Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Tilburg
Zaterdag, den 7den December 1895 bezocht ik de Gemeente Tilburg. Een door mij besteld rijtuig werd door den burgemeester afbesteld, omdat hij daarvoor wenschte te zorgen. Om 8.52 van Den Bosch vertrokken kwam ik om 9.14 te Tilburg. De Burgemeester wachtte mij aan den trein op en geleidde mij naar het rijtuig, waarmede we naar het gemeentehuis reden.
Daar werd ik ontvangen door de wethouders Kerstens en Bergmans, terwijl de wethouder Mutsaers op sterven lag. We bespraken tot 11.15 de belangen der gemeente, waarna we naar beneden moesten om eene aubade, welke de Koninklijke Harmonie te Tilburg mij in de vestibule van het raadhuis kwam brengen.
Na een paar stukjes gespeeld te hebben werd mij bij monde van den Heer De Beer het eerelidmaatschap aangeboden, hetgeen ik natuurlijk aannam. Daarna was er audiëntie, alwaar successievelijk de directeur van de burgerschool, eene deputatie uit de officieren der dd schutterij, de directeur van het postkantoor (Jhr. v. Sasse v. IJsselt), de Rijksontvanger (Kooij), de kantonrechter met diens griffier (Mr. de Balbian Verster en Baron Sloeth tot Everloo), de deken en 3 pastoors, het bestuur der Koninklijke Harmonie, Mutsaers (Gedeputeerde), Pollet (lid der Staten) en Majoie (majoor-commandant der rustende schutterij in Hilvarenbeek) verschenen.
Na afloop daarvan bood het dagelijksch bestuur mij privatim een dejeuner aan. Goed, en niets overdreven. Vervolgens gingen we naar de overdekte botermarkt kijken, en daarna een bezoek brengen aan de weefschool. Gezegde weefschool is zeer gebrekkig gevestigd in een oud afgekeurd schoolgebouw. De cursus duurt een jaar; overdag wordt les gegeven aan zoons van fabrikanten; ’s avonds aan fabrieksarbeiders, die opzichter moeten worden. Voor het onderwijs aan deze laatsten wordt f 8,- per jaar genomen, als ze dat kunnen betalen; anders niets. De directeur (een Duitscher) heeft f. 1.000,- + de schoolgelden. Het schijnt dat die school zeer goed werkt.
Na dit bezoek gingen we naar het gemeentehuis terug, en bleven daar praten, totdat het tijd was om te vertrekken. Door den burgemeester werd mij weer uitgeleide naar het station gedaan; om 6 uur was ik te ’s Bosch terug. Het archief in Tilburg, vooral het oude archief, moet zeer slecht in orde zijn; reeds meermalen zocht men de hulp van den Rijksarchivaris Mr. Bondam; deze beloofde steeds te zullen komen, maar schijnt het te druk te hebben om zijne belofte te vervullen. Als souvenir aan mijn bezoek aan de weefschool werd mij later een aldaar geweven doek, Koningin Wilhelmina voorstellende, - gevat in eene keurige lijst, - toegezonden.
Den 13 October 1900 kwam ik weder in de gemeente; aan het station werd ik door den burgemeester Jansen ontvangen; met een rijtuig, waarvoor hij gezorgd had, reed ik naar het gemeentehuis. Van B. en W. vernam ik, dat de bevolkingsregisters blijkbaar goed gehouden waren geworden; met de volkstelling waren er 50 menschen minder, dan er volgens de registers hadden moeten zijn.
Volgens wethouder Kerstens, ambtenaar van den burgerlijken stand, komen er ± 15% gedwongen huwelijken voor; het percentage stijgt langzaam, maar voortdurend. Sinds krachtens de nieuwe kieswet de gemeente in districten verdeeld werd, tracht men de leden van de Raad zooveel mogelijk in het district zelf te vinden; vandaar dat in 1899 het raadslid Swagemakers viel; hij woont in district II en zat voor district III.
De eerste werkmansafgevaardigde kwam in 1899 in den raad, nl. A. Mutsaers, meesterknecht in de fabriek van v. Doorn. Hij kreeg bij de verkiezing de meeste stemmen. B. en W. prijzen hem zeer; hij is zeer welbespraakt, en steunt B. en W. steeds op alle mogelijke wijzen. Mutsaers is voorzitter van den Gildenbond te Tilburg; , bij den diocesanen Katholiekendag te ’s Bosch was hij voorzitter van de 4de afdeeling.
Uit raadsverkiezingen blijft in den regel geen rancune over tegen den overwinnenden candidaat; men is, na afloop der verkiezing, weer goede vrienden en vergeet den verkiezingsstrijd. Bij verkiezingen wordt niet met drank gewerkt. Zulks heeft wel plaats in de buitengemeenten bij verkiezingen van leden der Provinciale Staten of van de Tweede Kamer.
Men beschouwt den post van wethouder als een eerepost; met mij achtte men het werk van den wethouder niet betaald met f. 500, vooral ook, omdat de wethouder daardoor zoveel uit zijn eigen zaken was, en dientengevolge schade leed, of zich zelfs in eigen zaken moest laten vervangen. Geen van de drie wethouders wilde echter om zichzelven verandering in dezen toestand, ook al erkenden zij ook met mij, dat het geringe tractement oorzaak kan zijn, dat een geschikt lid van den Raad, die een aangewezen wethouder kan zijn, om die reden voor die betrekking bedankte.
De brandweer is vrijwillig; het personeel krijgt f. 0,15 per uur; sinds de waterleiding in werking is, komt er bijna geen brand meer voor; tot 30 M. hoogte kan nu water gegeven worden. Loder te Breda vroeg concessie voor een tram Tilburg-Dongen; Tilburg gaf die concessie, maar vroeg een waarborgkapitaal van f 6.000; tot op heden - een jaar na het verlenen der concessie - bleef Loder in gebreke, die waarborgsom te storten.
Van een electrische tram Tilburg-Breda, concessieaanvrager Beversen, verwachtte men niets; tussen Tilburg en Breda wonen geen menschen; het moet dus van de twee eindpunten komen, en die zijn bereids door een spoorweg zeer voldoende verbonden.
Gemeente geeft eene subsidie van f 1.000,- voor het progymnasium van de paters van de Onbevlekte Ontvangenis; dat progymnasium dient om jongelui op te leiden voor de burgermaatschappij. Zou dat subsidie wel in den haak zijn?
Men klaagde, dat men reeds sinds jaren de hulp had ingeroepen van Mr. Bondam, voor het ordenen van het archief en dat hij maar steeds niets van zich liet hooren. In de rekening van de gasfabriek wordt het gas, aan de gemeente voor verlichting geleverd, berekend tegen den kostenden prijs, 2 1/2 cent de M³.
De gemeente kocht in de laatste jaren vele gronden, geschikt voor bouwterrein; zij traceerde dan straten en wegen en verkocht dan weer het bouwterrein; zij maakte daarmee meestal goede zaken, en kreeg voor de uitbreiding der stad een gewenschten toestand, doordat ze alles behoorlijk kon regelen.
Het politiepersoneel werd in 1899 uitgebreid met 16 agenten; dat heeft wel veel geholpen, vooral voor den Noordhoek, waar nu 10 agenten dienst doen tegen vroeger 2, toch is het getal nog maar amper voldoende. De agenten doen overdag 13 uren dienst en ’s nachts 11.
B. en W. waren zeer blijde, toen er eene maatschappij gevormd werd voor eene waterleiding; bijzonder gunstige condities voor vrij gebruik van water bedong de gemeente niet; alleen bij brand, voor politiewachtposten en voor een paar openbare gelegenheden voor drinkwater. De gemeente betaalde in 1899 dan ook ruim f 400 voor aan de gemeente geleverd water. De Maatschappij heeft haar prise d’eau onder Riel; het water is uitstekend. Voor arbeidswoningen is het water goedkoop; niet meer dan f. 3 à f. 4 per jaar.
Arbeiders wonen allen in heele huizen; gezinnen, die slechts eene kamer hebben, komen niet voor; de woningen zijn over het algemeen zeer voldoende; de huren bedragen van f1,30 tot f1,50. Volgens B. en W. is Tilburg voor de persoonele belasting in eene verkeerde klasse geplaatst; alle die arbeiders, die toch niet meer dan f 7 à f 8 verdienen, vallen nu in de personele belasting.
Ik wees B. en W. op hun m.i. verkeerd systeem van beheeren der financien; sinds 1895 leende Tilburg ruim 1 millioen, terwijl de hoofdelijke omslag f 30.000 bedraagt, zijnde 0.85% van het inkomen. B. en W. waren het geheel met mij eens; zij konden het niet veranderen, omdat de Raad, vooral Pollet, het zoo wilde; een voorstel van B. en W. om de hoofdelijke omslag met f 5.000 te verhoogen, was nog pas door den Raad verworpen.
Groote uitgaven, door B. en W. wenschelijk geacht, bijvoorbeeld voor eene behoorlijke ambachtsschool, voor eene ambachtsschool, ja zelfs voor eene weefschool, wilde de Raad maar niet voteeren.
Tilburg is over het algemeen zeer gezond, behalve eene bepaalde plaats, waar de bodem verontreinigd schijnt, en waar voortdurend typhusgevallen voorkomen. De burgemeester meende, dat de arbeidswet zeer trouw wordt gehandhaafd en nageleefd. In de buitenwijken en afgelegen buurten zijn vele kleine vergunningen voor sterken drank, die alleen op zondag debiet hebben; vandaar dat zij slechts f 25. recht betalen. De Spaarbank te Tilburg is eene particuliere onderneming; de gemeente heeft er niets mede uit te staan.
Op mijne audiëntie verscheen Pollet; hij vroeg, dat ik zijne fabriek zou komen zien; aangezien ik er geen tijd voor had, schreef ik hem, vanuit Den Bosch, dat ik zulks een volgende keer hoopte te doen; Mutsaers, W.S.A.,die niets bijzonders te vertellen had; Caarls, Commissaris van politie, die den koster aanwees als den schuldige aan den moord op het 11-jarig dochtertje van Kessels in de kerk van pastoor Bergmann;
Burgers, die zich beklaagde, dat hij geen stukken ter secretarie kon krijgen om te trouwen; wethouder Kersens vertelde mij later, dat de stukken eerst door de Rechtbank te ’s Bosch met elkaar in overeenstemming moesten gebracht worden; Alphons Adriaansen, bierhuishouder, vroeg om vergunning; hem verwezen naar B. en W.;
De Haas en Blauw kwamen zich beklagen, dat de gemeente niet zorgde voor bestrating, verlichting enz; toen ik van hen vernam, dat de door hen bedoelde straten niet aan de gemeente, maar aan hen zelven behoorden, heb ik er hen op gewezen, dat zij van de gemeente vroegen wat hun eigen plicht en taak was;
Lommen, Majoor Commandant der dd. Schutterij kwam zijn opwachting maken en vroeg tevens vergunning voor het schieten van schadelijk gedierte voor een 21-jarig neefje, die voor een paar jaren op eigen grond bekeurd was.
B. en W. vertelden mij nog, dat circa ¼ van het vervuilde fabriekswater van Tilburg thans naar de Lage Witsie gevoerd werd; de Heide Maatschappij zou in 1901 een proef nemen om 6 à 8 Hectare, bevloeid met dat vuile water, in cultuur te brengen. Die proef zou ± f.10.000 kosten. Sinds de spoorlijn Tilburg-Turnhout in 1898 aan de S.S. was overgegaan, had men vergunning gekregen om duikers te leggen, om dat vuile water naar de Witsie te kunnen afvoeren; aan den Grand Central Belge had men vroeger die vergunning tevergeefs gevraagd.
Tenslotte deelde burgemeester mij nog mede, dat hij het kamerlidmaatschap had aangenomen, om daardoor in staat te zijn het kanaal Tilburg-Amer te bevorderen; dat was voor Tilburg eene levensquaestie.
Voor een lunch, mij beleefd door B. en W. aangeboden, had ik bedankt. Bij mijn vertrek deed de burgemeester mij weer uitgeleide naar het spoor; ik was slechts 4 uur in Tilburg stil; tengevolge van mijne drukke audientie was dat eigenlijk niet genoeg.
Den 27 Juni 1904 kwam ik weer in Tilburg; aan het station ontvangen door den Heer Mutsaerts zond ik daar mijn rijtuig weg, en reed in zijn rijtuig naar het raadhuis. Daar verleende ik audiëntie aan den Majoor Lommen, die eens kwam informeren, of H.M. dit jaar ook in Tilburg was te wachten; dat zou eene aanmoediging zijn voor zijne schutters om dit jaar trouw te komen excerceeren! Caarls, de commissaris van politie; klaagde over het voortdurend verzet, dat de politie moet ondervinden; het geheele politiecorps, schrijvers, inspecteurs en commissaris incluis, is 50 man sterk; hij acht zijn corps te zwak voor zóó een uitgestrekte gemeente; van zijn agenten doen er 5 buiten de kom als gewoon gemeenteveldwachter dienst; de menschen moeten veel te lang dienst doen.
Dijksterhuis, de directeur van Rijks Hoogere Burgerschool, constateert met vreugde, dat zijne inrichting meer in den smaak bij het publiek begint te vallen. Er hebben zich voor den nieuwen cursus 32 aspiranten aangegeven, van welke er 25 uit Tilburg zelf komen; onder de laatsten zijn er enkele zoons van groote fabrikanten. Als voorzitter van de Commissie voor de Ambachtsschool constateerde hij met groot genoegen, dat de school 1 October aankomend zal geopend worden met een 60-tal leerlingen; tot directeur werd benoemd de Heer Steinmann, leeraar aan de ambachtsschool te Arnhem. De ambachtsschool mocht niet gecombineerd worden met de weefschool of met eene industrieschool; dit was de uitdrukkelijke voorwaarde, waaronder de Minister finantieelen steun van het Rijk toezegde.
Het kamerlid Arts had niets bijzonders te zeggen; hij zeide wel – den algemeenen toestand besprekende – dat de autoriteiten en de machthebbers zich vergisten, wanneer ze meenden, dat de bevolking van Tilburg zich gaarne naar hen richtte. Hij meende, dat er groote verrassingen te wachten waren, omdat de bevolking geheel anders was, als de fabrikanten dat wenschten. Zijn eigen verkiezing als lid van de Kamer en als lid van den Raad was het beste bewijs dat de machthebbers, die vroeger oppermachtig waren, thans de toestanden niet meer konden beheerschen; reeds in 1897 kreeg hij in Tilburg 150 stemmen meer dan Bahlmann; het waren toen de buitengemeenten, die Bahlmann destijds redden.
De Heeren De Beer en Moonen, voorzitter en secretaris van de Kamer van Koophandel kwamen mij bedanken voor den steun, aan het Statenbesluit inzake het Wilhelminakanaal verleend. Zij vreesden voor groote stakingen in Tilburg; de staking in Goirle aan de fabriek van v. Puyenbroek was slechts een voorpostengevecht geweest; vooral nu die firma had moeten toegeven, vreesden zij, dat de strijd spoedig naar Tilburg zou overslaan.
Het eerst was dan eene staking aan de fabriek Van den Bergh-Krabbendam aan de beurt; die breidde hare fabrieksgebouwen uit en plaatste nieuwe machines; deze moeten door een wever en een leerjongen bediend worden; dat nu wil het werkvolk niet: door die machines wordt den werklieden het brood uit den mond gestooten; bovendien wil men niet, dat er leerjongens worden aangenomen, die leerjongens worden later wevers, er komen dan wevers te veel, en dan blijft het werkvolk geen baas, doordat de fabrikant keuze heeft tussen de verschillende werkkrachten.
Toen ik later bij B. en W. naar dien gespannen toestand informeerde, ontkende de burgemeester, dat daarvan iets waar was; de wethouders Bergmans en Kerstens tapten echter uit een ander vaatje! De Heeren kregen er onder elkaar haast ruzie over. Bergmans haalde o.a. als bewijs voor wat hij beweerde, aan, dat hij deze dagen met den deken op straat had gewandeld, en dat van de fabrieksarbeiders tusschen 15 en 25 jaar niet het tiende gedeelte hen gegroet had! Ze werden van de trottoirs afgeloopen! De ouderen van dagen waren volgens hem nog goed; en de jongeren, die getrouwd waren en kinderen hadden, waren tam, - gedrukt als ze waren onder de zorgen voor hun gezin!
Heel wat kinderen, die de eerste H. Communie gedaan hadden, kwamen reeds in hetzelfde jaar niet meer naar de leering, kwamen ’s zondags niet meer naar de H. Mis! De Heeren waren het er echter over eens, dat het getal van hen, die hun Paschen niet meer hielden, betrekkelijk nog klein was; veel minder bijv. dan te ’s Bosch. Maar de geest van het jongere geslacht deugde helemaal niet; en in de toekomst was daarvan veel misère te voorzien;
bij de laatste statenverkiezing – zoo betoogde nog de wethouder Kerstens – waren in het stembureau waarvan hij voorzitter was – 420 stemmen uitgebracht op Van Lisdonk, niet omdat men Van Lisdonk zoo gaarne wilde gekozen zien, maar omdat de andere candidaat – Van Puyenbroek - de candidaat was der Roomsche kiesvereeniging, en men de machte van die vereeniging wilde fnuiken; dat gezamenlijke optreden bewees, volgens Kerstens, dat de werklieden vereenigd zijn, dat zij vergaderen zonder dat men het weet, dat zij georganiseerd zijn.
Eigenlijk gezegde socialisten moeten er nog niet vele zijn; hun aanvoerder is Willems, een winkelier in sigaren in de Koestraat; hij debiteert veel socialistische geestdriften. Er was geen tijd om den pas in werking gestelden sceptictanc tot biologische zuivering van afgewerkt fabriekswater te gaan zien; de inrichting staat een goed half uur buiten Tilburg. Ik beloofde daarvoor later eens te zullen terugkomen.
Alvorens te vertrekken ging ik met B. en W. even Mevrouw Mutsaers begroeten; daar was ik te ontbijten of te eten gevraagd; ik had bedankt. Mutsaers deed mij met zijn rijtuig weer uitgeleide naar het station.
Den 29 april 1908 kwam ik weer in Tilburg. Het oud archief is thans geordend; de ordening wordt opgedragen aan den Heer Van Visvliet uit Middelburg; deze werkte er een jaar of drie aan en verdiende f 900 per jaar. De raadsleden zitten thans voor eigen district; één werkmansafgevaardigde, Mutsaers, meesterknecht bij Van Doorn; hij voldoet goed.
Brandweer bitter slecht georganiseerd; op begroting 1908 is f 300 uitgetrokken, om het advies van een deskundige in te winnen, bijv. van den commandant van de Amsterdamsche brandweer. Alles is thans aangewezen op de waterleiding. Ander water is er niet te krijgen; nortonpompen bestaan niet.
Men hoopt op een tram van de Viziname: Hilvarenbeek, Diessen, Oirschot, Best; de stoot moet door Oirschot worden gegeven; Tilburg zal wel subsidie willen geven. Van een electrische tram Breda-Tilburg zal wel niets komen. Politie is nog slecht; er zijn niet genoeg agenten, de menschen zijn niet berekend voor hun taak; op volgende begroting zal geld worden gevraagd voor uitbreiding personeel; het bestaande personeel krijgt tegenwoordig opleiding in de politietaak.
Waterleiding voldoet goed; de meeste arbeiderswoningen zijn aangesloten, gemeente garandeerde dezer dagen voor vijf jaren 10% in de aanlegkosten van de waterleiding door de Hoevensche straat; aanlegkosten f.12.000. De finantien der gemeente zijn zorgeischend, de hoofdelijke omslag bedraagt in 1908 2¼% van het inkomen. Om de bebouwde kom te bestraten en te rioleeren is nog f. 1.200.000 noodig; Bovendien komen er jaarlijks ±250 arbeiderswoningen bij; de noodzakelijke uitbreiding van de gasfabriek kost 5 ton; voor het Wilhelminakanaaal met los- en laadkaden zal 7 ton noodig zijn.
De arbeidswet wordt streng gehandhaafd; de drankwet wordt schromelijk overtreden. B. en W. moeten tot hun spijt wat vergunningen intrekken om er den schrik wat in te brengen. Zedelijkheid van het jonge volk gaat achteruit; in 1907 werden voor het eerst menschen, die hunne kerkelijke plichten niet meer waarnamen en geen Paschen hielden, niet begraven op gewijde aarde; dat heeft er den schrik wat ingebracht, en een beetje geholpen. Maar er waren reeds geheele arbeidersbuurten, waar niemand meer ’s Zondags naar de Mis ging.
Wilhelminakanaal avanceert niet hard; ik kreeg den indruk, dat men er niet meer zo sterk naar verlangde, sinds men de waterleiding had, en de industrie daardoor steeds goed water kon krijgen. De Hoogere Burgerschool neemt nogal op; ±100 leerlingen. Industrieschool (de oude weefschool) vindt weinig deelneming; ’s avonds komen 32 arbeiders les nemen; in Enschedé honderden arbeiders. De ambachtsschool gaat goed; ±140 leerlingen, van wie 28 buiten Tilburg, meestal uit Boxtel.
Met den burgemeester en den wethouder Goyarts een bezoek gebracht aan de ambachtsschool en de industrieschool; deze laatste is verbouwd en goed ingericht; de ambachtsschool is nieuw; staat onder directie van Steinmann, mijn ouden leeraar in het teekenen te Huissen. Ik nam een goeden indruk mede. Even nog een kopje thee gaan drinken bij Mevrouw Raupp, en toen naar den trein. De burgemeester had voor een rijtuig gezorgd; hij haalde mij van den trein en bracht mij weer naar het station.
Den 25 maart 1912 kwam ik weer in Tilburg; ik kwam er omstreeks één uur aan; direct moest er gedejeuneerd worden. Ik had nl eene uitnodiging van B. en W. voor een dejeuner aangenomen. Daarna gaf ik audiëntie. Men hoopt, dat de menschen van Eindhoven de plannen voor het Wilhelminakanaal niet in gevaar zullen brengen. Men vraagt medewerking voor een verhoogd subsidie voor de industrieschool.
B. en W. toonden mij vervolgens het verbouwde Raadhuis, dat m.i. zeer doeltreffend en netjes veranderd is; vervolgens de gebouwen achter het Raadhuis, vroeger eene oude school, thans ingericht tot armenkantoor, kantoor van den gemeenteontvanger, politiebureau enz. enz. Alles was bepaald goed in orde, en van de bestaande ruimte uitstekend partij getrokken.
Daarna reed ik met den burgemeester naar de gasfabriek; daar vind ik den directeur Van Mierloo, benevens de Heeren Pollet, Diepen en nog 2 heeren zijnde de betrokken raadscommissie; de heeren lieten mij de grootendeels vernieuwde fabriek van boven tot onder zien; daarna gingen we naar de electrische centrale; ook deze werd in oogenschouw genomen. Alles zag er uitstekend uit; men hoopt sterk, dat ook de provincie zal aansluiten.
Ten gevolge van het dejeuner liep mijn dag vrijwel in de war; begon mijn audientie een uur te laat, en hadden de Heeren van de gasfabriek ook een uur op ons zitten wachten; groote lui laten zich wachten!
Den 20 augustus 1917 kwam ik weer in de gemeente. Omtrent de gemeentebedrijven deelden B. en W. mede, dat gasfabriek en electriciteitsfabriek bijzonder goed gaan; In 1916 werd f. 123.000 + f. 67.000 winst gemaakt: een ton meer dan de begrooting. De waterleiding is geen gemeentelijk bedrijf; de aanleg was zeer kostbaar; eerst sinds twee jaar wordt meer dan 5% dividend uitgekeerd; en krijgt de gemeente volgens de concessievoorwaarden gratis water. Andere voordelen heeft de gemeente als zoodanig er niet van.
Volgens B. en W. is de gemeentereiniging bijzonder goed in orde; men ondervindt echter moeielijkheden om aan haver voor de bespanning der vuilniskarren te komen. Daardoor zijn, hoewel de straalmest ook veel duurder is, de finantieele resultaten niet schitterend. Het rioolstelsel deugt niet; door de uitbreiding van de stad is het afvoervermogen van de hoofdriolen niet voldoende; een plan voor een geheel nieuw stelsel is in studie. Voor de brandweer heeft men slechts de waterleiding; B. en W. meenen, dat daarmede voorloopig kan worden volstaan.
De politie is goed; er is voldoende personeel; de agenten hebben dagelijks 8 uur dienst. Hoewel men meent, dat Tilburg geen groot direct belang heeft bij de locaalspoorwegplannen van Mr. Smits, interesseert men zich er toch voor, en is men bereid Tilburg’s aandeel in de kosten – voor de gemeente ±6 ton – te dragen; maar dan moet niet alleen de lijn Geertruidenberg-Oosterhout-Dongen-Tilburg gebouwd worden, maar moet vooral de lijn Moergestel-Oirschot-Oostelbeers-Wintelre-Eindhoven tot stand komen.
De textiel-, metaal-, schoenen- en sigarenindustrie, de confectiebedrijven en de grossiers hebben in de laatste jaren buitengewone winsten. Doordat er geen grondstoffen en geen steenkolen te krijgen zijn, zijn de vooruitzichten voor de naaste toekomst treurig. B. en W. gaan met groote zorg den aanstaanden winter tegemoet: geen licht, geen brandstoffen, geen grondstoffen, geen werk, geen verdiensten voor den werkman en weinig eten; zij zijn reeds met het Steun Comité aan het overleggen, hoe dan de moeielijkheden het hoofd te bieden; men tracht tot eene regeling te komen, waardoor de werklooze ¾ van zijn loon zal houden, te betalen door patroon, Steun Comité en gemeente.
De arbeidsbeurs gaat goed; men is bij de intercommunale arbeidsbemiddeling aangesloten; de patroons beginnen er meer gebruik van te maken. Binnen zeer korten tijd zal men komen tot eene oplossing voor de vuilwaterquaestie, door aankoop (onteigening) van ±200 H.A. heide en andere gronden gelegen achter het Trappisten Klooster onder Berkel. Door drainage hoopt men daar 12.000 M3 vuil water per 24 uur te kunnen reinigen. Men vreest zeer, dat men nog eenigen tijd zal moeten wachten, alvorens de voordeelen van het Wilhelminakanaal te kunnen plukken. Door de tijdsomstandigheden is er geen ijzer te krijgen, benoodigd voor de brug voor de spoorwegkruising.
Tilburg staat in de naaste toekomst voor groote uitgaven: een nieuw rioolstelsel; een abattoir; de locaalspoorwegplannen; de oplossing van de vuilwaterquaestie; enz. enz. zullen finantieel zware offers vragen; gelukkig, dat er zooveel winsten gemaakt zijn, en daardoor de draagkracht zooveel grooter is.
Er zijn in den Raad thans vijf werklieden; Van Rijsewijk en Van Rijen zijn hun voormannen. Zij bestudeeren de stukken en leveren eene opbouwende critiek. Zodra we evenredige vertegenwoordiging krijgen, zal de eerste socialist wel zijne intrede in den Raad doen. Er is nog veel geloof onder de menschen, als er kerk is, loopen ze naar de Kerk; maar daarna loopen ze even hard naar de bioscopen, of naar de herbergen, waar dansmuziek is.
Den 6den Mei 1921 bezocht ik Tilburg en Gilze. De Gemeenteraad bestaat uit 31 leden; van deze zijn er 7 socialist, 1 vrijzinnig democraat, terwijl 23 behooren tot de R.C.Staatspartij; van deze 23 zijn 7 arbeiders, of speciaal vertegenwoordigers van arbeiders. De woningnood is groot; op 1 Januari waren er 400 woningen gebouwd; er kwamen toen nog 1.400 woningen te kort; daarvan waren er 800 aanbesteed. Bovendien is er Rijkssubsidie gevraagd voor den bouw van 100 arbeiderswoningen en 30 middenstandswoningen.
Door de malaise in de industrie worden de finantien van de gemeente zorgwekkend; hoofdomslag was 2,5 tot 5; wordt nu 3,5 tot 7%. Bovendien staat gemeente voor grote uitgaven; er moet een abattoir komen (6 ton); een ziekenhuis; een haven; een gebouw voor de bank van leening; het raadhuis is veel te klein; voor parkaanleg moet gezorgd. Het ergste is op het moment de werkeloosheid: 1.260 zijn geheel werkeloos, 2.000 gedeeltelijk. In de naaste toekomst zullen deze getallen zeer sterk toenemen, wanneer niet zeer binnenkort eene algeheele ommekeer plaats heeft, waarop niet het minste uitzicht schijnt te bestaan.
De geest van de menschen is goed; de verhouding tussen werknemer en werkgever ook. Er zullen 1.800 leden van den Bestuurdersbond zijn; mét de bijloopers mede kunnen de socialisten het tot ten hoogste 2.000 man brengen. Over het algemeen zijn de industrieelen nog voldoende kapitaalkrachtig; de meesten zijn echter hun oorlogswinst kwijt: zij breidden hunne fabrieken uit; ze leefden veel te groot; ze dobbelden veel aan de beurs; terwijl ze vooral door hunne groote magazijnvoorraden enorme verliezen leden. Dit laatste geldt ook voor de grossiers; deze zitten met volle pakhuizen onverkoopbaar, nietswaardig goed.
De arbeidsbeurs werd georganiseerd; er kwam een bekwame, geschikte directeur, thans werkt de beurs bepaald gunstig. De vuilwaterquaestie is nog steeds niet opgelost; Duitsche ingenieurs hebben een nieuw procedé tot zuivering uitgevonden. Als dat werkelijk aan de verwachting zou beantwoorden, dan is Tilburg uit den nood. Anders moet de drainage heil brengen; aan de Witsie 15 H.A. gedraineerd en zijn 16 H.A. vloeiweide; dat werkt zeer gunstig. Maar aan de zijde van Moergestel houdt Van den Bergh-Krabbendam de drainage tegen.
Voor licht (elektriciteit) laat gemeente 0,30 per K.W.U. betalen; voor gas f 0,12 de M3. Dit laatste bedrag wordt binnenkort f 0,10. De waterleiding is nog eene particuliere onderneming; zij moet in 1945 door gemeente worden overgenomen; ze kan bestaan, maar maakt geen schitterende zaken. Gemeentereiniging zal binnenkort eene eigen bespanning krijgen; daarvoor zouden 9 paarden zijn. Rioleering deugt niet meer; heeft geene voldoende capaciteit. Een bekwaam ingenieur maakte een nieuw plan voor heele gemeente; hij werkte daaraan ruim anderhalf jaar. Dat nieuwe plan wordt thans bij gedeelten uitgevoerd.
De politie is goed; een goed corps menschen; goed betaald; 45 uur dienst per week! Op 1 Mei arriveerden de eerste twee motorspuiten; geleverd door De la Haye te Parijs. Tot nu toe had men het met de waterleiding gedaan, maar die had niet voldoende druk. Met de bediening van deze twee spuiten wordt thans het personeel geoefend. Ze brengen een zware waterstraal 40 M. hoog! Het is jammer dat door het betreffende statenbesluit de locaalspoorwegplannen voorloopig van de baan zijn. Het spoorwegstation is te klein; daar konden de treinen niet aankomen of van daar vertrekken. Er is nu quaestie, dat het station zal verplaatst worden naar buiten de gemeente aan de Westzijde; kosten 10 tot 11 millioen. Bij die plannen was aanvankelijk ook met de locaalspoorwegplannen rekening gehouden, dat vervalt nu!
Den 7den Augustus 1925 kwam ik weer in Tilburg. In zielental blijft de gemeente sterk vooruitgaan, de zaken gaan er bitter slecht. Van de 33 Raadslieden zijn er 20 R.C. Staatspartij, 9 R.K. Volkspartij richting Arts, 1 vrijzinnig democraat, 3 socialist,4 zijn groot werkgever, 18 behooren tot den middenstand, 9 zijn arbeider, 2 boer. 29 Raadsleden zijn R.C.
De industrie gaat heel slecht, vooral de textiel, door de opkomst van de kunstzijdefabrieken en doordat België gesloten is. De voornaamste zaken van metaalindustrie (du Prez enz.) zijn geliquideerd. In de sigarenindustrie hielden 4/5 der fabrieken op te bestaan. De schoen- en de metaaldraadlampenfabrieken gaan vrij goed; ook de katoenindustrie gaat goed. Maar alles te samen genomen is de toekomst sinds 1914 nooit zoo beroerd geweest als thans; er zijn ruim 1.600 werkeloozen; zoo’n hoog cijfer werd nog nooit bereikt.
De finanties van gemeente zijn slecht; het belastbaar inkomen daalde tot 22.000.000. De plaatselijke inkomstenbelasting loopt van 3,33 tot 13,66%. Dividend- en tantièmebelasting brengt zoo goed als niets op. Distributieschuld heeft Tilburg nooit gehad; destijds ging alles buitengewoon goed en kon de heele distributie uit “gewoon” betaald worden. De lager-onderwijswet uit 1920 kost gemeente jaarlijks ±4 ton; er zijn 17 parochies met te samen 45 bijzondere scholen verdeeld over 41 gebouwen.
De gemiddelde loonen der textielarbeiders zijn met 30% achteruitgegaan; die van de andere arbeiders van 15 tot 20%. Zoogenaamde paupers komen in Tilburg niet voor, maar er wordt hier en daar wel armoede geleden. De mentaliteit van de menschen blijft goed; verhouding tussen werkgever en werknemer laat niet te wenschen over.
Drankmisbruik bijna niet. Tijdens de Kermis wordt er niet getapt. Dan zijn krachtens politieverordening alle herbergen gesloten; van dat gebod verleent burgemeester ontheffing als voorwaarde dat er geen sterke drank getapt wordt. Tapt de herbergier toch, dan trekt de burgemeester de ontheffing in, de kroeg wordt gesloten, en er komt een politieagent voor de deur, om te zorgen, dat er niemand binnen komt.
Volgens B. en W. heeft de Gezondheids Commisie geen reden van bestaan meer; werkt de warenkeuringsdienst bijzonder goed (men hoort onder Den Bosch); en werkt de gemeentelijke vleeschkeuringsdienst bijzonder nuttig. In September aanstaande wordt het koelhuis in gebruik genomen, en is daarmede het nieuwe abattoir geheel up to date in orde. Het nieuwe ziekenhuis, 150 bedden; gemeente betaalt jaarlijks ±f.20.000; zal over 4 jaren in gebruik zijn.
Groote behoefte aan een Nieuw Raadhuis; men hoopt in de omgeving van het tegenwoordige op den duur voldoende terrein te kunnen aankoopen. Om een nieuw Raadhuis te kunnen stichten, en tevens de bestaande markt te kunnen vergrooten. De scheepvaart op het Wilhelminakanaal ontwikkelt zich in een minder snel tempo, dan men verwacht had; van de tram, en van de haven wordt door de schippers weinig gebruik gemaakt; zij blijven liever langs de wal in het kanaal.
Sinds de lastauto’s in gebruik kwamen, doet het er voor de industrie weinig toe, of de aan- of af te voeren waren 1 K.M. verder of minder ver vervoerd moeten worden. Arm en haven hebben aan gemeente veel geld gekost; moesten ze nog gebouwd worden, dan kwamen ze er niet meer. De vuilwaterquaestie nadert gelukkig hare oplossing; men gaat een proef nemen – die aan de gemeente f. 30.000 zal kosten – om uit het vuile water de vetbestanddelen uit te halen en te verwerken; wanneer die proeve slaagt, dan zou de gemeente daarmede jaarlijks f. 100.000 netto verdienen.
Directeur Ludwig Miessen van de weefschool, met leerlingen, 1903 (
Burgemeester Jansen, 1869 - 1901 (
Tramlijn Tilburg – Dongen, 1904 (
Het R.K. Gymnasium, 1907 (
Burgemeester W.P.A. Mutsaers, 1901-1907 (
Rijks H.B.S. Koning Willem II, 1900 (
Het complex van wollenstoffenfabriek Van den Bergh - Krabbendam, 1913 (
De "timmerwinkel" van de Ambachtsschool, 1905 (
Het station aan de spoorlaan, 1925 (
Nieuwbouw van de gemeentelijke gasfabriek, ca. 1910 (
N.V. J. van Arendonk's schoen- en lederfabrieken, 1914 (
Het slachthuis en de veemarkt, getekend door P. Ruigvoorn, 1926 (
