Grave heeft lang een (kleine) Joodse gemeenschap gehad. Het BHIC heeft een foto van een schilderij van F. van der Putten, waarop een huis aan de Maaskade staat dat als synagoge gebruikt zou zijn.
In het laatste kwart van de negentiende eeuw bouwde deze gemeenschap zich een echt gebedshuis. Tijdens de Duitse bezetting is de synagoge gesloten en na de oorlog heeft de gereformeerde gemeente de voormalige synagoge gekocht en daar dertig jaar lang gekerkt. Tegenwoordig is het karakteristieke pand als particulier woonhuis in gebruik.
In de Oliestraat richtte de Graafse Joodse gemeenschap een synagoge op. Het gebouw werd op 10 november 1871 ingewijd. Dat was ruim een eeuw na een antisemitische actie van de ambtman van Grave. Het aantal Joden schommelde in de negentiende eeuw tussen de 50 en de 100.
Dat aantal nam in de beginjaren van de twintigste eeuw snel af. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in mei 1940 woonden er nog tien joodse mensen in Grave. Herman Gotlieb met zijn vrouw, zoon en twee dochters; het echtpaar op leeftijd Nathan en Sara Gotlieb; Elisabeth Gotlieb; Levie van Leeuwen en zijn zus Dina van Leeuwen.
Deze kleine Joodse gemeenschap zou binnen enkele jaren geheel verdwijnen uit Grave: in juni 1940 vertrok Herman met zijn gezin naar Nijmegen. Op 3 augustus 1941 overleed Levie van Leeuwen. Hij werd begraven op de joodse begraafplaats in Grave. Datzelfde gebeurde met Sara Gotlieb, die op 19 januari 1942 overleed. Haar man Nathan is later opgepakt en via Westerbork naar Auschwitz gegaan, waar hij in augustus 1943 is vermoord.
Op 25 september 1942 overleed de ongetrouwde Elisabeth Gotlieb. Zij is begraven op de joodse begraafplaats in Oss. Op 8 april 1943 ging Dina, de zuster van Levie van Leeuwen, naar Westerbork. Vandaaruit ging zij meteen door naar Sobibor, waar zij op 16 april 1943 is vermoord.
Daarmee kwam een einde aan de Joodse gemeenschap in Grave. De Duitsers hadden de synagoge al officieel gesloten en ontruimd. Zowel voor Nathan Gotlieb als voor Dina van Leeuwen is enkele jaren geleden een Stolperstein in Grave geplaatst. [met dank aan Jan Timmermans voor de juiste gegevens].
In 1952 kocht de Gereformeerde gemeente het gebouw aan. De gereformeerden zijn hier dertig jaar lang te kerke gegaan tot het samengaan met de hervormden in 1982.
Het pand is sindsdien niet meer in gebruik als kerk. Op zaterdag 16 mei 1981 werd in de gevel van het pand een gedenksteen onthuld dat herinnerde aan de Graafse Joodse gemeenschap en de tijd dat hier nog een synagoge was, die in de oorlogsjaren ontruimd is. In de tekst wordt herinnerd aan de tekst die op de kleine gevelsteen stond en in de oorlog weggekapt is.
Deze gedenksteen was een geschenk van de Amsterdamse Binnenvaart Sociëteit (tegenwoordig de Havensociëteit Groot Amsterdam). Wat de weggekapte tekst inhield, en waarom de ABS voor deze gevelsteen in Grave heeft gezorgd, hebben we helaas niet kunnen achterhalen.
De tekst is uit het OT, Numeri 24:5. Vond ik toen ik in Google boeken zocht op synagoge + Grave + gevelsteen.
Marilou Nillesen, namens BHIC
bhiczei op 8 december 2010 om 09:16
Dag Leny,
Bedankt voor je reactie. Staat daar ook de betekenis bij? Ik krijg dat namelijk bij Google niet zo snel boven water.
Leny van Lieshout
zei op 8 december 2010 om 21:05
De Statenbijbel geeft voor Numeri 24 vers 5: Hoe goed zijn uw tenten, Jakob! uwe woningen, Israel!
Een passende tekst, lijkt mij.
Ik ben verwoed op zoek naar het definitieve bewijs voor de locatie van het synagogelokaal (gehuurd onderdeel van een huis, dus geen eigen ruimte) aan de stadswal. In het BHIC Grave niet te vinden. Graeft Voort plant een bezoek aan het NA in Den Haag (Minsterie erediensten) om het antwoord te vinden. Het voor zo ver ik weet eerste synagogelokaal was in de Klinkerstraat, destijds nr A 16 kad. B. 420 (op de plaats van het derde huis vanaf de Hoofschestraat aan de oneven kant). Ik vond bij toeval het huurcontract in de notariele archieven.
Dit alles in het kader van de komend jaar te realiseren permanente tentoonstelling in het Graafs Museum.
Marilou Nillesen, namens BHIC
bhiczei op 9 december 2010 om 08:47
Aha, er staat dus weer een flink onderzoek te wachten, Leny. Mooie vondst trouwens, van dat huurcontract in de notariële archieven. Zo zie je maar weer.
Ik ben heel benieuwd naar de permanente tentoonstelling. Hou je ons op de hoogte?
Henk Buijks, namens BHIC
bhiczei op 9 december 2010 om 10:33
Misschien nog een tip in dit verband, Leny. Alweer jaren geleden is in het Joods Historisch Museum (A'dam) een tentoonstelling gehouden over de joodse diaspora in Nederland. Met het oog daarop is toen ook onderzoek verricht in NO-Brabant. Wie weet, misschien heeft het JHM nog iets onder de kurk.
Jan Timmermans
zei op 28 januari 2017 om 00:51
De schrijver van dit artikel heeft blijkbaar niet de juiste documenten gebruikt bij het schrijver van dit artikel.
In de derde alinea zegt hij dat er bij het begin van de Tweede Wereldoorlog drie joodse mensen in Grave woonden. Dat is niet juist. Toen waren er nog tien joodse mensen in Grave. Dit aantal werd gelijdelijk minder:
o In juni 1940 vertrok Herman Gotlieb met zijn vrouw, zoon en twee dochters naar Nijmegen.
o op 3 augustus 1941 overleed Levie van Leeuwen. Hij werd begraven op de joodse begraafplaats in Grave.
o op 19 januari 1942 overleed Sara Gotlieb, de vrouw van Nathan Gotlieb. Zij werd begraven op de joodse begraafplaats te Grave.
o Op 25 september 1942 overleed de ongetrouwde Elisabeth Gotlieb. Zij is begraven op de joodse begraafplaats in Oss.
Volgens de schrijver is Nathan Gotlieb na het overlijden van zijn vrouw naar zijn zoon in Amsterdam gegaan. Dat is niet juist. Nathan en Sara hadden twee zonen die voor de oorlog naar Den Bosch zijn gegaan. Daar zijn ze opgepakt en in mei 1943 in het concentratiekamp vermoord.
Nathan Gotlieb is uiteindelijk via Westerbork naar Auschwitz gegaan en is daar in augustus 1943 vermoord.
Dina van Leeuwen, de zuster van Levie van Leeuwen, is op 8 april 1943 met de bus vanuit Grave naar Westerbork gegaan. Van daaruit ging zij meteen door naar Sobibor, waar zij op 16 april 1943 is vermoord.
Voor beiden is enkele jaren geleden een Stolperstein in Grave geplaatst.
Rien Wols
bhiczei op 30 januari 2017 om 15:06
Dank voor uw waardevolle aanvullingen en corecties, meneer Timmermans. We hebben de tekst verbeterd.
Jan Timmermans
zei op 30 januari 2017 om 18:14
In de tekst staat 'met dank aan Jan Timmers voor de juiste gegevens'.
Als u mijn naam wilt noteren, dan moet het wel de juiste naam zijn: Jan Timmermans.
Maar mijn naam hoeft helemaal niet in het artikel. Wat mij betreft kunt u het weglaten.
Rien Wols
bhiczei op 31 januari 2017 om 08:28
Neem me niet kwalijk, dat was te snel getypt. Uw naamsvermelding in de tekst is wat mij betreft nodig om dat ik niet de suggestie zou willen wekken dat het allemaal van mijn eigen hand is (en in combinatie met de reactie van u onder het verhaal, zou het aangepaste stukje ook vreemd staan, zonder uw naam in de tekst). Dus ik handhaaf graag de vermelding dat we deze gegevens van u hebben gekregen.
In het laatste kwart van de negentiende eeuw bouwde deze gemeenschap zich een echt gebedshuis. Tijdens de Duitse bezetting is de synagoge gesloten en na de oorlog heeft de gereformeerde gemeente de voormalige synagoge gekocht en daar dertig jaar lang gekerkt. Tegenwoordig is het karakteristieke pand als particulier woonhuis in gebruik.
Dat aantal nam in de beginjaren van de twintigste eeuw snel af. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in mei 1940 woonden er nog tien joodse mensen in Grave. Herman Gotlieb met zijn vrouw, zoon en twee dochters; het echtpaar op leeftijd Nathan en Sara Gotlieb; Elisabeth Gotlieb; Levie van Leeuwen en zijn zus Dina van Leeuwen.
Het pand is sindsdien niet meer in gebruik als kerk. Op zaterdag 16 mei 1981 werd in de gevel van het pand een gedenksteen onthuld dat herinnerde aan de Graafse Joodse gemeenschap en de tijd dat hier nog een synagoge was, die in de oorlogsjaren ontruimd is. In de tekst wordt herinnerd aan de tekst die op de kleine gevelsteen stond en in de oorlog weggekapt is.
