Oordeel zelf: tussen 1825 en 1831 trok er onder verantwoordelijkheid van de Gouverneur een flink aantal taxateurs of schattersdoor de hele provincie om alle gebouwde en ongebouwde eigendommen van een waardering te voorzien ten behoeve van de nieuwe grondbelasting die de regering wilde gaan instellen. Het vaststellen van de belastbare opbrengst was logischerwijze een van de meest heikele onderdelen van het hele kadaster- en belastingplan.
De taxateurs begonnen met het maken van een beschrijving van iedere gemeente. Zie hier wat ze over Esch te melden hadden in hun Tabel van klassificatie der grond-eigendommen.
Algemeen
Ligging
De gemeente Esch ligt 2 uur lopen van ’s-Hertogenbosch. Zij grenst ten noorden aan de gemeente Vught, ten oosten en zuiden aan de gemeente Boxtel, hoofdplaats van het kanton, en ten westen aan Haaren.
Rivieren en beken
De gemeente ligt aan de rivier de Aa of Esschestroomen aan het Halsch Water. Deze riviertjes vloeien samen, waardoor de lage hooilanden ‘s winters gewoonlijk overstromen.
Wegen
Esch ligt op een half uur afstand van de grote straatweg, en heeft verder alleen enige buurtwegen, waarmee het contact met de naburige plaatsen wordt onderhouden.’s Zomers zijn ze vrij goed, maar in de winter verkeren ze in slechte staat.
Bodemreliëf
Esch heeft een gelijkmatige, maar vrij lage ligging, wat een nadeel is bij hevige regenval.
Vruchtbaarheid van de grond
De gemeente heeft grond van wisselende kwaliteit, gedeeltelijk met een hoge en gedeeltelijk met een lage, koude ligging. Ook zijn er heidegronden, die voor een gedeelte goed te ontginnen zijn, als er geen gebrek aan mest zou zijn.
Landbouwproducten
De landbouwproducten zijn rogge, boekweit, haver, aardappelen, hooi en spurrie, waarvan de roggeteelt de belangrijkste is. Er zijn weinig bossen, en die er zijn hebben weinig waarde.
Veefokkerijen
De voornaamste veefokkerij bestaat uit runderen. De paarden, die gebruikt worden door de boeren, worden van elders ingevoerd. Schapen worden hier niet gehouden.
Nijverheid
Het hoofdbestaan is de landbouw, en er wordt enkel handel gedreven in landbouwproducten. Fabrieken zijn hier niet aanwezig.
Gebouwen
De gemeente bestaat uit het dorp en enkele in de nabijheid gelegen herenhuizen. De laatste worden slechts in de zomer bewoond.
Bevolking
De totale bevolking bestaat uit 412 inwoners.
Ongebouwde eigendommen
Landbouwgronden
De landbouwgronden zijn in vier klassen verdeeld.
De 1e klasse heeft een humuslaag van 20 à 25 duim, op een zandbed dat het water goed doorlaat. Deze grond is na bemesting uitstekend geschikt voor het verbouwen van verschillende granen. De huurwaarde is getaxeerd op ƒ 24,00.
De 2e klasse bestaat uit de gewone hoge akkerlanden met een humuslaag van ongeveer 12 à 15 duim. Deze grond is na een sterke bemesting geschikt voor rogge- en boekweitteelt. Deze is geschat op ƒ 18,00 per bunder.
De 3e klasse is vooral lichte hooggelegen zandgrond met een humuslaag van ongeveer 10 duimen op een harde ondergrond, waarop zelfs na veelvuldige bemesting maar weinig rogge, boekweit en spurrie geteeld wordt. Daarom kan de waarde niet hoger geschat worden dan ƒ 10,00.
De 4e klasse bevat lage en zure stukken grond, en ook uit enige nieuwe heideontginningen, die slechts na sterke bemesting vrucht dragen. Per bunder komt de taxatie uit op ƒ 5,00.
Tuinen
De tuinen in deze gemeente worden in twee klassen verdeeld.
De 1e klasse ligt op grond van de eerste klasse landbouwgrond, waarop na goede en zorgvuldige bemesting enkel groentesoorten voor eigen gebruik geteeld worden. Er worden geen groenten op de markt verhandeld en daarom wordt de waarde van de grond slechts een-vijfde hoger geschat dan de landbouwgrond, namelijk ƒ 30,00.
In tuinen van de 2e klasse worden na sterke bemesting slechts weinig grove groenten geteeld voor het dagelijks gebruik. Men geeft ze daarom de waarde van landbouwgrond in de 1e klasse, ofwel ƒ 24,00.
Boomgaarden
De enkele boomgaard die je hier vindt, wordt geplaatst onder één klasse. Het zijn onregelmatige stukjes grond vlakbij de woningen, beplant met oude of slecht groeiende vruchtbomen. De geschatte waarde is ƒ 24,00.
Hooilanden
De meeste hooilanden liggen langs het riviertje de Aa. Ze worden jaarlijks bij de rivieroverstromingen bemest. Ze zijn in drie klassen ingedeeld.
1e klasse: de lage grond, die tamelijk veel, maar kwalitatief slecht hooigras oplevert. Kan door de slechte opbrengst per bunder niet hoger geschat worden dan ƒ 16,00.
2e klasse: nog lager gelegen grond op een gitzwarte ondergrond, die vooral bij natte zomers dikwijls verzuurt en veel waterplanten oplevert. Daarom is de waarde ƒ 12,00.
3e klasse: Deze hooilanden bestaan uit moerassige stukken grond, die voornamelijk onvoedzaam grof en slecht gras, met veel waterplanten, opleveren. De waarde is ƒ 8,00.
Weilanden
De weilanden zijn in vier klassen ingedeeld:
1e klasse: ligt op goede grijze, middelmatig hoge zandgrond en levert bij een zorgvuldige bemesting goed zoet en voedzaam gras op, vooral geschikt voor melkvee. Waarde geschat op ƒ 22,00.
2e klasse: te hoog gelegen weiden, die bij een sterkere bemesting wel goed, maar weinig gras opleveren. Daarom is de waarde niet hoger dan ƒ 16,00.
3e klasse: enkele zeer hoog of te laag gelegen weiden, waardoor deze dikwijls óf helemaal verdrogen óf een zure, onvoedzame weide geven. Deze zijn geschat op de helft van de vorige klasse, namelijk ƒ 8,00.
4e klasse: de slechte en afgelegen weiden, voor het grootste deel met heide en biezen begroeid, die nauwelijks de naam van weilanden verdienen. Geschat op ƒ 4,00.
Hakbosjes
De weinige hakbosjes die er zijn, zijn in twee klassen ingedeeld.
1e klasse: vooral goed groeiend elzen- en essenhout, omdat de lage bosgrond ongeschikt is voor ander hout. Het kappen vindt gewoonlijk om de vijf jaren plaats, zodat de waarde per bunder geschat wordt op ƒ 15,00.
2e klasse: gedeeltelijk te vinden op te hoge of te lage grond; bestaat uit onregelmatig geplante, slecht groeiende eiken-, berken- of elzenstruiken. Het kappen gebeurt om de 6 á 7 jaren. Getaxeerde waarde: ƒ 7,00.
Dennenbosjes
De dennenbosjes in deze gemeente zijn te verwaarlozen, maar toch in twee klassen ingedeeld.
1e klasse: enkele stukjes tamelijk hoog gelegen grond met middelmatig groeiend masthout beplant. De waarde is vastgesteld op ƒ 6,00.
2e klasse: enige op slechte schrale grond verspreide dennenbomen, die vrijwel niets opbrengen. Ze zijn geschat op ƒ 3,00.
Opgaand geboomte
Het opgaand geboomte is in twee sterk verschillende klassen verdeeld.
1e klasse: enige stukken grond die gelijk staan aan de 2e klasse landbouwgrond, met hoog opgaande en goed gegroeide populieren of met goed groeiend jong eikenhout beplant. De zuivere waarde wordt vastgesteld op ƒ 15,00.
2e klasse: enige slecht groeiende eiken- en berkenbomen langs de erfgrenzen, die voor de eigenaar geen winst opleveren. Er is daar een waarde aan toegekend van ƒ 3,00.
Recreatiebossen
Er zijn enige bossen en gronden bestemd voor recreatie, die volgens de wet getaxeerd zijn als de beste landbouwgrond, namelijk op ƒ 24,00.
Water tot vermaak
Hieronder vallen de grachten bij de buitenplaatsen, die ook getaxeerd zijn als de landbouwgrond van de 1e klasse, dus op ƒ 24,00.
Heide
De aanwezige heidegronden zijn in één klasse geplaatst. Zij liggen op middelmatige, hoog gelegen grond, en kunnen vrij goed ontgonnen worden. Ze zijn getaxeerd op ƒ 0,50.
Water en waterkolken
Er zijn enkele waterkolken die in vroegere eeuwen door vervening zijn ontstaan. Zij leveren de eigenaar niets op en zijn daarom getaxeerd op het wettelijk minimum, namelijk ƒ 0,25.
Visserij
Er wordt op de Aa of Essche Stroom gevist, die echter alleen tijdens hoog water visrijk is. Dan worden er verschillende vissoorten gevangen. Zij wordt in één klasse geplaatst en getaxeerd op ƒ 4,00.
Gebouwde eigendommen
Landhuizen
De landhuizen in deze gemeente zijn ieder voor zich hoger geschat dan de gewone huizen. Onder de eerste soort behoort een stevig sterk gebouwd, mooi herenhuis met een verdieping en de daarbij behorende bijgebouwen, stalling en koetshuis, enz., alles in zeer goede staat van onderhoud. Als representatief pand voor deze categorie is het huis sectie A.289 van Gerard Verheyen uit ’s-Hertogenbosch genomen, met een netto huurwaarde van f. 180,00.
Onder de tweede soort staat een soortgelijk goed gebouwd en aangenaam gelegen herenhuis, eveneens zeer goed onderhouden, maar minder ruim als het vorige en uitsluitend in de zomer bewoond. Als representatief pand voor deze categorie is het huis sectie A.347 van Jan Sassen, advocaat te ’s-Hertogenbosch genomen. Het heeft een netto huurwaarde van ƒ 105,00.
Overige huizen
Onder de 1e klasse valt een klein onregelmatig gebouwd landhuis, in goede staat van onderhoud.
Als representatief pand geldt hier het huis sectie A.47 van Cornelis Langveld te Esch, met een huurwaarde van ƒ 63,00.
De 2e en 3e klasse omvatten enkele sterke stevig gebouwde kleine huizen in het centrum, bewoond door winkeliers en landbouwers en als herberg in gebruik. Representatief pand voor de 2e klasse: sectie B.306 van Laurens Brox, landbouwer te Esch. Huurwaarde ƒ 54,00. Voor de 3e klasse: sectie B.175 van Theodorus Boeren, bakker te Esch. Huurwaarde ƒ 45,00.
De 4e en 5e klasse zijn ook huizen in het centrum van het dorp, maar slechter onderhouden of van minder comfort. Representatieve panden voor de 4e klasse: sectie B.198 van Adrianus van Houtum, burgemeester te Esch en sectie B.126 van Jan Baptist Heessels te Esch. Huurwaarde ƒ 36,00. Voor de 5e klasse: sectie B.199 van Johannes Liket, metselaar te Esch en sectie B.138 van de weduwe Jan Huny te Esch. Huurwaarde ƒ 27,00.
De 6e klasse omvat enkele door landbouwers of ambachtslui bewoonde huizen, meestal in het centrum gelegen, maar klein en weinig comfortabel. Representatieve panden zijn: sectie B.82 van Hendrikus Broekmans, klompenmaker te Esch en sectie A.58 van Hendrik Endevoets, arbeider te Esch. Huurwaarde ƒ 21,00.
Onder de 7e en 8e klasse vallen de meer afgelegen, gewone boerenwoningen. Representatief voor de 7e klasse: sectie A.78 van Johannes van Erp te Berlicum. Huurwaarde ƒ 15,00. En voor de 8e klasse: sectie A.173 van Willibrord van den Braak te Esch en sectie B.76 van Hendrikus Broekmans, klompenmaker te Esch. Huurwaarde ƒ 9,00.
In de 9e en 10e klasse vallen enkele ver afgelegen kleine huisjes en hutten, die door sociaal zwakkeren bewoond worden. Representatieve panden voor de 9e klasse: sectie B.85 van Cornelis Kleijberg, schoolonderwijzer te Enschot en sectie B.128 van Johannes van Heeswijk, landbouwer te Esch. Huurwaarde f. 6,00. Voor de 10e klasse: sectie B.204 van Cornelis van Liempde, timmerman te Esch. Huurwaarde ƒ 3,00
Gedaan en gesloten te Boxmeer, 6 november 1830.
De schatter: J.A.W. Hustink
De controleur: G.v.d. Aumerie
