De Commissaris van de Koningin over Werkendam

Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.

Werkendam

Den 22n Augustus 1898 bezocht ik deze gemeente. Door een rijtuig van Sprengers uit Sleeuwijk liet ik mij halen aan het “hotel van Andel” te Gorinchem. Met de pont (die op de heele uren van Gorinchem naar Sleeuwijk vaart, en op de halve uren van Sleeuwijk op Gorinchem) passeerde ik de rivier.

Ik reed van Sleeuwijk naar Werkendam; vandaar langs de Kille, Drie Sluizen en Nieuwendijk naar Almkerk; en vandaar weer over Gantelwijk terug naar Sleeuwijk, waar ik weer over de Merwede voer naar Gorinchem. De burgemeester van Werkendam, die met verlof op reis was, was teruggekomen om mij te ontvangen.

Op mijne audientie verschenen Jochems, de directeur van het post- en telegraafkantoor, sinds een jaar of vier naar genoegen te Werkendam werkzaam, en de Notaris Kerkhoven, tevens lid van den Raad. Omdat de burgemeester er niet op was ingericht om mij een ontbijt aan te bieden, had hij notaris Kerkhoven verzocht daarvoor te willen zorgen. Tegen mijne gewoonte moest ik dus bonne mine à mauvais jeu maken, en bij notaris Kerkhoven gaan ontbijten.

Werkendam wordt verscheurd door kerkelijke partijen; de burgemeester, de wethouder Versput (de vroegere directeur van het post- en telegraafkantoor) en nog 2 raadsleden zijn liberaal. De wethouder Pieck met diens broeder, de secretaris Pieck, en nog drie andere leden van den raad zijn antirevolutionair. De kerkelijke meerderheid van den Raad heeft in de laatste maanden doorgedreven, vooreerst, dat er voor en na de Raadsvergaderingen een gebed zal worden gedaan; vervolgens, om den strijd van het bijzonder onderwijs met meer succes te kunnen voeren tegen het openbaar onderwijs, verdubbelde de Raad het schoolgeld voor de openbare school. Het is te hopen, dat dit laatste besluit niet door de Hooge Regeering gesanctioneerd wordt; de heffing is nu veel te hoog.

Ik heb nogmaals getracht den burgemeester terug te brengen van zijn dwaze plan, om te Werkendam eene waterleiding te bouwen. Administratie van den ontvanger. De schoolgelden worden geboekt op ongezegelde hulpregisters. Administratie ter secretarie. Van de schutterij wordt geen algemeene, wel een bijzondere rol opgemaakt. Van de huwelijksakten zijn de witte vakken niet aangevuld. De huizenklapper bij het bevolkingsregister is gebrekkig. Duplicaat-getuigschriften van woonplaatsverandering worden als berichten van vestiging teruggezonden.

Den 26 Mei 1902 kwam ik weer in de gemeente. Ik liet mij weer aan het hotel van Andel in Gorinchem halen door een rijtuig van Sprengers uit Sleeuwijk. Ik voer over naar Sleeuwijk; reed vandaar naar Werkendam, vervolgens terug naar Woudrichem en naar Rijswijk, om daarna via het veer te Sleeuwijk terug te keeren naar Gorinchem. Van hotel te Gorinchem met overvaart te Sleeuwijk neemt de reis naar Werkendam een klein uur. Zoowel Sleeuwijk als Werkendam waren gevlagd.

Ansichtkaart Werkendam, 1901 (bron: SALHA)

De bevolking in Werkendam gaat vooruit in zielental; men trouwt er druk; ± 60% gedwongen huwelijken. De toestand der armenklasse is daar vrij wel; in de hoepmakerijen werken van September tot Mei ± 400 mannen. Van de hulp van vrouwen of kinderen wordt geen gebruik gemaakt. Dat werk wordt verricht in de schuren. De vele grientbazen hebben hun grienthout zoowel binnen als buiten de gemeente; in de waarden is ’s zomers ook nogal werk, omdat ze tweemaal ’s jaars moeten worden schoongemaakt; daarvoor wordt van f. 3 tot f. 6 per H.A. betaald. Naarmate het hout ouder is, groeit er minder vuil in. Dat schoonmaken is een vreeselijk warm werk; het wordt ook weer uitsluitend verricht door mannen. Het 4-jarig grienthout doet thans van f. 100 tot f. 350 de H.A. al naar gelang van de qualiteit. Het grienthout heeft geen hinder van kwelwater, behalve ’s zomers, als het warm weer is, dan is het zeer schadelijk.

In het najaar werkt er veel volk op de suikerfabriek van Binsveld, Meeus, Laan en Co; ook van buiten de gemeente. Dan komen er vooral veel menschen uit Made en Drimmelen; deze komen Maandags met een eigen bootje, en vertrekken des Zaterdagsavonds op dezelfde manier. Ze logeeren dan in keeten op de fabriek; ook de zoogenaamde peemeiden doen dat. Veel kwaad op moreel gebied zou dat niet stichten, omdat de menschen te moe gewerkt zijn, en de peemeiden altijd met 4 of 5 bij elkaar liggen.

Veel volk gaat buiten de gemeente werken; sommigen in Duitschland; maar de meesten op rivierwerken (kribben enz.) in het binnenland, of in het buitenland, vooral in Belgie, Frankrijk en Spanje. De menschen kennen dat werk van huis uit. De huishuur van eene gewone arbeiderswoning loopt van f. 1 tot f. 1,25. Daarvoor hebben de menschen één vertrek met 2 bedsteden, waartusschen een kast; en een bijkeukentje, waar ze des zomers huizen om het woonvertrek koel te houden.

Er zijn drie partijen in Werkendam: de antirevolutionairen richting Kuyper; de Christelijk Historischen, richting De Visser, en de liberalen (een klein kuddeke). De antirevolutionairen zijn, wanneer ze alle zeilen bijzetten, de baas; de Christelijk Historischen gaan bij verkiezingen, althans bij gemeenteraadsverkiezingen, meestal met de liberalen samen. Dan wegen de beide partijen vrij wel tegen elkaar op. Er zijn in Werkendam twee fanfarekorpsen en eene zangvereeniging; niet, omdat er zooveel aan muziek wordt gedaan, maar omdat er twee partijen zijn. Op de school in den Biesbosch gaan 15 jongens en 15 meisjes.

Audientie verleend aan den burgemeester van Sleeuwijk, Baron Mulert; deze kwam mijn steun vragen om aannemelijke voorwaarden te krijgen voor zijne ingezetenen bij aansluiting aan de waterleiding te Werkendam. Daarna aan den postdirecteur Jochems, die steun vroeg om te verkrijgen, dat de booten van Fop Smit zóó tijdig uit Dordt zouden varen, dat zijn kinderen tijdig de scholen te Gorinchem zouden kunnen bereiken. Die kinderen moeten nu een uur ver loopen, en te Sleeuwijk overvaren, omdat ze, met de boot van Smit varende, een kwartier te laat op school kwamen. Hem verwezen naar B. en W.

Werkendam, gezien vanaf de Sasdijk, 1902 (bron: SALHA)

Einde October hoopt men de waterleiding in exploitatie te brengen. Met de gasfabriek wil het nog niet vlotten. Wat de waterleiding betreft, heb ik nog een woord gesproken om billijke voorwaarden te verkrijgen voor eene aansluiting van perceelen onder De Werken. Over den gemeentedoctor, Bressler, is men zeer tevreden; sinds eenigen tijd heeft men ook eene vroedvrouw, voor f. 150, de weduwe van een onderwijzer, die vroeger vroedvrouw is geweest.

Er was in der tijd eene kermis in Werkendam; omstreeks 1879 kwamen er pokken; deswege ging de kermis niet door; daardoor opstand in Werkendam, die met geweld onderdrukt moest worden. De kermis is wel niet formeel afgeschaft, maar sinds 1879 is er geen kermis meer geweest.

Voor huur van de aanlegplaats te Werkendam betaalde eertijds Fop Smit f. 1.200 ’s jaars aan A.B. van Tienhoven; sinds heeft het Rijk eene aanlegplaats gemaakt, waarvoor Smit f. 50 huur aan het Rijk moet vergoeden. Op het voorbeeld van Rotterdam heeft de burgemeester voor de bevolkingsregisters het persoonskaartenstelsel ingevoerd; naar mijn weten eenig in Noord Brabant. Het ziet er zeer goed uit. Het kroondomein heeft vele bezittingen onder Werkendam; o.a. tien boerenstellingen, ieder van 70-80 H.A.

Den 18 april 1906 kwam ik weer in Werkendam; ik had vanuit Gorinchem tevoren Sleeuwijk en Almkerk bezocht; later keerde ik weer naar Gorinchem terug. Ik verleende audientie aan het raadslid Van Everdingen, den ontvanger der registratie aldaar. Als lid van de Gezondheidscommissie kwam hij mijn steun vragen, opdat De Werken verder aan zou sluiten bij de waterleiding van Werkendam. Hij wilde, dat De Werken de kosten zou betalen van het leggen der buisleiding. Ik heb hem geraden, dat hij zich tot den Hoofdinspecteur der volksgezondheid zou wenden; deze zou dan de zaak wel aanhangig maken bij Gedep. Staten.

Van B. en W. vernam ik, dat de waterleiding zich nog niet heelemaal dekte; in het afgeloopen jaar had men op de leening (f. 80.000) voor het eerst f. 1.000 afgelost, maar had daarvoor f. 500 uit de gemeentekas moeten nemen, omdat de exploitatie der waterleiding dat bedrag niet had opgeleverd; om die reden wilde men zoo bitter gaarne, dat De Werken wat meer aansloot, dan kon de zaak zich bedruipen. De waterleiding was wel oorzaak, dat andere zaken, bijv. de bestrating, en souffrance kwamen.

De gasfabriek werd op het moment door particulieren geëxploiteerd; men had slechts 12 afnemers; de kerk en de gemeente waren de grootste afnemers. Men fabriceert petroleumgas, hetgeen prachtig licht geeft. In de laatste jaren ging de gemeente niet meer achteruit; maar de lasten waren wel hoog; er is eene progressieve inkomstenbelasting, volgens welke tot 3.6% betaald moet worden.

Dorpsgezicht, ca. 1920 (bron: SALHA)

Men heeft twee gemeentedoctors, dr Bresler en dr Mijnlieff; beide heeren hebben het erg druk; om de drie jaren wordt er een tot armendoctor benoemd; toen dit de laatste keer weer moest gebeuren, solliciteerde dr Mijnlief niet, omdat hij het te druk heeft. Dr Bresler werd toen weer benoemd. De Heeren zijn zeer goede vrienden; dr Bresler is gehuwd; dr Mijnlief niet.

Men is zeer tevreden over den veldwachter; diens tractement werd gebracht op f. 600, f. 75 voor kleeding, f. 40 voor woning, toen hem op mijn instigatie alle bijbaantjes ontnomen werden. Er is een kleine scheepstimmerwerf in Werkendam, vooral voor herstellingen aan vaartuigen, en tot het vervaardigen van roeiboten.

Wethouder Bogers is voorzitter van den Werkenschen polder; met hem wijd en breed besproken de gevolgen van de opening van den Maasmond; hij meende, dat de laagwaterstanden in den Biesbosch wel met 50 à 60 c.M. verhoogd waren, en dat dientengevolge op de Oostkil enz. bijna niet anders dan langs kunstmatigen weg het water kon geloosd worden. Vandaar, dat hij veel meer hulp van het Rijk verwachtte, dan de Minister wilde toestaan, voor wat betreft het in werking stellen van de bemalingswerktuigen aan den Nieuwendijk. Hem geraden met de andere belanghebbende polderbesturen te overleggen, eene commissie van uitvoering te benoemen en dan met den Minister te aboucheeren. Eene definitieve regeling zou wel niet aanstonds kunnen gemaakt worden; de ondervinding zou na eenige jaren van zelve wel den weg wijzen.

Den 30 Maart 1910 kwam ik weer in Werkendam. Ik ging er vanuit Gorinchem heen; bezocht vervolgens De Werken en Woudrichem en keerde vandaar naar Gorinchem terug. De waterleiding kan zich nog niet bedruipen; er komt jaarlijks nog f. 600 te kort; maar men is zeer tevreden, dat de waterleiding er is; zelfs als er alle jaren f. 1.600 bij moest, dan zou men er nog geen afstand van willen doen. De directeur heeft maar f. 300 tractement; feitelijk veel te weinig, maar er is geen geld om hem meer te geven; als gemeenteopzichter heeft hij nog bovendien f. 150.

De gasfabriek is thans in handen van particulieren; het gas is vrij goed en kost 10 cnt; het zaakje schijnt te kunnen bestaan; over 1909 kon althans 4% dividend uitgekeerd worden. Het hoog opperwater op de Maas in den afgeloopen winter oefende een nadeeligen invloed uit op den waterstand in den Biesbosch; vele grienden kwamen heel niet boven water; men denkt, dat het wel 80 c.M. scheelde met vroeger, toen de Bergsche Maas nog niet bestond, dat het water bij ebbe minder laag afliep.

Tengevolge van de bouwverordening kost eene arbeiderswoning thans f. 500 meer dan vroeger; er wordt thans veel minder gebouwd, de woninghuur is dientengevolge veel te hoog, f. 1,75 voor eene gewone woning. In den Raad zitten thans 3 liberalen, 4 Antirevolutionairen en 4 Christelijk Historischen; de liberalen kunnen er alleen niet komen; nu weer worden zij geholpen door de Antirevolutionairen tegen de Christelijk Historischen, dan weer door de Christelijk Historischen tegen de Antirevolutionairen.

Werkendam, Binnenhaven (nu Gedempte Haven) (bron: SALHA)

Finantieele draagkracht van gemeente gaat sterk achteruit; in de laatste 6 maanden stierven of verhuisden: Baasbank, Versput en Mevrouw De Klerk, en ging daarmede zeker een millioen kapitaal de gemeente uit. Sinds de waterleiding bestaat, zijn er veel minder besmettelijke typhusgevallen in de gemeente als vroeger; de enkele gevallen die nog voorkomen, zijn bij schippers of visschers, menschen, die het ergens buiten de gemeente oploopen.

Er gaan heel wat inwoners buiten de gemeente werken; zij gaan met Van Haaren en andere groote aannemers mede naar het buitenland; op het oogenblik werkten er menschen te Petersburg, te Rosario, in China, te Soerabaja. Het weekloon varieert daar van f. 45 tot f. 100; in den regel behoeven ze niet zelve te werken, maar moeten ze toezien en opzicht houden bij het werken der inlanders.

De Boerenleenbank staat onder toezicht van de hoofdbank te Utrecht; er wordt wel veel geld gebracht; maar er wordt weinig geld gevraagd. De beetwortelsuikerfabriek zal aan niet meer dan 15 menschen vast werk geven. De zwavelzuurfabriek van Albers is reeds sinds geruimen tijd stop gezet. Markten, die iets beteekenen, zijn er in Werkendam niet; evenmin een kermis; die werd sinds jaren niet meer gehouden.

Den 9den Augustus 1915 kwam ik weer in Werkendam; vanuit Den Bosch reed ik er in anderhalf uur per auto heen; later op den dag ging ik nog naar Rijswijk. Sigmund, de nieuwe burgemeester, is daar nu sinds een half jaar in functie; zijne verhouding tot de wethouders leek mij nogal goed. Wethouder De Klerk speelt eene zwijgende rol; wethouder Bogers voelt zich erg; hij redeneerde kalm en verstandig.

Het Plein met de nieuwe ophaalbrug ter ontsluiting van de buurten Zevenhuizen en Koppenhof, ca. 1915 (bron: SALHA)

De nieuwe gemeentesecretaris, Mr Groeneveld, Werkendammer van geboorte, moet meer zich aan zijn taak laten gelegen liggen, dan hij tot nu toe doet. Het gemeenteverslag 1914 was een carricatuur op wat zoo’n verslag moest zijn. Hij had het zelfs niet noodig geoordeeld om ook maar met een enkel woord te vermelden, wat in dat jaar door den gemeenteraad in diens vergaderingen was behandeld!! Zulks aan B. en W. en aan den secretaris opgemerkt.

Er is in de gemeente een groot gebrek aan goede arbeiderswoningen. Er zouden heel wat woningen onbewoonbaar moeten verklaard worden, maar dan komen de menschen op straat te zitten, want er zijn geen andere. Er is geen terrein te krijgen; voor grond, die f. 2.000 de H.A. waard is, wordt f. 12.000 gevraagd. Ander terrein is niet te krijgen, of het moet opgehoogd, wat ook zeer kostbaar is. In overleg met inspecteur volksgezondheid plannen voor woningbouw ontworpen; maar dan komt alles te duur, en zal men f. 2,20 huishuur moeten betalen, wat voor de arbeiders te veel is. Geraden, met den Inspecteur nader te overleggen; deze moet geen onmogelijk te bereiken eischen stellen, want dan komt er niets van den bouw. Desgewenscht ben ik bereid mijne tusschenkomst te verleenen.

’s Winters zijn de gevolgen van de Maasmondverlegging niet zoo nadeelig als ’s zomers; bij ebbe loopt het water in den Biesbosch lager af dan ’s zomers, doordat de kreeken en watergangen ’s zomers bezet zijn met allerlei waterplanten en ander vuil, hetgeen de afvloeiing van het water verhindert.

Den 16 Augustus 1919 bezocht ik per auto vanuit Waalwijk de gemeenten Werkendam, Woudrichem en Drongelen. Bij de Raadsverkiezingen werden 6 van de 11 raadsleden uitgeworpen. De Raad bestaat thans uit 4 antirevolutionairen, 3 S.D.A.P. (richting Schaper), 2 liberalen, 1 Christelijk Historisch en 1 Christelijke arbeiderspartij. Ontevredenheid ten gevolge van de tijdsomstandigheden is de hoofdoorzaak van deze groote verandering. Het gebrek aan woningen speelt hier echter ook een groote rol; er komen misschien wel 100 woningen te kort; men overwoog en overlegde in 1915; en men doet dat in 1919 nog.

Wethouder Bogers wil buitendijks bouwen, en daartoe ± 3 M. grond opspuiten; burgemeester + raadscommissie wil binnendijks bouwen, en daartoe een terrein van 20 H.A. onteigenen en met een 3 M. hoogen dijk omringen; dan wordt Werkendam meteen heelemaal watervrij; de grond, die niet benoodigd is voor woningbouw, kan dan als teelland aan de arbeiders in gebruik gegeven worden.

Wethouder Bogers was niet frisch; de meestal zwijgende wethouder De Klerk pakte erg uit; burgemeester Sigmond had groote moeite om de leiding te houden. Vele moeielijkheden met concessionaris gasfabriek; proces voor het Hof te ’s Bosch gewonnen. Slecht en duur gas; alles is versleten; men verlangt hard naar elektriciteit. In de havens te Werkendam is een enorm druk scheepvaartverkeer; daar is op het moment het centrum van de groote schippersstaking.

Ook hier aangedrongen op verbetering salaris veldwachter f. 800 + 20% duurtetoeslag. Op Boerenleenbank staat 5 ton; waarvan weer 2½ ton in gemeente uitgeleend is; op Nut’s spaarbank f. 125.000. De suikerfabriek is gesloopt; de scheepstimmerwerf heeft niet veel te beteekenen. De hoepelmakerijen maakten in 1918 prachtige zaken; thans gaat het slecht; de handel in riet ging tot voor 2 jr ook prachtig; op het moment bijzonder slecht.

Als de ontworpen locaalspoorweg geen directe verbinding geeft van Almkerk met Werkendam, heeft laatstgenoemde gemeente weinig of geen belang bij die locaalspoor. Hoewel de waterleiding goed gaat, dekt het bedrijf zich toch niet, vooral door den machinist, die heel verkeerd werkte, ontslagen werd, en van dat ontslag thans in beroep is bij de Kroon. Voor wat Werkendam betreft, gaf de verlegging van den Maasmond geen verandering in de ebbestanden van het water in den Biesbosch; men werd door die werken dus niet van mindere conditie.

Een laan in de winter met rechts Zonnegaarde van de familie Van Oord, ca. 1930 (bron: SALHA)

Den 7den Juni 1924 kwam ik weer in Werkendam; ik had er eigenlijk in 1923 heen moeten gaan maar stelde mijn bezoek een jaar uit, omdat Burgemeester Beukenkamp pas benoemd was, en dus nog heelemaal niet georienteerd. De nieuwe burgemeester maakte mij een goeden indruk. Met wethouder Bogers, een zoon van den vorigen wethouder, en als zoodanig nog niet lang in functie, viel nogal te praten. Wethouder van Oord was niet verschenen.

Er zijn thans 34 nieuwe woningen gebouwd; de huur is echter te hoog – f. 4,-; de menschen kunnen dat niet meer op brengen. Er zullen nog 10 woningen gebouwd worden; deze mogen echter niet meer dan f. 3,- huur doen; bouwkosten van f. 1.600 tot f. 2.100. In den Raad zitten thans 5 antirevolutionairen; 1 Vrijheidsbond en 1 S.D.A.P. Bij de leiding van den Raad geen bijzondere moeielijkheden; van partijschappen merkt men niets.

Er wordt geen openbaar onderwijs gegeven; de kinderen, die dat verlangen, gaan maar de openbare school te De Werken. Voor 5 kinderen die naar het gymnasium te Gorinchem gaan, en 2 id die aldaar de H.B.S. bezoeken betaalt Werkendam (5 x f. 700) + (2 x f. 500) = f. 4.500 per jaar aan Gorinchem.

Het electriciteitsbedrijf gaat goed; in 1922 een zuivere winst van f. 2.175. Ook het waterleidingbedrijf gaat goed; de installatie werd voor korten tijd vernieuwd en uitgebreid. Het bedrijf kan zich ruim dekken, terwijl de tarieven niet overmatig hoog zijn.

Er wonen zeker 90 schippersgezinnen met ± 90 schepen; het gaat den menschen nog steeds niet voor den wind. De handel in hoephout gaat goed; alle product van vorige jaren – 5 á 6 jaren – is thans opgeruimd. De handel in groenen en witte teen (éénjarig gewas) gaat nog maar matig. Het riet gaat goed, voor zoover het matriet betreft; dat gaat veelal naar België. Naar het dekriet is nog geen voldoende vraag; dat moest 50% meer opbrengen.

De warenkeuringsdienst is nuttig; werkt vooral preventief. De gedwongen vleeschkeuring evenzoo. Geen groote werkeloosheid; het is trouwens ook heel moeielijk, om voor de werkeloozen werk te vinden. Veel menschen werken buiten de gemeente op groote werken; de mannen komen dan eens in de 4 weken tehuis. Velen gaan buitenslands werken, en komen dan soms in geen 2 jaar tehuis. Vandaar, dat wel eens wordt beweerd, dat in Werkendam eene vrouwenregeering is! Maar tevens is hiervan het gevolg, dat de jeugd niet voldoende onder tucht staat en bandeloos opgroeit.

Gemeente blijft stationair; ze gaat noch voor-, noch achteruit. Werkendam is wél geïsoleerd; er is zelfs geen autobusdienst!