Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Steenbergen en Kruisland
Den elfden Mei 1896 bezocht ik de gemeente Steenbergen; ik was per trein tot Roosendaal gegaan, had en passant Oud- en Nieuw-Gastel gezocht, en was toen over Kruisland naar Steenbergen gereden. Er was veel drukte gemaakt om mij te ontvangen; twee muziekgezelschappen en eene harmonie brachten afwisselend verschillende stukken ten gehoore. Met den burgemeester en de wethouders onderhield ik mij totdat het tijd was voor de audiëntie.
De audiëntie was zeer druk bezocht; vooreerst een geneesheer, Steenmeijer, die met bittere klachten tegen den burgemeester voor den dag kwam; vervolgens Dr. Bruinsma, die ± een uur lang sprak om mij te doen begrijpen, hoe verkeerd de burgemeester in Steenbergen op zijn plaats was: als burgemeester was hij bekleed met burgerlijk gezag, als eigenaar der beetwortelsuikerfabriek was hij groot werkgever en had dientengevolge veel invloed; ten laatste, als zeer gefortuneerd, waren zeer vele menschen van hem afhankelijk. Zijn macht en invloed gebruikte hij (altijd volgens Dr. Bruinsma) verkeerd, door te influenceeren op leden van den raad, op kiezers enz.
Mijn indruk was, dat Dr. Bruinsma en de burgemeester te groote persoonlijkheden zijn voor een plaatsje als Steenbergen; dat zij, na eens ruzie te hebben gehad, van elkaar niets kunnen verdragen, en alles tegenwerken, wat door den ander wordt gedaan of voorgesteld. Zij zijn te groot, om voor elkaar te kunnen buigen.
Op de audiëntie verscheen verder R.C. en Protestantsche geestelijkheid, notaris, hoofd der school, dijkgraaf van Roosendaalsche en Steenbergsche Vliet, directeur van het postkantoor enz. enz. Na de audiëntie was er geen tijd meer, om ten huize van den burgemeester iets te gaan gebruiken; Dr. Bruinsma, dien ik opzettelijk geheel liet uitspreken, had te veel tijd (± een uur) in beslag genomen; bovendien was ik ongeveer een half uur te laat aangekomen, terwijl ik weer op tijd te Nieuw-Vossemeer moest zijn. Ik liep met den burgemeester en de twee wethouders nog een straatje om, ten einde het stadje te kunnen zien, en vertrok daarna naar Nieuw-Vossemeer.
Blijkens het deswege aan mij uitgebracht verslag waren de administratie van den secretaris en die van den ontvanger bijzonder goed in orde: “Orde, verzorging en volledigheid in alle deelen van den administratieven dienst zonder onderscheid kenmerkt het werk van den secretaris”, zoo schrijft de Heer Klasens.
Den 15 September 1900 kwam ik weder in de gemeente; aangezien er niemand om audientie gevraagd had, kon ik al mijn tijd besteden door met B. en W. te praten. Ik vernam van B. en W. dat het den boeren tegenwoordig veel beter gaat dan vroeger; de graanbouw is door hen bijna geheel verlaten; in de plaats daarvan worden nu bieten en karwei verbouwd. Op hetzelfde land worden 2 en 3 maal na elkander bieten verbouwd. Er wordt buitengewoon zwaar gemest; er wordt jaarlijks zeker voor f. 125.000 kunstmest gekocht; alles gaat coöperatief; de fabrieken schrijven in en moeten leveren op gehalte. De meeste kunstmest komt uit België; veel wordt ook in Dordrecht gekocht, terwijl soms ook van de fabriek van Coenen te Zeeland wordt betrokken.
De boeren hebben meestal niet meer melkvee, dan ze voor eigen gebruik aan boter en melk behoeven; groote boterfabrieken bestaan in Steenbergen dan ook niet. De boeren werken vooral op vet vee, tevens om veel mest te maken; door de pulp kunnen ze op een klein terrein veel vee houden. Des winters hebben ze groote stallen met vee.
De boeren, die bieten bouwen, krijgen de pulp in den regel voor f. 1,- de 1.000 K.G. van de suikerfabriek; anders is de prijs van pulp hooger; de fabrikanten verkoopen de pulp, vóórdat de suikercampagne begint; f. 2,50 is de prijs, voor welken vele fabrikanten hun pulp voor de komende campagne van de hand zetten; Van Loon verkocht nog niet, omdat hij f. 2,50 te weinig vond. Een groot voordeel van de suikerfabrieken is de schuimaarde; met schuimaarde bemest komen de kalkarme gronden in uitstekende conditie.
Wat de arbeiders betreft, voor hen is er niet altijd werk; in 1900 gingen er 107 naar Duitschland; tegen dat de suikercampagne begint, komen die 107 naar Steenbergen terug. Door de groote vraag naar werkkrachten tijdens de suikercampagne, is het loon der arbeiders over het algemeen gestegen. Vele arbeiders wonen in eigen woningen; zij huren aardappelland en betalen tijdens de suikercampagne de landhuur; 90% der arbeiders slacht een eigen varken en houdt eene geit; 8% heeft eene koe. Het varken wordt meestal geheel geconsumeerd; het is eene uitzondering, wanneer de hammen verkocht moeten worden voor winkelschuld of anderszins.
De fabrieksarbeiders verdienen tijdens de suikercampagne een hoog weekloon; zij leven meestal ongeregeld, en hebben in andere tijden van het jaar soms armoede. De boerenarbeiders, d.z. de arbeiders, die bij den boer werken, hebben geregeld werk en zijn matig; zij hebben nooit weelde, maar ook geen armoede. Vele arbeiders houden een paard; in de suikercampagne verdienen ze met bieten rijden daarmede grof geld, tot f. 7 per dag; verder verrichten ze met dat paard sleeperswerk te Steenbergen of in naburige gemeenten; of zij helpen het land beploegen enz.
Het land wordt in den regel driemaal geploegd nl. 1 Stoppelen ( d.i. juist den bovensten grond omwenden); 2 wenden, dan gaat het al wat dieper; 3 diep ploegen voor den zaaivoor. 1 en 2 gebeurt in den regel met twee paarden, en 3 met drie paarden; 3 dan gaat de ploeg 25 c.M. diep, om de mest en den goeden grond diep onder te werken, opdat later de wortels van het gewas voedsel zullen vinden.
Van de 13 raadsleden wonen er 8 (onder wie de burgemeester en de beide wethouders) in de kom; 2 te Kruisland; 1 op de Heen; 1 te Kladde; 1 in den Triangelpolder. Er is 1 lid te veel voor de kom, en te weinig voor Kruisland; die wanverhouding is ontstaan, doordat het raadslid Uit de Willigen van Kruisland naar de kom verhuisde.
Er zijn in Steenbergen 500 Protestanten; het raadslid Duykers is Protestant, en kwam in de plaats van den Protestant Joppe. De Katholieken hebben nimmer getracht den Protestant te weren. Dr. Steenmeyer is voor 4 maanden als gemeentedoctor verhuisd naar Geertruidenberg, alwaar zijn zoon in garnizoen ligt. Steenmeyer was geruimen tijd ziek geweest en had in Steenbergen zijn heele praktijk verloren.
Op het oogenblik zijn er twee doctors in Steenbergen; zij wonen beiden in de kom, en zijn beurtelings voor zes maanden met de armenpraktijk belast. Hun praktijk wordt door den burgemeester voor ieder op f. 7.000 geschat. Een van hen is een zoon van den wethouder Van de Kar. Opdat Kruisland spoedig geneeskundige hulp zou kunnen verkrijgen, heeft men het telefonisch met Steenbergen verbonden.
Er zijn twee veeartsen in Steenbergen, de Katholiek Kegelaar en de Protestant Nieuwenhuyzen. Deze laatste is niet vriendelijk, en heeft om die reden niet veel te doen; Kegelaar heeft veel praktijk, ook bij de Protestanten.
Steenbergen heeft 4 openbare scholen, nl. te Steenbergen, Kruisland, Heen en Kladde, en ééne bijzondere school te Steenbergen. De rijksarchivaris Bondam kwam voor 10 maanden in Steenbergen; hij pakte het heele archief uit, nam enkele stukken mede, en verzocht, dat de rest uitgepakt zou blijven staan, omdat hij spoedig terug zou komen. Hij was er sinds nog niet weer geweest.
In 1899 richtte men in een vertrek van het Raadhuis achter de vestibule een botermijn in, en gaf daarvoor nogal geld uit. De mijn neemt echter niet op. Men zou in Steenbergen gaarne eene rechtstreekse tramverbinding met Dinteloord zien tot stand komen; men achtte dat zeer in het belang van de neringdoenden in de gemeente. De nieuwe tram naar Zeeland zal in de bietencampagne enkele wegen, die vroeger bij bietenvervoer veel te lijden hadden, veel ontlasten. Op den Stoofdijk (weg van Steenbergen naar Nieuw Vossemeer) is men bezig de grintbaan uit te breken en te vervangen door keien.
Den 22 April 1904 kwam ik weer in de gemeente; ik was per tram van Bergen op Zoom gekomen; had eerst Nieuw Vossemeer bezocht; en keerde later per tram naar Bergen op Zoom terug. Voor mijne audientie had zich niemand aangemeld; ik had dus volop tijd om met den burgemeester en met den wethouder De Schamps te praten; de andere wethouder, Van der Kar, was juist overleden.
Bij den minderen stand worden niet anders dan gedwongen huwelijken gesloten; ook onder den boerenstand en onder de kleine burgerij komen de gedwongen huwelijken vrij veel voor. Onechte geboorten zijn zeldzaam.
Sinds dat Dr. Bruinsma de gemeente verlaten heeft, is er geen gehaspel meer bij gemeenteraadsverkiezingen; ook bij tusschentijdsche vacatures loopt de zaak gewoonlijk bij enkele candidaatstelling af. Men heeft te vergeefs getracht paardenmarkten op te richten; bij de laatste paardenmarkt stond er geen enkel paard aan de lijn.
De lessen voor bouwkundig teekenen worden door 20 leerlingen trouw gevolgd. De inkomsten van het legaat (f. 4.000) v. Cooth werden gebruikt voor eenen landbouwwintercursus. Van de gelegenheid om voorbereidend militair onderricht te verkrijgen, wordt druk geprofiteerd. De gemeente heeft nogal inkomsten van de dijken langs de haven, tusschen Steenbergen en de Roosendaalsche vliet. Die dijken worden in het voorjaar verpacht om te hooien (goed paardenhooi), en om daarna te beweiden.
B. en W. vertelden mij, dat er binnenkort in Steenbergen eene waterleiding zal worden aangelegd, omdat het drinkwater zooveel te wenschen overlaat; de gemeente zal daaraan in 5 jaren in het geheel f. 6.500 betalen, en daarvoor de voortdurende beschikking krijgen over 5.000 M3 water per jaar, boven en behalve wat voor brandkranen en standpijpen noodig is.
Er is thans eene algemeene begraafplaats, welke bijna niet gebruikt wordt; vroeger diende de begraafplaats der Hervormden tot algemeene begraafplaats. Te Steenbergen is een liefdehuis met bijzondere school voor meisjes; te Kruisland is men bezig er eene te bouwen; de meisjes uit Kladde bezoeken de bijzondere school te Lepelstraat. Het herhalingsonderwijs neemt niet erg op; schijnt niet in den smaak te vallen. Nogal veel schoolverzuim, doordat processen-verbaal krachtens de leerplichtwet door den betrokken Ambtenaar v.h. Openbaar Ministerie niet vervolgd worden.
Suikerfabriek van v. Loon maakte in 1903 eene kleine winst; contracteerde in 1904 voor 1.250 H.A. bieten. Burgemeester v. Loon is gehuwd met Juffrouw Verheyen van Estvelt; zuster van den kantonrechte te Boxmeer, van Mevrouw v.d. Mortel te Tilburg. Na het huwelijk van den kantonrechter met de weduwe Verbunt, nam Van Loon zijne ongehuwde schoonzuster, welke tot dan toe met den Kantonrechter samenwoonde, bij zich in huis. Van Loon heeft 7 kinderen; de oudste, gehuwd met Juffrouw De Caritat uit Roosendaal, is mededirecteur van de suikerfabriek; de vier volgende zoons zijn Priester, of moeten dat worden; dan heeft hij nog een zoon te Rolduc, die naar Delft moet; en nog een meisje van 19 jr tehuis.
Duykers, het eenige protestante lid van den Raad, is directeur van eene Protestantsche bijzondere school.
Den 26 Juni 1908 kwam ik weer in Steenbergen. Ik reed er vanuit Bergen op Zoom via Halsteren heen, en kwam er 20 minuten te laat aan, omdat ik meende, dat men daar, evenals te Bergen op Zoom Greenwich tijd had. Voor de audientie hadden zich enkele Heeren aangemeld, nl. de Rijksontvanger Rochat, eerst sinds Mei in Steenbergen geplaatst; hij had niets bijzonders te vertellen;
de notaris Van Baar, die, dank mijne hulp, van Bladel naar Steenbergen verplaatst werd, was mij daarvoor nog steeds erg dankbaar; hij zeide, dat het hem in Steenbergen goed ging, en dat hij er zeer tevreden was; een schaduwzijde van zijn wonen in het uiterste Westen van Noordbrabant was, dat hij zoover van zijne familie woonde; hij had korts zelfs niet naar de begrafenis van zijn broer kunnen gaan; het Statenlid van Loon had niets bijzonders te vertellen en kwam eenvoudig zijne opwachting maken.
B. en W. vertelden mij, dat er korts weer eene verordening op de broodzetting in het leven was geroepen; men had zich daartoe verplicht gerekend, omdat alle boord te licht was, met name roggebrood van 4 pond nominaal, woog in den regel niet meer dan 3½ . Hoewel er in 1907 zes keer brand was geweest, meenden B. en W. toch niet aan kwaadwilligheid te moeten denken. B. en W. vroegen steun van de provincie in de kosten van verandering van de klinkerbestrating van verschillende wegen in keibestrating; de klinkerbestrating was te zwak.
Zij vroegen bovendien eene subsidie in de kosten van verharding van een weg van Steenbergen naar Wouw. Voor wat het eerste betreft, kon ik geen uitzicht op steun geven; voor de verharding van den weg naar Wouw was het moment slecht gekozen; de finanties van de provincie zijn, sinds de afschaffing der paardenbelasting, nog erg ongeregeld.
Ik gaf aan B. en W. te verstaan, dat er misschien wel kans was, dat de Koningin, wanneer zij in Bergen op Zoom kwam, een rijtoer naar Steenbergen maakte. Naar het mij voorkwam, waren B. en W. er niet erg op gebrand om haar in Steenbergen te ontvangen: er was in Steenbergen niets te zien dan de mooie kerk, welke H.M. vermoedelijk weinig zou interesseeren; de suikerfabriek van v. Loon was wel interessant, wanneer die in volle werking was, maar dan is het in het late najaar, dan zijn de dagen zoo kort, de wegen erg morsig, en moeielijk berijdbaar met den Koninklijken stoet, om het drukke bietenvervoer; om die fabriek te gaan zien, wanneer ze niet in werking was, loonde de moeite niet.
Het traject Bergen op Zoom-Steenbergen-Bergen op Zoom was te lang, om dat in één stuk te rijden zonder de paarden te laten rusten, ze te voeren en te drenken. Via Koevering, Kladde, Lepelstraat en Halsteren reed ik naar Bergen op Zoom terug. Burgemeester Van Loon is wat doof geworden; het is daardoor moeielijk, met hem te praten, vooral wanneer hij – zooals nu – aan de andere zijde van eene breede tafel zit.
Den 11 April 1912 kwam ik weer in Steenbergen; ik reed er per auto heen; vanuit Roosendaal, via Wouw; later bezocht ik nog Dinteloord en Fijnaart, en keerde via Stampersgat en Oud Gastel naar Roosendaal terug. Ik verleende audientie aan den Rijks Ontvanger Rochat, en aan den oud-burgemeester Van Loon. Beide Heeren kwamen eenvoudig hunne opwachting maken en hadden niets bijzonders te vertellen.
Het oud archief is nog niet geordend; beschrijving en verzorging is zeer gewenscht. Er zijn zeer interessante stukken; uitgiftebrieven van polders van het jaar 1300 zooveel; stukken zóó interessant en waardevol, dat ze verdienden in een safe bewaard te worden.
Gemeente is in onderhandeling met Roosendaal en met Bergen op Zoom, om vandaaruit water te krijgen; men verwacht te slagen. Van den weg Steenbergen-Wouw komt misschien niets; over 700 M. lengte heeft men voor de noodzakelijke verbreeding gronden noodig van Cuypers; deze stelt onmogelijke eischen. Tenzij Cuypers zijne eischen terugneemt, komt er van de zaak niets. De polder van Kruisland geeft aan de gemeente eene subsidie van f. 15.000 in de aanlegkosten. Gemeente ziet erg op tegen de hooge jaarlijksche onderhoudskosten.
Van een tram naar Dinteloord komt voorloopig niets; het is wel jammer, dat de Rotterdamsche Tramweg Maatschappij den stoombootdienst Zijpe-Numansdorp heeft ingesteld; in de plaats daarvan had zij een tram moeten bouwen Steenbergen-Dinteloord-Willemstad. Daarmede had zij hetzelfde doel op goedkooper wijze kunnen bereiken terwijl Dinteloord er mede geholpen geweest was.
De verbreeding van den provincialen weg Steenbergen-Dinteloord was bitter noodig; tegen het zware bietenvervoer was die smalle, in 1857 aangelegde weg niet bestand. Men hoopt zeer, dat Gedep. Staten de heffing van sasgelden voor de Roosendaalsche en Steenbergsche vliet zullen steunen; dan wordt de vergrooting van de sassen, de verruiming en verbetering van de rivier mogelijk; de kleine schepen moeten evenzeer dat verhoogde sasgeld betalen als de groote; zij hebben daarbij evenzeer belang; Van Loon zal mij daarover nog eene nota zenden.
Verloskundige hulp ontbreekt aan de Heen en te Kruisland; men is doende, om voor Kruisland eene vroedvrouw te krijgen. De campagnejaren 1910 en 1911 waren voor de suikerfabrieken buitengewoon gunstig; 1911 was het beste jaar, dat bekend is. De suikerprijzen loopen nu sterk terug; wellicht dat na de vette jaren thans de magere in aantocht zijn. Er wordt jaarlijks zeker voor f. 150.000 aan kunstmest gebruikt.
Een landbouwcursus trekt nogal; men krijgt daarvoor een onderwijzer met landbouwakte uit Nieuw Vosmeer; tot nu toe slaagde men er niet in, om een onderwijzer met landbouwakte in Steenbergen te krijgen. De renten van het legaat van Cooth ± f. 100 wordt voor dezen cursus gebruikt. Burgemeester Van Loon had mij te ontbijten gevraagd; ik kon die invitatie niet aannemen.
Den 14den Augustus 1917 kwam ik weer in Steenbergen; tevoren was ik in Huybergen geweest. Wethouder Verbeek was ziek, wethouder Moors verhinderd; ik was dus voor mijn geheele bezoek aangewezen op burgemeester Dr. Van Loon. De burgemeester verwacht voor Steenbergen zeer veel van den ontworpen locaalspoorweg; als Gedep. Stat. uitmaken, dat gemeente voor f. 100.000 moet deelnemen, dan zal Steenbergen zulks gaarne doen.
Voor wat de drinkwatervoorziening betreft, staat de gemeente buiten het project van Dr. Jenny Weyerman. Gemeente kwam tot overeenstemming met de Mij. welke de waterleiding te Roosendaal exploiteert. Het water zal vanuit Roosendaal via Kruisland naar Steenbergen worden geleid. Het terrein, benoodigd voor den op te richten watertoren, werd bereids aangekocht.
Ter voorziening in den woningnood werden door eene bouwvereeniging 24 woningen gebouwd; die bouwvereeniging heeft nog een terrein, voldoende groot voor den bouw van nóg 24 woningen, maar durfde voorloopig dien bouw nog niet aan te besteden: de materialen zijn zoo duur.
De landbouw maakte enorme zaken; de hoofdelijke omslag werd vastgesteld naar het kohier 1915 Rijks Inkomstenbelasting. Het wijst een belastbaar inkomen aan van bijna f. 2.000.000. In 1917 kwam er voldoende kunstmest af; vele boeren hebben nog een partij kunstmest overgehouden voor den oogst 1918. Van Loon ziet met groote zorg de uitbreiding van de coöperatie op het gebied van suikerfabricage te gemoet; evenwel niet alle coöperatieve fabrieken kunnen bestaan op de door aandeelhouders verplicht te leveren quanta bieten; Dinteloord, Sas van Gent en Groningen zijn in orde; maar Roosendaal, Bergen op Zoom, Puttershoek en Zevenbergen komen veel bieten tekort, en moeten die aan de vrije markt koopen. Als de suikerprijzen dalen, en de winsten wisselvallig worden, zullen de niet goed gefundeerde fabrieken moeite hebben om te blijven bestaan, omdat er zooveel kapitaal in zit.
Toen de Asmij aan de Wester overging, kwam Mr. Smits te staan onder Barben; dat bracht zijne positie niet mede; daarom trok hij er uit. De “Vacca” te Oud Gastel is geene onderneming van de Wester; is van verschillende Heeren, waaronder Mr. Smits. Er zijn te veel suikerfabrieken; daarom kocht de Wester de fabriek te Standdaarbuiten van Daverveldt Binck en Co; betaalde daarvoor f. 180.000 buiten de voorraden; bij slooping komt dat bedrag er weer uit. De Wester verkocht Bergen op Zoom aan eene coöperatie; bedong zich de heelen jaarlijksche productie om te raffineeren.
Hoewel meerdere suikerfabrieken witte suiker maken, is dat toch niet de mooi geraffineerde witte suiker, welke de Wester maakt. In ons land zal eene goed geoutilleerde fabriek als de Wester steeds een voordeelig arbeidsveld vinden.
B. en W. van Nieuw Vossemeer deelden mij mede, dat de oude Koos van Loon, de grootvader van den tegenwoordigen burgemeester een gewone bakker was in Steenbergen. Toen een van zijn dochters huwde met Mutsaers uit Tilburg, begon hij tevens een manufacturenwinkel. Hij verdiende veel geld en belegde dat door grond te koopen in Haarlemmermeer, Zeeland en Steenbergen. Die gronden gingen later ontzettend in waarde vooruit. Zoo sneed het mes van twee kanten!
Den 9 Juni 1921 bezocht ik Steenbergen en Bergen op Zoom. De jeugdige burgemeester staat voor groote moeielijkheden die hij niet met voldoende tact weet te behandelen: een aannemer-raadslid (Herbers) zou aan de gemeente geleverd hebben en werd deswege door de Raad geschorst. Gedep. Staten vonden geen schuld in hem. Over den verbouw van eene school te Kruisland kreeg hij ruzie met den pastoor: sindsdien ging er een adres naar de Regeering om Kruisland van Steenbergen af te scheiden; eerste onderteekenaar de pastoor!. De burgemeester zal in die zaken wel voor 3/4, misschien voor 7/8 gelijk hebben gehad; maar hij had niet de tact, de zaken zóó te behandelen, dat hij voor een échec bewaard bleef.
In 1850 was in Kruisland de wensch om van Steenbergen afgescheiden te worden reeds levendig; vooral in den laatsten tijd, nu voor Steenbergen groote uitgaven gedaan worden, waarvan Kruisland niet profiteert, wordt in die richting geagiteerd. Door de oprichting van een hulpsecretarie te Kruisland hoopt men in Steenbergen het gevaar van afscheiding te keeren. Kruisland vindt de afstand naar de secretarie te Steenbergen te ver; men betaalt f. 27.000 hoofd. omslag en heeft daarvoor niets.
De Kruislanders voelen zich een ander soort menschen; zij willen een haven hebben naar de Vliet, om producten te kunnen afvoeren, en mest te kunnen aanvoeren; zij willen een ziekenhuis met een operatiekamer; zij willen een dokter; zij willen subsidie voor het Wit-Gele Kruis.
Alle deze grieven en wenschen werden mij op mijne audientie door een pr Kruislandsche boeren medegedeeld. ’s Avonds meldde de pastoor van Kruisland zich in Roosendaal aan mijn hotel, maar werd door mij niet ontvangen. De hoofd. omslag was in 1920 f. 110.000; wordt f. 150.000 in 1921. Distributieschuld bedraagt f. 76.000.
De suikerfabriek kan 1.200.000 K.G. per dag verwerken; campagne duurt 60 dagen. Om bieten te hebben, heeft de Centrale Suiker Mij. zich verplicht gezien, met de boeren te contracteeren op participatie; de Mij. betaalt voor de 1.000 K.G. bieten f. 2,50 minder, dan de Coöperatieve Suikerfabriek te Dinteloord voor de 1.000 K.G. aan haar aandeelhouders uitbetaalt; ofwel hetzelfde bedrag, als de Coöperatieve fabriek te Roosendaal aan haar aandeelhouders betaalt.
Den 11den Juni 1925 bezocht ik achtereenvolgens Steenbergen en Bergen op Zoom. De vrede is gelukkig in de gemeente weer gekeerd. Ook in Kruisland wordt van eene afscheiding van Steenbergen niet meer gesproken. Ter mijner audientie verschenen dezelfde boeren uit Kruisland, die vóór vier jaren de afscheiding waren komen bepleiten, nl De Vree en Dekkers.
Zij kwamen mij bedanken voor alles wat ik gedaan had, om tegemoet te doen toekomen aan de rechtmatige grieven van Kruisland: een Kruislander – Swagemakers – werd wethouder; er kwam een doctor in de gemeente; twee keer in de week wordt daar gemeente-secretarie gehouden; het gasthuis met operatiekamer ontvangt subsidie van de gemeente, enz. enz. Met het Koninginnefeest werd de vrede met Steenbergen voor goed bezegeld. Men is thans in Kruisland erg tevreden; alles gaat goed, in goede harmonie met Steenbergen.
Ter audientie verscheen verder nog het Raadslid Herbers; had hij zich vier jaar geleden doen kennen als een besliste antagonist van den burgemeester, thans kwam hij om diens eloges te maken; het ging thans buitengewoon goed; hij kon goed met den burgemeester opschieten; deze deed veel in het belang van de gemeente. Indertijd was de wethouder Van der Kar de verkeerde raadgever van den burgemeester geweest. Sinds deze Steenbergen had verlaten en dus geen verkeerden invloed meer op den burgemeester oefende, was deze geheel veranderd, en ging alles heel goed in de gemeente.
Sinds 1 Januari werden er 400 aansluitingen gemaakt op de drinkwaterleiding. Het electriciteitsbedrijf gaf in 1923 f. 900,- winst; om de concurrentie met de particuliere gasfabriek te kunnen volhouden, verminderde men in 1924 de stroomtarieven in zeer belangrijke mate; voor 1924 wordt thans een verlies berekend – de juiste cijfers weet men nog niet – van f. 6.000.
In een tram Willemstad-Dinteloord-Steenbergen ziet men geen groot gemeentelijke belang; op een gemeentelijk subsidie valt niet te rekenen. Dit jaar moet nog f. 5.000,- distributieschuld afgelost worden; dan is de heele schuld weg. Geen landbouwcursus meer; de jongens bezoeken de landbouwwinterschool te Roosendaal.
De suikerfabriek van v. Loon werkt nog dit jaar. De Centrale Suiker Mij. heeft hier te lande nog acht fabrieken, nl te Steenbergen, Stampersgat, Statendam, Oud Beierland, Breda, Gorinchem, Halfweg en Franeker. Hoe langer hoe meer breekt zij hare fabrieken uit en verplaatst ze naar Engeland.
De vlasfabriek van Sneep gaat nog niet best; gebrek aan grondstof. Voor een pr jaar door brand grootendeels vernield; die brand scheen niet ongelegen te komen. Het in orde brengen van de Roosendaalsche en Steenbergsche Vliet is een uitmuntend werk, dat niet alleen aan de scheepvaart – door verdieping en afsnijding van bochten – ten goede komt, maar waarbij – door de verlaging van den waterspiegel – de uitwatering van de polders buitengewoon profiteert. Dit werk komt vooral aan den polder Kruisland zeer ten bate.
Straatbeeld in Steenbergen met op de achtergrond de St. Gummaruskerk (Collectie 
De Stoofdijk met keien (Collectie 
De suikerfabriek Van Loon, opgericht in 1871 (Collectie 
Kruispoort - Steenbergen, in het wegdek de rails van de N.V. Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij (Collectie 
Steenbergen, Simonshaven (Collectie 
Kleine Kerkstraat met R.K. Gasthuis (Collectie 
