Houtkrullen uit de rijschaaf

Bij de inrichting van het werkhuis in 1935 koos vader voor veel daglicht, de werkbank werd op het zuiden geplaatst met ervóór een warme ondergrond, de aven kelder werd afgedekt met planken.

Zijn rei- of rijschaven, tot 87 cm lang, werden gebruikt om glad en recht te schaven. Op de afbeelding schaaft vader met het vier kilo zware gereedschap een plank voor een doodskist.

Op de voorzijde staat het merk- (gilde)teken RDG, aangebracht met de blindstempel door vaders voorvaderen. Op de schaafbeitels staan ‘smidstekens’ (ongeveer 3x3 cm), zoals ‘Nooitgedaght IJlst’, ‘Peugeot’ uit Frankrijk en ‘Dodge’ uit Sheffield.

Het Museum Oude Technieken in België vermeldt dat men reeds in de middeleeuwen smidstekens aantreft, vooral op messen en scharen. De smidstekens kunnen ons veel vertellen over het verleden en mensen helpen bij hun opzoekingen: de genealoog die de geschiedenis van zijn familie bestudeert, de heemkundige die zijn dorp beter wenst te kennen en de archeoloog.

Vooraan op het bovendeel van de schaaf bevindt zich een slagdop. Door daar een stevige klap op te geven en tegelijk de beitel vast te houden, lost beitel en wig.

Martien: “in 1946 maakte ik op de Ambachtschool in Veghel een rijschaaf. Vanwege de houtschaarste vroeg leraar Van Laarhoven het benodigde beukenhout voor twee stuks van thuis mee te brengen.” Het gereedschap weegt 3 kilo en draagt het beitelmerk van Peugeot. Die fabriek maakte tot 1949 schaafbeitels.

Bij het schaven van een plank vormt er één lange krul, hiervoor dient de op de beitel aangebrachte keerbeitel. Krullen werden links van de werkbank verzameld. Door een nog dikkere krul te maken krijg je fineer, vroeger werden daar zalfdoosjes van gemaakt. Kwam je ‘s middags als eerste uit school, dan waren de luchtige krullen om vuur te maken voor het theewater op houtfornuis of kolenkachel, andere kinderen raapte daarvoor kròtsen, dennenappels.

Bij machinaal schaven krijg je snippers, snitsel. Dat werd als stookmateriaal gebruikt en in de legnest van de kippen. De bewerking van grenenhout gaf een geurige harslucht, als van wierook.

Het geluid van de vandiktebank was in het gehele buurtschap te horen, bewegend er naast in de stuur, de kinderschommel, neuriede ik tegelijk een wijsje met als achtergrond het machinegeluid.

Bij een cursus creatief wilde mijn zus de królen, houtkrullen, speels verwerken. Jammer, er was voor haar geen luisterend oor. Het woord ‘hobby’ hoorde ik eerst jaren vijftig op de LTS, thuis was er toch altijd werk èn tegelijk hadden we daarmee de nodige lichaamsbeweging. We wisten niet beter en creativiteit kwam pas jaren later.

Alleen bij activiteiten worden houtkrullen, pijpekrullen gemaakt. In het Ambachtscentrum van Goes maakte een timmerman met de rijschaaf krullen voor kinderen als arm- of haarbandje. Wie weet misschien nog eens, ‘wie schaaft de langste krul’?