Elitair of Egalitair? Jonkheer Alexander van Sasse van Ysselt (1852-1939), vertegenwoordiger van Brabant

Dit laatste deed hij ook als historicus: Van Sasse van Ysselt schreef bijna 300 grote en kleine historische publicaties over zijn provincie. Bovendien was hij raadslid in ‘s-Hertogenbosch, Brabants Statenlid, Tweede Kamerlid en later ook senator en voorzitter van een waterschap - en dat alles goeddeels gelijktijdig, decennialang. Dat dit alles strikt gescheiden bleef, lijkt onmogelijk: Van Sasse van Ysselt woonde soms ‘drie colleges op een dag bij om in den nacht zich nog geduldig neer te zetten aan zijn historischen arbeid, terwijl den volgenden ochtend hem weer urenlange rechtszittingen wachtten'.

Tegenstrijdig politiek imago

Het leverde Van Sasse van Ysselt een opvallende politieke reputatie op. Het katholieke dagblad De Tijd roemde hem als volksvertegenwoordiger om zijn 'volstrekte onafhankelijkheid' en 'koele, zakelijke helderheid van hoofd'. Tegelijkertijd zette Van Sasse van Ysselt zich vooral in voor zijn thuisprovincie, waar hij een emotionele band mee had. Voor de eeuwig vrijgezelle Bosschenaar was Noord-Brabant als 'de vrouw, met wie hij getrouwd was'. Van Sasse van Ysselts lokale en provinciale belangenbehartiging, op tal van terreinen en tot op de hoogste niveaus, zou hem zelfs 'ontzaglijk populair tot in de diepe lagen, geledingen, kringen en groepen der bevolking' hebben gemaakt. Het plaatste De Tijd voor een retorische vraag: 'Is deze adellijke volksvertegenwoordiger conservatief of democratisch?'

Van Sasse van Ysselts tegenstrijdige politieke imago kan het beste begrepen worden vanuit zijn andere functies. Waar zijn status als onafhankelijk politiek geweten duidelijk met zijn rechterlijke en adellijke achtergrond te maken had, kwam zijn reputatie als 'Brabants vaandeldrager' vooral voort uit het provinciale verenigingsleven. Van Sasse van Ysselt zat bijna vijftig jaar in het bestuur van het Provinciaal Genootschap voor Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant (GKW) en was van 1925 tot zijn dood haar voorzitter. Het GKW ontstond in 1837, tijdens de periode van mobilisatie onder de Status-quo-tijd (1830-1839), die volgde op de afscheiding van de zuidelijke Nederlanden. De Brabanders hadden toentertijd een slechte reputatie in de rest van het land, als een armoedig en onontwikkeld volk: 'halve Belgen' zonder enige culturele bagage.

Van Sasse van Ysselt streefde de historische oprichtingsdoelen van dit elitaire herengezelschap na: de economische, maar vooral ook geestelijke emancipatie van Noord-Brabant. Om dit te bereiken schreef het GKW aanvankelijk prijsvragen uit, organiseerde zij lezingen, en werd er een bibliotheek- en museumcollectie verzameld. Het hoogtepunt in de historie van het GKW kwam in 1925, met de oprichting van Het Centraal Museum, de voorloper van Het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch, met Van Sasse van Ysselt als grote aanjager. Hoewel de opkomst van regionale tentoonstellingen en musea rond 1900 doorgaans gezien worden als een poging om bevolkingsgroepen buiten de elite te mobiliseren, gold dit niet bepaald voor het GKW: zij richtte zich in eerste instantie op 'de ware liefhebbers'. Zeker Van Sasse van Ysselt leek het idee dat tentoonstellingen door een toestroom van de massa in een 'kermis' zouden veranderen, een gruwel: 'dat ware een misdaad bedrijven aan de kunst'.

Ondanks de elitaire houding die hij hierbij aannam, zorgden Van Sasse van Ysselts culturele bestuursfuncties, samen met zijn werk als historicus, ervoor dat hij in bepaald opzicht tóch 'dicht bij' zijn achterban stond. Van Sasse van Ysselt ontwikkelde namelijk de reputatie zijn provincie op zijn duimpje te kennen. Zoals De Tijd in 1926 schreef: 'Hij kent in Brabant alle steden, alle dorpen, alle wegen, alle stroomen […]. Hij kent de boeren en de burgers; hij kent iedereen. En iedereen kent hem.' Hierbij liepen heden en verleden in elkaar over: 'Geschiedenis en tegenwoordige staat van het land zijn één in de fijnste vezelen van zijn hart, en in de gedachtensfeer van zijn brein.'

Kruisbestuiving tussen functies

Dit kwam tot uiting in de Tweede Kamer en de Provinciale Staten, bij debatten over uiteenlopende onderwerpen, van gemeentelijke herindelingen tot de Brabantse paardenbelasting. Maar het duidelijkst kwam de historicus in Van Sasse van Ysselt nog naar voren wanneer hij, zoals zo vaak, opriep tot de verbetering van de waterinfrastructuur in oostelijk Noord-Brabant, dat begin twintigste eeuw nog bijna jaarlijks overstroomde. Hierbij leidde hij zijn toehoorders rond door het regionale verleden, om de wortels van de problematiek bloot te leggen.

Hoewel zijn kennis indruk maakte, reageerde de verantwoordelijke minister doorgaans terughoudend. Van Sasse van Ysselt zette zijn strijd echter voort, niet alleen in het parlement, maar ook in zijn historische publicaties. Zo sloot hij een artikel uit 1927 in provinciaal-historisch tijdschrift Taxandria over de beroemde watersnood van ’s-Hertogenbosch in 1757 af met een politieke oproep: de situatie was dáár misschien verbeterd, maar elders in de regio niet. Hierbij richtte Van Sasse van Ysselt zich direct tot de regering, om toch 'spoedig tot uitvoering' over te gaan van zijn plannen, zoals de kanalisering van de Maas tussen Grave en Lith, de afsluiting van de Beerse Overlaat en de verbetering van de afwatering van de Dommel en de Aa. Het is tekenend voor de kruisbestuiving tussen Van Sasse van Ysselts functies als historicus en als politicus.

Ook de invloed van Van Sasse van Ysselts rechterlijke achtergrond is duidelijk zichtbaar in de debatten over de Noord-Brabantse waterstaat in 1927. Hij riep de tegenstribbelende minister op te stoppen zich 'als een advocaat' op te stellen, die per se zijn gelijk moest halen. In plaats daarvan moest hij - net als Van Sasse van Ysselt zelf - een onafhankelijk, op expertise gebaseerd oordeel vellen: 'als een rechter'. Hoewel Van Sasse van Ysselt zich bewust was van zijn positie als regionale belangenvertegenwoordiger, presenteerde hij zich op deze manier tegelijkertijd als een onafhankelijke, 'rechterlijke' geest.

'Brabander par excellence'

Zo balanceerde Van Sasse van Ysselt tussen adellijke onafhankelijkheid en lokale belangenvertegenwoordiging. Opvallend is dat zijn buitenparlementaire functies een grote invloed uitoefenden op zijn politieke reputatie en functioneren. Enerzijds droegen zijn elitaire, adellijke identiteit en rechterlijke achtergrond bij aan een imago van rationele onafhankelijkheid. Door zijn historische en culturele werk, creëerde hij echter ook het imago van 'Brabander par excellence', die als een vader bekend was met het wel en wee van zijn volk. Dit helpt te verklaren hoe Van Sasse van Ysselt aan het begin van de twintigste eeuw, toen ideologische partijpolitiek op alle parlementaire niveaus dominant werd en het machtsaandeel van de adel flink terugliep, succesvol was als regionaal-georiënteerde edelman.

Over de auteur

Felix Bosch is afgestudeerd aan de Universiteit Leiden (Research Master History) en aan deze universiteit werkzaam als docent en onderzoeksmedewerker. Ook werkte hij als docent aan de Universiteit Utrecht, en als junior onderzoeker aan de Radboud Universiteit binnen verschillende projecten rond het thema democratie en politieke representatie.

Felix kreeg een BHIC fellowship om onderzoek te doen naar de Bossche volksvertegenwoordiger Jonkheer A.F.O. (Alexander) van Sasse van Ysselt, met als doel om meer inzicht te krijgen in lokale vertegenwoordiging in Nederland rond 1900. Volgens hem was in deze periode sprake van een sterk onderbelichte ontwikkeling, waarbij een substantieel aantal nationale volksvertegenwoordigers een politiek voerde op basis van lokale nabijheidsrelaties tot hun achterban. Hierbij maakten zij nadrukkelijk gebruik van hun ervaringen in lokale en provinciale parlementen. Van Sasse van Ysselt gebruikte hij als casus om dit vanuit Brabants perspectief te onderzoeken.

Felix: 'Als beginnend historicus was het BHIC-fellowship voor mij ideaal. Het gaf mij de gelegenheid om na afronding van mijn studie een eigen onderzoeksproject op te zetten en uit te voeren. Bovendien was het een mooie opstap naar een breder promotieonderzoek naar lokale politieke vertegenwoordiging.'

Lees meer over het onderzoek van Felix