De verklaringen van overlijden die de artsen tussen 1880 en 1908 opmaakten in de gemeente Lith zijn grotendeels bewaard gebleven. Chris Caanen deed onderzoek naar deze 'doodsbriefjes' en de geneesheren die ze uitschreven. Gezien de lengte van zijn verhaal wordt het hier in delen gepubliceerd.
1 Inleiding
Met doodsbriefjes worden bedoeld de verklaringen van overlijden die geneesheren moesten opmaken op grond van de Wet regelende de uitoefening van de geneeskunst van 1 juni 1865, ingevoerd door Thorbecke. In deze verklaringen moesten de artsen onder meer opnemen de doodsoorzaak en of er al dan niet het vermoeden bestond van een gewelddadige dood. Van het dorp Lith zijn deze 'doodsbriefjes' van de jaren 1880-1932 (gedeeltelijk) bewaard gebleven. De jaren 1900, 1913, 1921, 1925, 1927 en 1929 ontbreken. In het begin waren het vaak kladjes op een stuk blanco papier, later kwamen er ook voorgedrukte formuliertjes. Dit is waarschijnlijk een verklaring voor de benaming 'doodsbriefjes'. De Lithse verklaringen over de jaren 1880-1908 zijn door het BHIC gedigitaliseerd. Ze zijn te vinden onder inventarisnummer 7316. Er zitten ook enkele 'koepokkenbriefjes' tussen.
De verzameling biedt een inkijk in de tragische kant van het leven in die periode in Lith. Voldoende reden om een analyse van deze briefjes te maken.
Ik zal beginnen met het bespreken van de geneesheren die de doodsbriefjes hebben geschreven. Van ieder presenteer ik een korte biografie en vervolgens besteed ik aandacht aan eventuele bijzondere gevallen waarmee zij te maken hebben gekregen.
Daarna zal ik enkele rubrieken met bijzondere doodsoorzaken presenteren die bij meerdere geneesheren zijn voorgekomen.
2 De geneesheren
De lezer zal zien dat de kopjes niet uniform opgemaakt zijn. Ik volg hierbij de wijze waarop de artsen hun briefjes als regel ondertekenden.
2 .1 Dr. De Keijzer; vóór 1858-1882
2 .1 .1 Biografie
Zijn oudste nog aanwezige 'doodsbriefje' dateert van 7 november 1880 en vermeldt het overlijden van de 52-jarige Adrianus van Grinsven. De doodsoorzaak is apoplexie (een beroerte).
Eerste doodsbriefje dr. De Keijzer 1880
Hij ondertekende met Dr. de Keijzer. Hij vermeldde nooit zijn voornaam of zijn voorletter(s). Uit bronnen die hierna aan de orde komen bleek dat zijn voornaam Nicolaas was en dat hij op 19 juli 1829 geboren werd in Leiden op het adres Nieuwsteeg Wijk 7 Nr. 710 als zoon van de goudsmid Cornelis de Keijzer en Helène Jacquette Elisabeth van der Sloot.
Geboorteakte Nicolaas de Keijzer, 1829
In het militieregister van Leiden van 1848 staat hij vermeld als 'student medicijnen woonachtig in Leiden', dus hij heeft vast in zijn geboortestad gestudeerd. Uit de keuringsgegevens blijkt het volgende: hij was 1,637 meter lang, zijn voorhoofd was plat, zijn gezicht lang, hij had blauwe ogen en bruin haar. Volgens de medische keuring had hij een zwakke borst en was hij bijziend. Met 'zwakke borst' werd in het algemeen bedoeld dat er problemen met de longen waren. De conclusie van het keuringsrapport lijkt tegenstrijdig: er staat dat hij tot dienstneming is aangewezen en dat hij vrijgesteld is. Waarschijnlijk wil dit zeggen dat hij ingeloot was, maar dat hij vervolgens vrijgesteld is vanwege zijn zwakke gezondheid.
Die zwakke gezondheid in aanmerking nemende is het opvallend dat hij daarna naar zee is gegaan. Misschien verwachtte hij dat de zeelucht goed zou zijn voor zijn longen. Dat hij naar zee is geweest blijkt uit het Bevolkingsregister 1850-1862 van Rotterdam. Daarin staat hij vermeld als 'zeeman'. Er staan geen data bij. Er staat wel dat hij aan de Zeevischmarkt woonde.
Waarschijnlijk is hij daarna naar Lith gekomen waar hij, zoals we zullen zien, de rest van zijn leven is gebleven. Hij komt twee keer voor in het Bevolkingsregister van Lith (dat van 1 dec. 1861 en dat van 1 jan. 1880), maar helaas wordt in geen van beide de datum van vestiging in de gemeente aangegeven, hoewel dat de gewoonte was.
Hij is in elk geval enige tijd vóór 27 januari 1858 gearriveerd, want op die dag trouwde hij met Mathilde Broders. Zij werd op 4 september 1834 in Antwerpen geboren. Hoe ze in Lith terecht is gekomen is onduidelijk, maar volgens het Bevolkingsregister van 1851 woonde ze toen in Wijk B (de dijk). Nicolaas heeft haar dus in Lith leren kennen, dus kunnen we schatten dat hij zich rond 1855 in Lith heeft gevestigd. In de trouwakte staat al dat hij doctor in de geneeskunde- en verloskunde was.
In de trouwakte staat ook dat zijn vader nog in leven is en dat deze in Rotterdam woont. Dit ondersteunt de veronderstelling dat Nicolaas vanuit Rotterdam naar Lith is gekomen.
Huwelijksakte Nicolaas de Keijzer en Mathilde Broeders, 1858
Het echtpaar woonde aan de Varkensmarkt Wijk A 27 en vervolgens A 75. Dit kan duiden op een verhuizing, maar waarschijnlijker is een hernummering. In de periode 1859-1879 worden 8 kinderen geboren en overlijden er 6, slechts een zoon en een dochter worden volwassen, waaruit blijkt dat 19e-eeuwse geneesheren meestal niet veel konden uitrichten..
Geneesheer Nicolaas de Keijzer schrijft zijn laatste briefje op 4 juli 1882, 4 dagen later, op 8 juli overlijdt hij, 52 jaar oud. Een arts uit Oss, dokter H. van den Bergh, schrijft de verklaring van zijn overlijden. Als doodsoorzaak vermeldt hij 'lichaamszwakte'. Dat zou enigszins merkwaardig zijn voor een 52-jarige, maar als we terugdenken aan zijn keuringsrapport is dit denkbaar. Bij de Burgerlijke Stand van Lith is uiteraard ook een overlijdensakte opgemaakt. Het is deze akte die me op het spoor van Leiden heeft gezet.
Doodsbriefje dr. De Keijzer, 1882
Zijn weduwe blijft nog bijna 14 jaar in Lith. Op 1 mei 1896 wordt ze ingeschreven op het adres Haarlemmerstraat 184 in Leiden. Op 24 april 1903 verhuist ze nog een keer naar Oegstgeest, samen met haar dochter. Haar overlijdensdatum heb ik niet kunnen vinden, maar uit de trouwakte van haar zoon d.d. 7 januari 1904 blijkt dat ze op die dag niet meer in leven is.
2 .1 .2 Bijzondere briefjes
De twee meest dramatische sterfgevallen in de praktijk van dokter De Keijzer deden zich voor binnen een tijdsbestek van 3 dagen. De overlijdensakten bij de Burgerlijke Stand staan zelfs op een pagina.
Op 2 september 1881 overlijdt de 26-jarige Mathias Erkamps aan tetanus, ten gevolge van een verwonding aan zijn hand. Hij was ongehuwd en varensgezel.
Twee dagen later hangt Ruth Romijnders zich op. Hij was 48 jaar, ongehuwd en zonder beroep.
Zelfmoord door ophanging, 1881
Dit is het eerste deel van het artikel over de doodsbriefjes van de gemeente Lith.
Marilou Nillesen
bhiczei op 6 november 2021 om 17:45
Veel dank voor je uitvoerige onderzoek binnen deze doodsbriefjes, Chris. Ze geven vaak een schrijnend inkijkje in de persoonlijke levens, en zijn daarom ook bijzonder intrigerend.
