het getal onwettige geboorten varieert van 3 tot 13 per jaar. Bij raadsverkiezing worden de leden bij candidaatstelling gekozen; sinds nieuwe kieswet werd er slechts één maal gestemd.
Het klooster van St. Bernard, aanvankelijk te Schelle, later te Bornum, had in Oud Gastel vele eigendommen. Omstreeks 1300 bouwde het klooster den tegenwoordigen toren; die was toen bestemd als vuurtoren. In 1552 werd de polder van Heerjansland, gezegd Nieuw Gastel ingedijkt; hij werd uitgegeven aan Heer Jan, marquis van Bergen op Zoom een neef van Karel V. Deze Heer Jan heeft toen getracht eene parochie te stichten voorbij Stampersgat (destijds genaamd Stoutersgat, omdat het een kwaad gat was voor de schippers) aan den Bovelakendijk. De Nieuw Gastelsche dijk, door Heer Jan in 1552 gelegd, werd in 1580 door de Staatschen doorgestoken; toen ontstond er een groote hongersnood onder de bevolking, en werden de katholieken verdreven. Later (in 1595) werd de polder herdijkt door Jhr. Bannier.
Toen omstreeks 1700 de katholieke godsdienst weer oogluikend werd toegelaten, kwam er weer een schuurkerk, ter plaatse waar later de pastorie van Oud Gastel gebouwd werd. Omstreeks 1840 zou Dintelsas gemaakt worden; toen het haast klaar was, kwam er een storm, en werden alle werken vernield. Uit de particuliere fondsen van Koning Willem I werd toen de tegenwoordige schutsluis gebouwd; de Koning gaf daarvoor f. 100.000. Door die sluis te Dintelsas werd men onafhankelijk van het zeewater, en verbeterde dientengevolge de toestand van de polders langs de Mark ontzaggelijk.
Er bestaat in de gemeente eene strafverordening houdende verbod tot het oprichten van tapperijen, welke verordening goed schijnt te werken. Die verordening werd gehaald uit de Gemeentestem nrs. 2603 en 2628. Behalve een zeer belangrijk schotkohier met bijbehoorende kaart is er geen oud archief van eenig belang aanwezig. Te Stampersgat moeten de meisjes naar de openbare school; te Oud Gastel is een liefdehuis.
De suikerfabrieken Stampersgat en die van De Bruin te Zevenbergen, zijn de eenige suikerfabrieken, die niet zijn aangesloten bij den bond van suikerfabrikanten. De suikerfabriek van De Bruin te Zevenbergen, Stampersgat, St. Antoine, Daverveldt Binck en Co, en v. Rossum (te Oudenbosch) verwerken hun melasse gezamenlijk in een fabriek te Zevenbergen. Zij doen niet mede aan de melasse spiritusfabriek te Bergen op Zoom. Stampersgat verwerkte in 1901 de bieten van 2.500 H.A.; in 1902 van 2.400 H.A.; in 1903 van 1.600 H.A.; in 1904 van 1.500 H.A. St. Antoine ging van 1.600 H.A. in 1901 terug tot 1.000 H.A. in 1904. Daverveldt Binck en Co. heeft nog bieten van ruim 1.000 H.A.
Het contract Vlekke (het participatiestelsel) is gevallen, nadat de boeren een jr de verliezen mede moesten dragen; er wordt echter nog algemeen gecontracteerd op gehalte; bieten met 14% gehalte f. 10; voor iedere % gehalte meer f. 1 meer.
Den 11 Juni 1908 kwam ik weer in de gemeente. Wethouder Dautzenberg is op reis; ik word ontvangen door den burgemeester en den wethouder Kerstens. Ik verleen audientie aan den pastoor met zijne twee kapelaans; zij hebben niets bijzonders te vertellen; alleen zouden de Heeren gaarne zien, dat het Raadhuis werd afgebroken; dan kwam de nieuw gebouwde kerk zooveel te beter uit! Ik heb hen geraden, dan een heel hoogen prijs voor het Raadhuis te bieden; dan was er misschien eens over te denken.
Wittenaar, hoofd der school, benevens Broeders, onderwijzer aan dienzelfden school, klaagden, dat het gemeentebestuur hen zoo slecht bedacht bij de uitvoering der salariswet Bink; de heeren naar Gedep. Stat. verwezen. De burgemeester, dijkgraaf van de Mark en Dintel, deelde mij mede, dat z.i. geene verbouwing en vergrooting noodig was van de schutsluis te Dintelsas; er konden schepen van 36 M. lengte geschut worden; in 1907 is de schutsluis nog heelemaal drooggelegd; er is een nieuwe vloer in gemaakt; de sluis is toen uit- en inwendig veel verbeterd; buiten werden er toen ook nog nieuwe kaaimuren gemaakt; met gelijk water kunnen de grootste schepen er natuurlijk door; gelijk water duurt soms niet langer dan een kwartier; soms wel anderhalf uur; In 1907, toen de bietencampagne tamelijk groot was, heeft geen enkel schip langer dan een halven dag moeten wachten. Als alle schepen tegelijk konden opvaren, dan zou men soms opstopping krijgen aan de fabrieken, hetgeen zeker niet gewenscht is.
Van Dintelsas-Standdaarbuiten ligt de bodem van de Dintel (de Mark) op 3 M. –A.P.; schepen van 3 M. diepgang kunnen daar in den regel varen; de vaargeul is 20 M. breed. Mark en Dintel doet veel, om de Mark in goeden bevaarbaren toestand te houden; het schafte zich in 1907 een eigen baggermolen aan, en heeft daarop voortdurend dertig menschen aan het werk. Aan Lamgatsveer is een kleine schutsluis, om schepen van de Roode Vaart naar de Mark te schutten; als er groote schepen moeten geschut worden, dan zet men alle deuren open, en laat de Roode Vaart met de Mark gelijk loopen; daarmede wordt dan het zeer verontreinigde water van de melassespiritusfabriek van v. Schendel op de Mark gebracht; in den afgeloopen zomer had men daarvan op de Mark veel hinder ondervonden. De burgemeester vroeg, of hij gedwongen was, dat water op de Mark te ontvangen? Hem geraden, zich deswege tot G.S. te wenden.
Stampersgat zendt geen melasse meer aan v. Schendel; het laat alles verwerken te Delft op de Nederlandsche spiritusfabriek. Van Schendel verwerkt, behalve de eigen melasse, die van St. Antoine, Daverveldt Binck en Co, en v. Rossum. De suikercampagne 1908 zal zeer groot worden: Stampersgat contracteerde voor 2.600 H.A., St. Antoine voor 1.700 H.A., Daverveldt Binck en Co voor 1.400 H.A.
De door Vlekke te Stampersgat opgerichte vereeniging Eigen Haard bestaat nog, maar lijdt een kwijnend bestaan; er zijn niet meer dan 13 woningen gebouwd. Stampersgat, St. Antoine en v. Schendel koopen nog bieten op gehalte; op participatie in de winst verkoopt slechts een enkele zeer groote bietenbouwer, zooals bijv. Mijnh. Kakebeeke in Zeeland, die jaarlijks 400 H.A. bieten verbouwt.
Sinds het nieuwe reglement op de waterleidingen moet de gemeente alle waterleidingen onder Oud Gastel onderhouden; daar zijn geen polders; onder Nieuw Gastel heeft de gemeente niets te doen; daar zorgt de polder er voor. Het Burgerlijk Armbestuur heeft geen eigen fondsen dat naam heeft; krijgt jaarlijks een belangrijk subsidie – minstens f. 1.200 – van gemeente; het besteedt voor f. 75 per jaar de ouden van dagen in het liefdehuis; het kan daar tegen f. 0,40 daags besmettelijke en andere zieken laten verplegen.
Den 15 April 1912 kwam ik weer in Oud Gastel; ik reed er vanuit Roosendaal heen; ik bezocht later ook nog de gemeente Roosendaal. Ik verleende audientie aan den pastoor met diens kapelaan; de Heeren hadden niets bijzonders te vertellen. Van de vereniging “Eigen Haard” te Stampersgat is burgemeester tegenwoordig de voorzitter; vereeniging moet gunstig werken; één huis werd reeds eigendom van den huurder; op den duur zal dat met de meeste woningen het geval zijn.
Omtrent suiker en suikerfabrieken vernam ik nog, dat een zak suiker 100 K.G. weegt; dat 35.000 K.G. bieten een gemiddelde oogst per Hectare is; dat 1.000 K.G. (netto) bieten moeten uitleveren 140 K.G. suiker en bovendien voor f. 1,- melasse en voor f. 1,- pulpe. Het participatiestelsel bij aankoop van bieten is geheel verlaten; in de plaats daarvan kwam de coöperatie, en als gevolg daarvan de oprichting van de coöperatieve fabriek onder Dinteloord. Naar men meende stonden de kansen, om binnenkort te komen tot de oprichting van eene tweede coöperatieve suikerfabriek niet gunstig.
Slechts enkele fabrieken contracteeren nog op gehalte; De Bruin te Zevenbergen, Van Loon te Steenbergen, en St. Antoine voor de bieten uit de Haarlemmermeer; die bieten zijn groot van stuk en houden weinig suiker. In de afgeloopen campagne kwamen bezwaren voor in het scheepvaartbedrijf op de Mark. Een schip, meer dan 1.000 ton groot, liep vast in de brug te Stampersgat; dientengevolge was het scheepvaartverkeer én het verkeer over de brug twaalf uur gestremd.
De bepaling der grootte van de schepen naar de tonnenmaat zal men moeten wijzigen, omdat het gebleken is, dat de schippers – vooral de Belgische – daarmede knoeien; men zal nu in het vervolg meten de lengte, de breedte en de diepte der schepen, en naar gelang van de uitkomst bepalen, tot waar de schepen de Mark op mogen varen. Langs de Mark liggen 8 fabrieken, nl. 1. de coöperatieve, 2. Stampersgat, 3. St. Antoine, 4. en 5. in de Oudenbossche haven, 6. Standdaarbuiten, 7. Zwartenberg en 8. Wittouck te Breda. Het contract van den bond van suikerfabrikanten loopt nog 5 jaren; daarbij waren alle fabrieken aangesloten, behalve Stampersgat en De Bruin.
De Algemeene Suikermaatschappij kocht Stampersgat, en liet de bieten, waarvoor haar agenten contracteerden, alle koopen zoogenaamd voor Stampersgat. Voor hare fabrieken te Breda, Bergen op Zoom en Oudenbosch (Van Rossum) een zeer groot voordeel, want die konden nu bieten krijgen uit de bieten van den Bond, zonder daarin zelve haar evenredig quantum te leveren.
Den 11 Augustus 1917 kwam ik weer in de gemeente; tevoren had ik Roosendaal bezocht. Het Post- en Telegraafkantoor was van de gemeente; veel huur bleef er jaarlijks niet over. Daarom de huur aan het Rijk opgezegd en er een Raadhuis van gemaakt. Het is bepaald goed ingericht, en voor lange jaren groot genoeg. Het oude raadhuis is thans voor de inkwartiering bij de militairen in huur; het is bestemd op den duur te worden afgebroken.
Voor drinkwaterplannen van Dr. Jenny Weyerman voelt men niet veel; Oud Gastel heeft een zandbodem en goed water; Nieuw Gastel (Stampersgat) heeft een kleibodem en slecht drinkwater; daar heeft men aan ongeveer alle huizen regenwaterbakken; evenwel zonder filters.
De Wester suikerraffinaderij kocht twee suikerfabrieken nl. die te Stampersgat, en die van Daverveldt Binck en Co. (kort bij Oudenbosch). De laatste zal gesloopt worden. Omtrent de verhouding van de Asmee tot de Wester wist men het fijne niet. Men meende dat Mr. A.J.M. Smits en van Rossum ruzie gehad hadden, en dat Smits er toen uit was gegaan. Zeker was, dat Van Rossum thans de homme d’affaires voor de Wester was. In de fabriek van de Compagnie du laît “Vacca” is de Wester ook al sterk geïnteresseerd; het is eene goede inrichting om veel suiker duur aan den man te brengen. Mr. Smits regelde ook daar vroeger de zaken; thans is hij ook daar uit.
Naar het oordeel van Mastboom en Dautzenberg doet Wester verkeerde zaken; de groote fabrieken maken thans zelve witte suiker; Dinteloord maakte nog pas eene inrichting van vijf ton; een bedrijf als dat van de Wester, om nl. alleen suiker te raffineeren, moet op den duur verdwijnen. Er zijn thans 7 coöperatieve suikerfabrieken: Dinteloord, Zevenbergen, Roosendaal, Bergen op Zoom, Puttershoek, Sas van Gent en Groningen.
Toch zijn de vooruitzichten voor de eigen fabrieken niet zoo ongunstig , als men oppervlakkig zou meenen. De meeste van die coöperatieve fabrieken hebben op geen stukken na zooveel aandeelen bij de belanghebbende boeren geplaatst, als noodig zou zijn, om voortdurend over voldoende bieten te kunnen beschikken.
Zoolang de suiker duur is en er veel geld verdiend wordt, zal alles natuurlijk goed loopen. Maar wordt de suiker goedkoop, dan zullen de boeren niet meer bieten bouwen, dan zij volgens hun aandeel in de fabriek verplicht zijn. En doordat er veel te weinig aandeelen door de meeste fabrieken geplaatst zijn, zullen ze dan maar een klein quantum bieten te verwerken krijgen. Het is zeer de vraag, of die coöperatieve fabrieken dan zullen kunnen blijven bestaan.
De twee bierbrouwerijen in de gemeente zijn thans ingericht tot groentendrogerijen, en werken druk, filialen van de jamfabriek te Princenhage. De Vereeniging “Eigen Haard” is thans opgeheven; alle menschen zijn thans eigenaar geworden. De woningnood is groot; de menschen, die aan de fabriek te Dinteloord werken, wonen allen te Stampersgat. Burgemeester is in onderhandeling met Directie te Dinteloord, dat deze fabriek voor haar menschen wat arbeiderswoningen bouwt; dan wordt Stampersgat ontlast en de menschen geholpen.
Landbouwvereeniging kocht voor drie weken in Drenthe een prachtigen stamboekstier voor f. 800, het beestje is 12 maanden oud.
Den 6den. Juni 1921 bezocht ik per auto vanuit Roosendaal Oud Gastel, Oudenbosch en Standdaarbuiten. Burgemeester Mastboom is naar mijne meening niet voldoende meegaand; hij is er vooral op bedacht, dat de gemeente geene uitgaven doet. Zoo kwam het Raadslid Theunissen – een arbeider – zich ter audientie beklagen, dat Mastboom niet wilde medewerken om tot den bouw van arbeiderswoningen te geraken. De Raad had eerst toegestemd, dat er door eene bouwvereeniging, van welke Theunissen voorzitter is, 18 arbeiderswoningen zouden worden gebouwd. Maar toen het Rijk met zijn premiebouw begon, had de Raad zijn besluit weer ingetrokken, en nu gebeurde er niets.
Het overleg tusschen burgemeester en pastoor is verre te zoeken. Zoo is de pastoor bezig met den verbouw van eene meisjesschool (aangenomen voor f. 56.000) en met den nieuwbouw van een jongensschool (aangenomen voor f. 70.000), terwijl wanneer die scholen zullen zijn geopend, de openbare scholen zullen leeg loopen, en de gemeente met twee goede schoolgebouwen zal blijven zitten, waarvoor geen emplooi zal zijn! Bovendien heeft de pastoor voor de jongensschool geene onderwijskrachten; hij engageerde daarvoor Broeders, behoorende tot eene Belgische Congregatie; die Broeders studeeren nu voor de Hollandsche onderwijsakte; de pastoor hoopt, dat zij die zullen behaald hebben, tegen dat zijn school zal zijn gebouwd!!
Directeur van de suikerfabriek St. Antoine was de Belg Goossens. Er waren in het geheel 44 aandeelen van f. 5.000 ieder, waarvan ¾ in handen van Belgen. Goossens wist gedaan te krijgen, dat de Belgen hunne aandeelen verkochten aan de Centrale Suiker Mij. Deze was toen baas, en liet o.a. een balans goedkeuren, met een batig saldo van f. 400, terwijl eene naastliggende fabriek dat jaar 2 millioen verdiend had. Met het in effecten belegde reserve kapitaal van St. Antoine – 6 ton – betaalde de Centrale Suiker Maatschappij de 44 aandeelen (de in Hollandsche handen zijnde aandeelen werden ten slotte tegen denzelfden koers overgenomen als voor de aandeelen der Belgen was bepaald), en had op die manier de heele fabriek voor niets in vollen eigendom verkregen. Het wordt waarlijk tijd, dat de wet op de Naamlooze Vennootschappen grondig wordt herzien.
De Heer Van Rossum, directeur van de Centrale Suiker Mij, is Commissaris van de Compagnie du lait Vacca; als zoodanig genoot hij in 1920 f. 39.000 tantième, terwijl hij dat jaar heelemaal niet in Oud Gastel was geweest!
Den 13 Juni 1925 kwam ik weer in de gemeente; later bezocht ik ook nog Ossendrecht. Er is nog geen woningnood; toch wordt er hier door het particulier initiatief veel gebouwd; ook veel door arbeiders. Van de elf Raadsleden zijn er 5 arbeiders. Bij de volgende Raadsverkiezing worden de arbeiders beslist baas. De waarde van het geld, den druk der belastingen kennen de arbeiders niet. Gedep. Staten zullen in de toekomst nog wel eens remmend moeten optreden.
 De Gastelse suikerfabriek met gezicht op de Dintel met bietenschepen, 1925 (collectie: West-Brabants Archief) |
Electriciteitsbedrijf gaat gelukkig goed; 50 en 25 cnt. Het eerste jaar gaf reeds een batig saldo. De waterleiding West Brabant gaat voorloopig nog slecht. In Oud Gastel is het welwater vrij goed; daarom daar geen aansluitingen. Maar ook in Stampersgat, waar het water gedecideerd slecht is, komen haast geen aansluitingen. Het einde zal wel zijn, dat de menschen krachtens de politieverordening tot aansluiten gedwongen zullen worden; die verordening moet binnen vijf jaar tot stand komen.
Men verlangt er hard naar, dat de verharding op de provinciale wegen wat breeder gemaakt wordt; vooral het verkeer op den weg naar Roosendaal is erg druk. De kom van de gemeente is gerioleerd. Gemeente maakte veel koolaschwegen; vroeger 1 M3 koolasch te Roosendaal voor f. 1,-; thans 1 M3 franco voor de wal, afkomstig uit Rotterdam voor f. 2,-. De boeren zorgen voor gratis transport.
Verbetering van de Roosendaalsche en Steenbergsche Vliet is ook voor deze gemeente van groot belang; als alles klaar is, en de rivier verdiept en genormaliseerd, zullen schepen van 500 ton Roosendaal kunnen bereiken. Het laatste gedeelte – het bovenpand – is juist aanbesteed. De warenkeuring en de vleeschkeuring zijn beide hoogst nuttige diensten. Behalve eenig toezicht bij woningbouw merkt men van de Gezondheidscommissie niet veel. In den afgeloopen winter hebben gemeente en polder zich vereenigd voor de werkverschaffing; voor wegen en waterleidingen werd toen f. 2.000 extra loon besteed.
De beetwortelsuikerfabriek St. Antoine wordt uitgebroken en naar Engeland verplaatst. De fabriek te Stampersgat zal dit jaar waarschijnlijk niet werken. Een ramp voor de gemeente. De melkfabriek Vacca is eene onderafdeeling van de N.V. Hollandia te Vlaardingen; daar werken ± 100 man; ze hebben bijv. een eigen bussenfabriek voor melkpoeder en gecondenseerde melk.
Vele autobussen; ze worden niet gesubsidieerd; dat was niet noodig. Het getal varkens en geiten, door de arbeiders gehouden, wordt gaandeweg kleiner. De arbeiders gaan ook hier steeds meer op de overheid steunen. Zorg om voorraden te hebben om den winter door te komen, wordt gaandeweg minder.
De Gastelse beetwortelsuikerfabriek, 1911 (collectie: 
De Rijpersweg. De linkerkant is nog onbebouwd, 1905 (collectie: 
Een klas van de St. Bernardusbewaarschool met zuster Casimira, 1910 (collectie: 
Een sneeuwtafereel in de Dorpstraat, 1910 (collectie: 
Dorpstraat, 1916 (collectie: 
