WIJ WILLen U graag VeeL geLUk, sUCCes en gezonDheID toeWensen In het nIeUWe Jaar. Pas goeD op eLkaar!
Naast een gelukwens voor het nieuwe jaar is deze zin ook een zogenaamd chronogram of jaardicht en verbergt een extra gegeven, namelijk een jaartal. Lees de hoofdletters in de zin (WIJWILLUVLLUUCCDIDWIIUWJDL) als romeinse cijfers, tel ze op: en ziedaar het jaar waarvoor deze wens is bedoeld: 2022.
I – J
1
IJ – Y (= II)
2
U – V
5
W (=VV)
10
X
10
L
50
C
100
D
500
M
1000
Flauw? Misschien. Maar het is ook best een hele uitdaging om een zinvolle boodschap te combineren met zo’n chronogram. En zo kun je op huizen en kerken, in boeken, op prenten, op miskelken, kerkklokken, je kunt het zo gek niet verzinnen, chronogrammen tegenkomen, vaak te herkennen aan de het gebruik van hoofdletters midden in woorden, maar soms ook onherkenbaar en verborgen.
ViVat FrIDeriCh WILheLM eIn geLIebter KönIg Von PreVssen
Leve Frederik Willem, een geliefde koning van Pruisen. Oeffelt was in die tijd Kleefs-Pruisisch gebied.
49r (scan 98) dopen 1788
PaX atqVe Vber beneDICtIo CaeLIS sVper Vos seMper perseVeret
Moge vrede en de vruchtbare zegen van de hemel over u altijd standhouden
50v (scan 101) dopen 1789
DIVIna MaJestas pater et fILIVs et spIrItVs sanCtVs esto nobIs proteCtrIX
De goddelijke majesteit, de vader en de zoon en de heilige geest zullen onze beschermer zijn
124v (scan 248) overlijdens 1787
EgregIVs reCkIVs CLIVenses noVo regI sVo JVraMento aDstrIngebat
De illustre Reckius uit Kleef deed zijn eed aan de nieuwe koning. Reckius is waarschijnlijk Eberhard von der Recke. Optelling levert op 1786, waarschijnlijk moet er CLIVensIs staan, dan levert optelling wel 1787 op, en dat past bovendien beter in de tekst.
125r (scan 249) overlijdens 1788
JesVs fILIVs DeI VIVI nos regat, beneDICat, atqVe CVstoDIat
Moge Jezus de zoon van de levende god ons regeren, zegenen en beschermen
126v (scan 252) overlijdens 1789
PIe JesV paX DefVnctIs IIs affVLgeat seMpIterna, et qVIesCant In optata SIon
Vrome Jezus, Moge de vrede voor altijd schijnen over deze overledenen, en mogen zij rusten in het uitverkoren Sion
Ravenstein
Een ander voorbeeld: deze gevelsteen in een huis in de Nieuwstraat In Ravenstein.
Chronogram in de gevelsteen aan de Nieuwstraat 8 in Ravenstein (foto: BHIC / Henk Buijks, 2005)
Optelling van de met een hoofdletter aangegeven Romeinse cijfers levert 1606 op (de d’s dienen in dit geval dus niet meegeteld te worden). De tekst vermeldt dag en maand, het jaardicht het jaar van de Ravensteinse stadsbrand: 10 juni 1606 (zie: Tussen Maas en Erfdijk 2013 nr. 1, blz. 9).
Breda
Of deze prent van de fameuze innname van Breda met het turfschip in 1590 met twee chronogrammen, de ene in het Duits, de ander in het Frans.
TroIen Ist eIngenoMen dVrChs LIstig hVLtzen pferdt GLeICh so Ist Breda dVrCh ein Torffschiff Von gerInger Werdt [= 1590, d’s niet meegeteld] TroIe La beLLe CIte d’Vn CheVaL fVt prIse Et peV diVers a Breda d’Vn bateaV est L’eMprIse [= 1590, d’s niet meegeteld]
Chronogram voor olympisch goud
En ook tegenwoordig wordt er nog gepuzzeld en gezweet om inhoud en vorm tot één geheel te maken. Zo vierde Bernard Grothues de olympische titel van Leontien van Moorsel met het volgende chronogram:
Ze kon haar tranen nIet beDWIngen, nIets gIng foUt, ze hoorDe geJUICh en het VoLk aL zIngen. LeontIen greep tIteL en het Lang VerWaChte goUD. [=2004]
Nieuwjaarswens
Ter afsluiting nóg een nieuwjaarswens, dit keer niet voor 2022, maar voor het jaar 1771. Deze wens van de hand van Johan Bapist Jaddoulle, rentmeester van de heerlijkheid Helmond, aan de Luikse wijbisschop Charles Alexander van Arberg is een wel heel kunstige opeenstapeling van chronogrammen: elke regel levert als resultaat 1771 op! Petje af voor de heer Jaddoulle!
Bron: RHC Eindhoven, Archief Heerlijkheid Helmond, 1300-1781, inv. nr. 773
HeLMont seCUndae NatIVItatIs Jesu ChrIstI. MonseIgneur Le sUffragan CharLe ALexanDre Arberg, Agréez De reCeVoIr Votre etrene seLon coUtUme EXCUsez Mon aUDaCe et LIberté. D’IMportUner par La Votre EXeLLenCe Mes Chronographes ne VeULent pas beaUcoUp DIre, CepenDant regarDé le bon CoeUr de Votre serVIteUr, QUI aniMé D’Une pUre et sInCere InCLInatIon VeUt Le BonheUr De toUte La tres nobLe famILLe.
VeneranDae EXCeLLentIae SaLUteM Et feLICIssIMa noVI annI eXordIa preCor Sperans qUoD epIscopaLIs MItra CIto VIenna VenIet PrInCIpaLIter Ista qUae DIvo BaVonI saCrata Manet ProUt LItterIs et cronIcIs seMper praedIXI HoC annUat DeUs et trIbUat CaeLUM Ut prophetIae Meae pLene suCCessUs detUr QUare VeLLeM pro Una soLa DIe aUt hora esse Caesar! TUnC prophetIa eX se Vera et coMpLeta aDesset: Ergo! VoLUntateM pro effeCtU Capere DIgnetUr! Interae CUnCta aD nUtUM VoLo et spero EXCeLLentIs et praenobILIs DoMInatIonIs Vestrae. CUI eX pLeno CorDe sUM HUMILIS fIDeLIs CLIens et Integer serVUs I. B.J(addoulle). HaC Mea DUpLICat UXor qUae EXCeLLentIaM profonDe saLUtat.
Marilou Nillesen
bhiczei op 10 januari 2022 om 10:38
Wat een verrassend verhaal, Anton! En wat een leuke insteek; een uitdaging voor menig onderzoeker...
Als je er nog eentje tegenkomt, dan laat het hier nog maar weten - en dan zonder oplossing. Gaan we eens kijken hoe ver onze lezers komen ;)
Martien Veekens
zei op 10 januari 2022 om 17:17
Superleuk. Dit zal ook Bernard Grothues bijzonder leuk vinden. Ik zal er hem op wijzen. Zijn er ook in de gemeente 's-Hertogenbosch voorbeelden bekend?
Anton Schuttelaars
zei op 12 januari 2022 om 14:09
Dag Martien,
Het bekendste Bossche Chronogram is:
GodefrIdVs dVX e sILVa feCit oppIdVM
dat het jaartal van de stichting van de stad zou bevatten (ik laat op verzoek van Marilou de oplossing van het chronogram weg). Het gaat hier om een zestiende eeuws chronogram en of het genoemde jaartal klopt is dan ook zeer twijfelachtig.
Verder vind je op het poortje naast het Vondelingenhuis in de Clarastraat een chronogram. Daarop staat de volgende Middelnederlandse tekst:
hetgene dat iCk gaff ten dIenste Van godt / Wiert Mijn Int eyndt het beste Loth / maer dat iCk hIeLL tot mijn profijt / dat Wiert iCk Int eynDe qVyth.
Het vers stamt uit 1570, de kapitalen zijn in werkelijkheid rood geschilderd. Als je ALLEEN de kapitalen optelt kom je tot 1984, het jaartal van de restauratie van het pand. Dat de D's niet meetellen kwam vaker voor, maar dat een hoop I's en M'en zo ook worden uitgesloten is natuurlijk een beetje valsspelen.
Anton Schuttelaars
zei op 12 januari 2022 om 14:14
Ik kreeg via de mail een reactie van Bernard Grothues, de schrijver van het geciteerde chronogram op Leontien van Moorsel en kenner bij uitstek van het chronogram. Hij schrijft: "Het was usantie in die tijd dat men de letter D=500 niet meetelde. Waarom niet? Men wilde zo’n mooi mogelijke spreuk maken. Dat was echter niet mogelijk omdat de letter D frequent in de schrijftaal voorkomt."
Dank voor deze aanvulling.
Anton Schuttelaars
zei op 12 januari 2022 om 14:16
Beste Anton. Bernard wilde graag jouw mailadres om te kunnen reageren en heeft dat dus ook gedaan. Dankjewel in ieder geval ook voor je reactie vandaag. Misschien een beetje dom van mij, maar waar vind ik: GodefrIdVs dVX e sILVa feCit oppIdVM? Jouw verhaal en de reacties neem ik mee naar de Werkgroep Heraldiek van de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch als wij hopelijk op 18 februari weer een bijeenkomst in het Kringhuis mogen houden. Zoals je weet, zou ik het nog steeds leuk vinden als jij je bij ons zou willen aansluiten ;-)
Anton Schuttelaars
zei op 12 januari 2022 om 14:35
Dag Anton en Martien,
Wellicht ter aanvulling: in het verleden heb ik twee artikelen over chronogrammen geschreven. In het meinummer van Bossche Kringen van 2014 staat het eerste, algemene deel over het chronogram. In het tweede deel - gepubliceerd in het julinummer van Bossche Kringen van 2014 - komt een aantal Bossche chronogrammen aan bod.
Groeten en houdoe,
Ed Hupkens
Martien Veekens
zei op 21 januari 2022 om 14:13
Beste Ed. Dankjewel voor deze reactie. Gelukkig heb ik alle Bossche Kringen van de afgelopen jaren bewaard. Vandaag dus gauw maar weer eens opzoeken en lezen.
Ed Hupkens
zei op 21 januari 2022 om 14:14
Succes en veel leesplezier.
Grtz, Ed
Henk Venrooij
zei op 21 januari 2022 om 14:25
Anton,
Wat een toeval ik ben bezig met het begraafboek 1748 - 1810 Oeffelt en vond op 124v, 125r en 126v de chronogrammen van 1787, 1788 en 1789. Ik had geen idee wat het was en waarvoor het diende. Dank voor de uitleg.
Martien Veekens
zei op 21 januari 2022 om 14:30
Beste Henk. Is het mogelijk om hier scans daarvan te plaatsen ?
Anton Schuttelaars
zei op 21 januari 2022 om 14:51
Henk van den Brand
zei op 21 januari 2022 om 14:53
Burgemeester Verhagen kon er ook wat van. In het herinneringsboekje van het gouden jubelfeest van het gezelschap "Amicitia" te Schijndel uit 1889 staan 3 chronogrammen. Hier volgt er een: LUIsterVoL VIert nU AMICItIa's DoeLen zIJn VIJftIgJarIge oprIChtIng
Martien Veekens
zei op 21 januari 2022 om 15:02
Beste Anton. Dankzij jouw link, wordt het mij wat makkelijker gemaakt. Dankjewel en groetjes vanuit Bergeijk.
