Het 17de-eeuwse Fort Isabella werd in 1844 tot 1848 onder het bewind van Koning Willem II uitgebreid met een verdedigingslinie van 8 lunetten op ongeveer twee km afstand vanaf dat fort (Klinkert, 2001). Drie daarvan, met nummers 1 tot 3, konden onbelemmerd worden aangelegd op het open terrein van de Vughter Hei. De vijf anderen moesten in mindere of meerdere mate ‘ingefrommeld’ worden in de toen al bestaande bebouwing en wegenstructuur van Vught.
Het voorterrein van de Lunetten 1-3 werd in 1942 door de Duitse bezetters opgeëist als bouwplaats voor het op te richten Konzentrationslager Herzogenbusch. De bouw daarvan begon medio 1942 en het kamp werd in september 1944 ontruimd. Op Lunet 2 verscheen een schietbaan die in de laatste maanden van het bestaan van kamp Vught gebruikt zou gaan worden als fusilladeplaats: meer dan 300 mensen van verzet uit heel het land vonden er, meestal zonder vorm van proces en in vervolg op Hitler’s ‘Niedermachungsbefehl’ van eind juli 1944, de dood door de kogel (de zgn. Deppner-executies).
Typisch Nederlands model
In militaire kringen overheerst de opvatting dat de bezetters de schietbaan hebben gebouwd en dat die dus van de oorlogsjaren 1942 of 1943 dateert (Ministerie van Oorlog, 1946; Hoof & Klinkert, 1993). Deze idee is niet gebaseerd op eenduidige informatie in de vorm van documenten, bouwbestekken en/of bouwtekeningen uit die tijd. De mogelijkheid blijft open dat de ‘naar typisch Nederlands model’ (Schietbaan Deurne Wiki; J. Hijna, NMKV: persoonlijke mededeling) gebouwde schietbaan onderdeel is geweest van de bouw en inrichting van de Vughtse Frederik Hendrik kazerne uit de jaren dertig. In de directe omgeving van de lunetten heeft vanouds een hele serie schietbanen gelegen.
Bij gebrek aan documenten en tekeningen was de idee dat gedateerde luchtfoto’s van het Lunetten-gebied uitsluitsel zouden kunnen geven over de bouwperiode van de schietbaan. Bij een der gemeentediensten van Vught bleek dergelijk fotomateriaal voorhanden. Het was verkregen in het kader van onderzoek door een externe partij naar locaties met niet-geëxplodeerde munitie die na de oorlog in de grond achtergebleven zou kunnen zijn. Het bedrijf beschikte over foto’s uit 1941 en 1953 waarvan uitsneden beschikbaar werden gesteld.
Foto 1 (hier rechts) is de uitsnede uit die van 1941; een uitsnede uit luchtfoto (RAF-luchtverkenning 11 juli 1941 beschikbaar gesteld door REASeuro, Riel.)
Weergegeven zijn de Lunetten 1-3 in de staat zoals ze in 1844 zijn aangelegd: een natte gracht (de zwarte banden) rondom een halve maan-figuur met een toegang van middenachter uit de richting van Fort Isabella. Op de plaats van de toegang is een dam – de watergang is daar duidelijk zichtbaar onderbroken. Deze situatie is bij alle drie op identieke wijze te zien. Links van de lunetten is het terrein waarin in 1942 het kamp zal worden gebouwd. Rechts van de lunetten lopen lijnen naar rechtsboven: paden die door bos en hei in de richting van het Fort Isabella voeren.
De schietbaan
Op veel plaatsen in het publieke domein zijn foto’s voorhanden uit de periode juni t/m september 1944. Afbeelding 2 (hier rechts) is overgenomen van de website Wikipedia. Kamp Vught vult het midden-boven deel van de foto. Lunet 1 en 3 zijn onveranderd ten opzicht van het beeld van 1941.
Lunet 2 vertoont een brede lichte band van rechtsonder - de plaats van de eerder aanwezige gracht - tot bijna de plaats van de gracht linksboven. Aldus is over het Lunet een ongeveer 200 meter lange zandige schietbaan aangelegd met een toegang over de gedempte gracht rechtsonder en een ongeveer 6 meter hoge kogelvanger linksboven.
De eerder aanwezige toegangsdam door de gracht midden rechts bestaat niet meer. Door weggraven van de dam is de zandige bodem zichtbaar geworden als een smalle lichte streep op de plaats waar eerder (zie foto 1) die dam lag. In de detailfoto van Lunet 2 (foto 3) is een en ander verder verduidelijkt.
|
 Foto 3: detail van foto 2 met daarop de lichte bodem op de plaats waar de toegangsdam naar het lunet is weggegraven
|
 Foto 4: uitsnede uit een luchtfoto van 11 juli 1953 (bron: REASeuro, Riel, dit bedrijf heeft voor de gemeente Vught een historisch vooronderzoek uitgevoerd om gebieden vast te stellen met verhoogd risico op aanwezigheid van niet-geëxplodeerde munitie uit WO2.) |
Foto 4 is de uitsnede uit een luchtfoto uit 1953. De lichte streep op de bodem van de gracht ter plaatse van de weggegraven dam van 1944 is verdwenen (door begroeiing, slib ?). De gracht loopt ononderbroken door waar op foto 1 nog een dam te zien is. Aan het linker einde van de schietbaan is, met enige fantasie, de donkere lijn te zien van de droge gracht aan de voet van de kogelvanger en, meteen daarachter, de door de zon beschenen hoge kogelvanger zelf. De brede zandbaan van foto 2 is inmiddels versmald door begroeiing die van de zijkanten opdringt – gelijk aan de situatie zoals die nu is.
De beelden van deze luchtfoto’s ondersteunen de visie dat de schietbaan in de loop van 1943 is aangelegd. Een bouwproces in deze tijd sluit aan bij overige bouwactiviteiten in het kamp. In de tweede helft van 1943 werd zowel gewerkt aan de bouw van het crematorium als van de bunkergevangenis. Van deze beide bouwsels wordt gemeld dat zij omstreeks de jaarwisseling 1943-1944 in gebruik genomen zijn (interne informatievoorziening NMKV).
In twee documenten uit de veelzijdige berichtgeving over Kamp Vught valt de conclusie te trekken dat de bouw en aanleg van de schietbaan op Lunet 2 inderdaad in het laatste deel van 1943 aan de orde was. In een naoorlogs interview stelt de ex-gevangene en dokter van het kamp Michel Steijns dat hij van dichtbij meemaakte dat Jehova-getuigen gruwelijk gemarteld werden toen ze weigerden mee te werken aan het dempen van de gracht van Lunet 2. Steijns arriveerde op 3 oktober in Kamp Vught. Kok en van den Eijnde (2001) melden dat Belgische gevangenen van Kamp Vught werden ingezet bij hetzelfde karwei. De Belgen arriveerden in oktober 1943.
Uit de foto’s en bovengenoemde documenten valt te conclusie te trekken dat de schietbaan op Lunet 2 bij Kamp Vught inderdaad is aangelegd door de SS-kampleiding en dat de bouw in het najaar van 1943 is begonnen. Het valt niet te zeggen hoeveel tijd de bouw en aanleg in beslag genomen heeft.
Kruis als nagedachtenis
Meteen na vertrek van de Duitsers uit kamp Vught hebben de badmeester Van der Pas van De IJzeren Man (‘overbuur’ van het kamp) en een gemeentelijke timmerman de schietbaan geïnspecteerd. In hun verdriet over de executies op die baan hebben zij twee bomen omgezaagd, daarvan een kruis getimmerd , en dat in de grond gezet vlakbij de hoge kogelvanger. Hun actie was het startpunt van het huidige Nationaal Monument Fusilladeplaats (Das & van den Eijnde, 2003). Halverwege de schietbaan troffen zij de plaats aan van een mitrailleur met daaromheen op de grond talloze hulzen van de kogels waarmee de meer dan 300 gevangenen in de laatste maanden van Kamp Vught waren vermoord (van de Pas, 1948).
In de collectie van het BHIC bevindt zich een tekening die precies de door Van der Pas beschreven situatie weergeeft (foto 5, toegang 5129; inv.no. 27). Deze tekening is als een ‘weeskind’ in de collectie BHIC zonder enige informatie van de entourage waaruit hij is voortgekomen. Prominent aanwezig op deze tekening is de toegangsweg zoals die vanaf ergens in 1943 gold vanaf rechtsonder en prominent afwezig de dam rechtsmidden waarover de toegangsweg vanaf ongeveer 1844 tot 1943 was geweest.
Met dank aan Ottie Thiers (historica, Vught), Mieke Kolster (NMKV), Annemarie van Geloven (BHIC ’s Hertogenbosch), Rob de Vrind (auteur ‘De Vughterhei vertelt’) Prof. Dr Wim Klinkert (Universiteit Amsterdam) voor adviezen bij het samenstellen van dit verhaal. REASeuro (Riel) droeg wezenlijk bij door uitsneden uit de luchtfoto’s van 1941 en 1953 ter beschikking te stellen.
Bronnen/verwijzingen:
Das-Horsmeier H. & J. van der Eijnde (2003) Gedenken in veelvoud. Herinneringsteken aan de Tweede wereldoorlog in Vught. blz. 157-185 in: Vught Onvoltooid verleden. Vughtse Historische Reeks deel 8.
Deurne Wiki, Schietbaan bij de Barrier.
Hoof JPCM van & WE. Klinkert (1993) ’s-Hertogenbosch en Vught, een militair verleden. Sectie Militaire Geschiedenis Koninklijke Landmacht brochure 10.
Kamp Vught Wikipedia
Klinkert, W (2001) De lunetten van Vught. In: Vught voorheen. Vughtse Historische Reeks 7, 73-85.
Kok R. & J van den Eijnde (2001) De lunetten van Vught. blz. 73-85 in: Vught voorheen. Vughtse Historische Reeks 7.
Ministerie van Oorlog (1946) brief (Afd. B.IV, Bur.2, Nr. 294) van26 Juni 1946 aan B&W Vught over voorbereiding tot oprichting van een Monument in het Kamp te Vught.
Pas H. van der (ongedateerd, vermoedelijk 1948) Bevindingen van Henk van der Pas als overbuur van het Vughtse kamp. Ongepubliceerd manuscript, Archief NMKV
Meeuwenoord M. (2014) Het hele leven is hier een wereld op zichzelf. De geschiedenis van Kamp Vught. De Bezige Bij, Amsterdam pp. 1-430 – blz. 143). ISBN 978 90 234 8912 2
Steijns M. (1949) interviews afgenomen door A. Hiemstra-Timmenga over de ervaringen in de kampen van WO2. Archief NIOD 250 g inv. no. 747 (deel 4, blz. 14)
Stekelenburg H. van (1984) Kamp Vught en de Vughtenaren.
