Geffen in vogelvlucht

Gemeentewapen

Het oude gemeentewapen van Geffen wordt in het wapendiploma van 16 juli 1817 als volgt omschreven:

"Van lazuur beladen met het beeld van een heilige, houdend in zijn handen een kerk en staande onder een met 6 kandelaars versierde kerkboog, ter weerszijden vergezeld van een schildje, alles van goud, het rechter schildje beladen met 3 St. Andries-kruisen, staande 2 en 1, het linker met 2 aanziende hoofden en een vrijkwartier beladen met een vogel, alles van lazuur."

De Andrieskruisjes uit dit wapen waren waarschijnlijk een vertekening van zogenaamde molenijzers, die weer ontleend waren aan het wapen van de familie Van Vladeracken. Geert van Vladeracken was de eerste van dit geslacht dat van 1470 tot 1628 heer (of vrouwe) van Geffen is geweest. De eerste bekende bezitster van Geffen was Margriet van Nuweland, die gehuwd was met Peter van Best. Het andere schildje, dat met de hoofden en de vogel, is ontleend aan het oude wapen van de familie Van Best. Het gemeentewapen in zijn geheel, met de heilige in een kerkboog met kandelaars, is waarschijnlijk ontleend aan het 18e-eeuwse schependomszegel, waarop een heilige te zien is met een kapel in zijn hand, staande in een soort nis en geflankeerd door de twee schildjes, zoals beschreven.

Wie die heilige moet voorstellen, weten we niet. Het zou wellicht de abt Trudo kunnen zijn, aan wie ooit de parochiekerk van Geffen gewijd zou zijn geweest, maar zeker is dat allerminst. 

In het begin van de jaren 1980 besloot het gemeentebestuur van Geffen tot een zogenaamde wapenherziening. Gekozen werd voor een combinatie van elementen: de drie rozen komen uit het wapen van Margriet van Nuweland. In plaats van de drie Andrieskruisjes kwamen drie molenijzers uit het wapen van Van Vladeracken. In plaats van de onduidelijke heilige met de kapel (wellicht de H. Trudo?) werd gekozen voor de patroonheilige van de parochiekerk, de H. Maria Magdalena. Dat bij elkaar leidde in 1985 tot de vaststelling van het nieuwe gemeentewapen:

“Gedeeld: I. doorsneden; a. in goud drie rozen van keel; b. in zilver drie molenijzers van keel; II. In azuur het beeld van de heilige Maria Magdalena van goud. Het schild gedekt met een gouden kroon van drie bladeren en twee parels”. (Keel en azuur zijn in de heraldiek of wapenkunde de benamingen voor respectievelijk rood en blauw).

De gemeentenaam

Over de precieze betekenis van de naam Geffen is heel wat af gediscussieerd. Inmiddels wordt algemeen de oplossing van pastoor L. Schutjens, de 19e-eeuwse geschiedschrijver van het bisdom Den Bosch, aanvaard, dat "Geffen" zou zijn afgeleid van de woorden "gen" en "effe", dat is: "gelegen aan het water". Het dorp Geffen heeft dan ook eeuwenlang dichtbij water gelegen, op de grens tussen de hogere zandgronden en de lager gelegen rivierklei. Dat water was afkomstig van de rivier de Maas, die soms tot de lijn Rosmalen-Nuland-Geffen-Oss buiten zijn oevers trad.

Oudste vermelding

Het oudste tot nu toe bekende document waarin de naam Geffen voorkomt, is een oorkonde uit 1246. Daarin staat vermeld dat de Bosschenaar Gozewijn Kok landgoederen in leen heeft in "Geffene". Dat er in de loop van de dertiende eeuw duidelijk sprake was van een groeiende lokale gemeenschap wordt bevestigd door een oorkonde van 1 oktober 1298, waarin hertog Jan II van Brabant een complex gemeenschappelijke gronden ter beschikking stelt aan de goede lieden van Geffen, tegen een jaarlijkse erfpacht van drie pond Leuvens. Deze “gement” lag tussen de huidige rijksweg en het dorp Vinkel. Het oudste archiefstuk over Geffen dat het BHIC beheert, is het reglement (de “kaart”) van het Sint-Jorisgilde te Geffen van 24 april (Sint-Jorisdag) 1548.

Ontwikkeling

In 1303 krijgt het dorp ook het eigendomsrecht van de gement in handen. Hertog Jan II verkoopt de grond voor een bedrag van 150 ponden. Voortaan mochten de Geffenaren zelf beslissingen nemen over hun gement in hun gemeenschappelijk raad. Daarbij moeten we denken aan een soort volksvergadering. Het is de oudste omschrijving van een dorpsbestuur in Geffen.

Veel concreter wordt dit bestuur in de oorkonde van 24 februari 1356, waarbij de hertog de Geffenaren toestemming geeft hun gemeenschappelijke gronden onderling te verdelen. Zij zullen zich daarbij moeten houden aan de richtlijnen, vastgesteld door de "zeven wettige geburen van Geiffen" en de "gezworenen des dorps van Geffen". Hoewel de eigenlijke verdeling door de zeven geburen geschiedt, zijn de gezworenen (die hebben dus een eed afgelegd) steeds verantwoordelijk voor het beheer van de gement. In ditzelfde stuk van 1356 worden ook "onzen scouth, richteren en vorsteren" genoemd: de schout, de schepenen en de vorster.

Vanaf de vijftiende eeuw kwamen het overheidsgezag en enkele andere rechten in Geffen in handen van families, die zich "heer van Geffen" gingen noemen. Bekend waren de Van Vladerackens (1479-1628), die ook heer van Nuland waren en daar op het kasteel woonden. Vanaf 1445 had het dorp officieel een schepenbank. Uit dezelfde periode, tweede helft van de vijftiende eeuw, dateert het grootste deel van de parochiekerk, toegewijd aan Maria Magdalena.

Geffen was voor 1900 vooral een agrarische gemeenschap van enkele honderden mensen. In 1809 telde de bevolking 956 zielen. Twintig jaar later was de grens van 1.000 overschreden. In 1850 waren er 1.175 bewoners en niet lang na 1900 kwam het bevolkingsaantal boven de 1.500. Begin jaren dertig werd de grens van 2.000 bereikt. Pas na de Tweede Wereldoorlog groeide de bevolking wat sneller: in 1951 waren er 2.511 Geffenaren en al in 1974 meer dan 4.000. Het bevolkingspeil van 4.500 werd midden jaren ’80 bereikt en in 1998 lag dat aantal al ruim boven de 5.000. Sindsdien is de bevolking eigenlijk niet meer echt gegroeid: anno 2006 woonden er 4.520 mensen in het Geffense deel van Maasdonk, in 2021 bijna 5.000.

In 1881 werd de spoorlijn van Den Bosch naar Tilburg in gebruik genomen. Geffen had een eigen station, dat in 1938 werd gesloten. In 1971 werd het gebouw gesloopt.

In de jaren zeventig van de vorige eeuw werd er druk gepraat over gemeentelijke herindelingen. Nadat diverse plannen tot grootschalige gemeentelijke herindeling in de regio gestrand waren, begon Geffen in 1980 zelf onderhandelingen met buurgemeente Nuland over een vrijwillig samengaan. Tenslotte hadden beide gemeenten al dezelfde burgemeester, P.J.A. Schwiebbe. Die onderhandelingen hebben wel enige tijd gekost, maar uiteindelijk was het op 1 januari 1993 zover: beide gemeenten gingen op in de nieuwe gemeente Maasdonk. Dat duurde niet heel lang: na 22 jaar werd Maasdonk alweer opgeheven. Sinds 1 januari 2015 behoort Geffen tot de gemeente Oss, Nuland en Vinkel kwamen bij de gemeente 's-Hertogenbosch.

Monumenten

Naast de Maria Magdalenakerk bezit Geffen meer cultureel erfgoed, zoals de standaardmolens Zeldenrust (1621) en De Vlijt (1681), en het Joodse kerkhof (1693).

Beroemde Geffenaren

"Een eenvoudig, vroom en rechtschapen man en stichter van een wereldzaak": met die tekst op een gedenksteen in zijn geboortehuis eerde Geffen ooit Simon van den Bergh, die in 1907 stierf als the margarine king.

Een andere geboren Geffenaar, Peter van Grinsven, stichtte in de 16e eeuw een fonds waaruit priesterstudenten tot in de jaren ’70 van de vorige eeuw een studiebeurs konden krijgen.

Typisch Geffen

Tot ver in de omtrek kennen mensen de festiviteiten die begin september in Geffen plaats vinden onder naam Effe naor Geffe, waarvan de oorsprong ligt in 1976, toen er in Geffen Molenfeesten gehouden werden.