Vanaf 8 september 1944 hield politicus Jan de Quay een dagboek bij. De eerste twee delen daarvan bestrijken de laatste maanden van oorlog en bezetting in Nederland. Ze lopen tot respectievelijk eind januari en halverwege mei 1945, kort na de bevrijding.
Inleiding
‘Venray schijnt nu wel in Engelsche handen’, aldus De Quay op woensdag 18 oktober. Inderdaad hadden de Britten na een zware beschieting en straatgevechten op 17 en 18 oktober het stadje ingenomen, zij het ten koste van tweehonderdveertig doden onder de bevolking. Maar juist nu het einddoel van de geallieerden hier, namelijk het verdrijven van de Duitsers uit het gebied ten westen van de Maas, dichterbij leek te komen, gaf Montgomery bevel de operaties in de Peel af te breken. Zijn troepen waren elders harder nodig. De geallieerde opperbevelhebber, generaal Eisenhower, had al wekenlang de noodzaak benadrukt om allereerst de toegang tot de haven van Antwerpen vrij te maken. Desondanks bleef Montgomery geobsedeerd werken aan plannen om daarnaast ook nog de Rijn over te steken. Pas op 16 oktober maakte de getergde Eisenhower daar een eind aan. Hij gaf Montgomery een onomwonden bevel om alle prioriteit te geven aan het vrijmaken van de Westerschelde. Eindelijk zouden de Canadezen de benodigde steun krijgen bij hun operaties in Zeeland en West-Brabant. Door de nieuwe richtlijnen van de veldmaarschalk kwam nu ook voor de rest van Brabant eindelijk, zeven weken na de hoopvolle dagen van begin september, de bevrijding in zicht. Wilde men namelijk de aanvoerlijnen vanuit Antwerpen naar het front − als dat verder opschoof in de richting van Duitsland − veiligstellen, dan moest ook het Brabantse gebied ten zuiden van de rivieren van Duitsers gezuiverd worden. Daartoe startten de geallieerden op 20 oktober met operatie Pheasant.
Inmiddels was in bevrijd gebied ook de bestuurszuivering op gang gekomen. Bestuurders, politiemensen en ambtenaren die, ook al waren ze dan niet ‘fout’, in de bezettingsjaren blijk hadden gegeven van een ‘slappe houding’ en daardoor mogelijk al te toegevend waren geweest tot de bezetter werden − al dan niet voorlopig – geschorst of uit hun functie ontheven. De burgemeesters waren de eersten die op de korrel werden genomen, omdat zij de sleutel vormden tot verdere zuivering en vernieuwing. In het bevrijde Zuiden kon maar liefst de helft van hen niet zonder meer terugkeren. Blijkens het dagboek stonden ook de posities van de burgemeesters van Beers en van Nijmegen ter discussie. En hoewel sommigen meenden dat er bij de zuiveringen te hard werd ingegrepen, ging het voor veel anderen – vooral oud-illegalen – lang niet ver genoeg. Om die reden begonnen zij zich te verenigen om zo pressie te kunnen uitoefenen en de situatie naar hun hand te kunnen zetten. Net als bij de arrestaties van politiek verdachten leverde ook de zuivering nog maandenlang conflicten en competentiegeschillen op, waardoor oude gezagsdragers, Militair Gezag en voormalige illegaliteit ruziënd over straat rolden.
Affiche, 1945: "Zachte heelmeesters maken stinkende wonden. Het Nederlandsche volk eischt: snelle bestraffing van allen die op eenigerlei wijze met den vijand heulden; inlossing van het woord der Koningin: voor dezen is geen plaats meer in Nederland. (Bron: Beeldbank WO2 / NIOD, coll. NIOD, nr. 104676)
De uitgave van het blad Je Maintiendrai vergde ook deze week veel van De Quays tijd en energie. In de gesprekken die hij hierover voerde in Nijmegen, in Eindhoven en in Maastricht klinkt duidelijk de chaotische situatie in het bevrijde Zuiden door. Die leidde tot praktische problemen bij de productie en distributie, zoals de financiering, de nijpende papierschaarste, mogelijk ingrijpen van de censuur, beperkte communicatiemogelijkheden, slechte verkeersverbindingen die de distributie bemoeilijkten. Onvermijdelijk viel het besluit om − tenminste voorlopig − in elke plaats een eigen uitgave van het blad te verzorgen.
Maar wezenlijker nog was de ideologische basis van het blad. Steeds weer komt de noodzaak ter sprake om met Je Maintiendrai een tegenwicht te bieden aan de ‘menschen die alles bij het oude willen laten’. Een brede volksbeweging zou een eind moeten maken aan de ‘hokjesgeest’ en de vooroorlogse partijpolitiek. Bovendien kon men daarmee een dam opwerpen tegen het communisme. Door de reusachtige oorlogsinspanning van de Sovjet-Unie en de prominente deelname van communisten aan het verzet kon deze stroming duidelijk op sympathie rekenen. Voor vrome katholieken als De Quay was dat uiteraard een schrikbeeld. Keer op keer kwam hij erop terug.
Maar ook afgezien daarvan was voor De Quay het doorbreken van de verzuiling – de ‘isolementsvraag’ – essentieel. Hij noemde het ‘de kernvraag van toekomstig Nederland’, en meende dat ook ‘de hoogste belangen, nl. die van de kerk’ daarmee gediend zouden zijn. Tenslotte zou de nieuwe volkseenheid in de ogen van De Quay en de zijnen voor alles gebaseerd moeten zijn op de uitgangspunten van de Christelijke leer. Blijkens zijn gesprek met aalmoezenier Roncken rekende hij dan ook op de steun van de kerkleiding. Maar op dat punt zou hij nog van een koude kermis thuis komen.
Dagboek
16 October Maandag
Hedenmorgen zeer zwaar en aanhoudend gebulder in Z.O. richting. Er moet een zware slag woeden. Wat zal er weer verwoest worden? Het is dicht bij, hoogstens 20 K.M. Zeer slecht weer. – Op bezoek geweest bij Thyssen (Haps), waar ik ook zoo nu en dan onderdook. Gezellig gepraat. Goed boerenvolk. – Waren alle menschen maar zoo. – Eduard vertrok met de auto naar Nijmegen; hij zal waarschijnlijk bij Sassen overnachten. Het is nu wel rustiger in huis. Ik waardeer hem zeer, maar ik voel me niet met hem op mijn gemak; hij is te “anders”. –
17 October Dinsdag
Met de fiets vertrokken richting Nijmegen, kreeg ik voor Grave een lekke band, en ontmoette toen den Heer Kreymborg, die me kwam spreken over “Je Maintiendrai”. De zaak gaat wel lopen. Ik zal Donderdag naar Nijmegen komen voor onderhoud met de medewerkers. Verder Meester van der Hagen in Grave bereid gevonden de distributie op zich te nemen. Evenzoo de Heer v.d. Grient te Cuijk. — Als men deze menschen spreekt blijkt telkens hoe er een splitsing groeit tusschen de opvattingen nl. menschen, die alles bij het oude willen laten, en de vernieuwers. — Daarom is een blad, en critiek op de voortzetting van al het oude zoo noodig. — Ook voor de hoogste belangen, nl. die van de Kerk. —
18 October Woensdag
Al vroeg in den morgen bezoek van Wijffels en den Heer Dreesen. – Frans W. ging zijn gezin in Malden halen voor transport naar Brunssum. Hij was weer volop in actie en eenigszins ontdaan, omdat overal de oude menschen, die tijdens de bezetting zich slap gedroegen, nu terugkeeren. Hij vreest een heftige reactie bij het volk, niet het minst in communistische richting. ( – Hij zal mij nu wel spoedig in de beweging betrekken. – ) Het is inderdaad een groot gevaar en de nieuwe strooming moet nu in actie komen. Volgens hem is het “Parool” sterk communistisch. – Oppassen dus, en reden om met “Je maintiendrai” te starten. – Ik zal er nu mijn volle kracht aan zien te geven. – Frans zal een opzet maken voor de verspreiding in Limburg. – De groote moeilijkheid met alles is het slechte verkeer. – Het is zeer moeilijk en uiterst tijdroovend om ergens te komen. – De oorlog beweegt zich heel traag. – Venray schijnt nu wel in Engelsche handen. –
19 October Donderdag
Vroeg op de fiets naar Nijmegen in de stortregen voor een bespreking over Je Maintiendrai. – Op de Oranjesingel de brieven van Moeder afgegeven. – In de Mesdagstraat Sina begroet, alwaar ik vernam dat Nol juist naar Beers was. Toen ter vergadering bij den Heer van Aalst, alwaar ik trof de Heeren Nooteboom, Beerman, van Campen, Klijweg, Kreymborg, Theunissen, Fleskens en Mol. – Allereerst werden eenige principieele punten besproken o.a. houding t.a.v. elkaar, toekomstige politiek, verhouding t.a.v. vroegere Ned. Unie, positie van de ondergrondsche, verhouding tot militair gezag; nieuwe burgemeester; actie van oude vakbondleiders enz.. Het was een vlotte frissche gedachtenwisseling. Aardige kerels, en gezonde mentaliteit. Ik voelde me er geheel in thuis. – Over J. M. verdere plannen gemaakt. De actie loopt goed. Over 10 dagen uiterlijk het eerste nummer. We zijn bevreesd, dat de censuur veel zal schrappen. – Daarna boterham gegeten op Oranjesingel alwaar onderhoud met Ryers (Haagsche drukte) deftig verontwaardigd over de geschiedenis met Hooge Raad. Echte formalisten. – Daarna bespreking met ex-burgemeester v.d. Velde. – Hij gaf overzicht van verloop van zijn benoeming en ontslag. – Als edel mensch vatte hij het edel op. – Zeer goed m.i. dat hij verdween, want hij was ongeschikt. Hij vertelde mij dit, omdat de ondergrondsche op zijn ontslag had aangedrongen, deze hetzelfde was als de oude Unie, ik er dus wel contact mee zou hebben, en …. deze groep gevaarlijk “links” zou gaan. Ik heb hem t.a.v. dit laatste duidelijk geantwoord. Daarna een kort onderhoud met Roel Hafmans. Hij zit aan de kop van bureau Aanwerving mil. Dienst. Hij doet het uitstekend; er is een verheugende belangstelling. – Daarna op de fiets terug. Onderweg nog verschill. bekenden ontmoet o.a. Father Bisschop, van Gorp (die zich meldde voor den oorlog tegen Japan) Tuur Jurgens enz.. – Bij thuiskomst, vol bagage voor Moeder v.d. L. vernam ik dat er bezoek was geweest van Nol, Capt. Brown en Jan Smits van Oyen (wnd. Comm. voor Noord Brabant). Jammer, dat ik hen miste, vooral de laatste had ik graag gesproken. Hij kwam informeren naar den Burg. v. Beers. Een goed teeken, dat hij het blijkbaar aandurft, de zwakkere krachten buiten werking te stellen. –
20 October Vrijdag
Na de Mis den Pastor medegedeeld, dat de Heer Smits v. O. hem waarschijnlijk zal bezoeken om inlichtingen over den Burgemeester. Op bezoek bij Bens hoorden we van de oppositie tegen den pastoor, omdat hij tegen den Burgem. was. – Misschien is de Pastoor wat té fel, maar de zaak ziet hij goed. Bezoek op de Retraite, alwaar alleen de vrouw en haar moeder thuis. De man was naar de Hiersenhof toe. Maria beloofde een en ander voor de baby bijeen te garen. Toen het over het kind ging, bloeide de overigens stugge en gesloten vrouw ineens open.
21 October Zaterdag
’s Morgens vroeg door J.M. jongelui afgehaald voor den tocht naar Eindhoven en Maastricht. Om 10 uur te Eindhoven bespreking met de Heeren Herbers en Tops over Je Maintiendrai. Gelijk in Nijmegen nam men ook in Eindhoven het initiatief. De zaak moest nu worden vereenigd. – Besloten werd de redactie in Nijmegen te houden en de technische kwestie (drukken enz.) werd nog niet opgelost omdat een en ander b.v. papier, censuur, kosten enz. nog niet duidelijk was. Daarna door naar Maastricht. Ofschoon de grens hermetisch gesloten was kwamen we zonder moeite en met eenige humoristische grensgesprekken door. – De douane bij Maastricht zei o.a. toen we naar de voedseltoestand vroegen, geen melk, weinig brood, weinig melk... en als ik zoo vrij mag zijn, geen cigaretten! – We zochten den Heer Swinkels (architect) op maar vonden hem niet thuis. Daarom werd besloten dat we elkaar zouden loslaten en Kreymborg voor het techn. ik voor het redactioneele en algemeene op stap zou gaan. – De auto bracht me naar Brunssum, waar ik de familie Wijffels ten Huize van Ir. Dreesen vond. – Een snelle afspraak voor Zondag, en in den duisternis (zonder licht) terug naar Valkenburg, waar ik omt. 7. uur bij tante Seeph aankwam. Groote vreugde haar weer te zien. Veel gepraat over Oom Cas, de schade aan haar huize, de familie enz.. We waren allebei blij weer eens zoo te kunnen praten. – Ik bewonderde haar in de zuiverheid, waarin ze het bovennatuurlijk leven zag. We gingen laat slapen na een heerlijke flesch wijn gedronken te hebben. – “Wat zou Oom Cas er van gevonden hebben” zei tante S. – Zoo was het.
22 October. Zondag
Na de Mis en wat praten, kwam Frans W. me halen. We brachten een kort bezoek aan Ir. Groothoff in zijn zwaar gehavend huis; – aten smakelijk bij de fam. Dreesen; bezochten den Heer Mans die goed maar te zeer van de oude stempel is en de tijdgeest als patriarch niet begrijpt. Toen belandden we in een vergadering van de standsorganisatie der werknemende middenstand (mijnbeambten enz.), alwaar Aalm. Roncken het woord voerde, en ik ook wat moest zeggen. Ik roerde de isolementsvraag aan. – De nabespreking met R. was kort maar leerzaam. 1o Er is een federatie van mijnwerkersbonden. De R.K.Voorz. Doomen is voorzitt. van federatie. Hij zegt dat streven naar Bedrijfsorganisatie de liquidatie van vakbonden betekent; hij stuurt er zelf op aan. 2o Op elke mijn bedrijfs- en een personeelschef benoemen met commissie van arbeiders, die loon- arbeidsvoorwaarden, en personeels beoordeeling in handen krijgen. Dit is een groote stap in de goede richting. – Het is veel beter langs dezen weg, dan door revolutie. – Het gaat van binnen uit. Verder vertelde R., dat de bissch. commissie allereerst het probleem van het isolement had besproken, en dat daar besloten was, dat geen principieele bezwaren waren tegen de personen, die het isolement wilden opgeven en verder dat aan hun stem een ruime plaats moest worden gegeven. – Dit is van enorme betekenis. – Want de kernvraag van toekomstig Nederland is de “isolementsvraag”. – Toen naar Krekelberg (J.M. man) in Maastricht waar we Kreymborg weer troffen. – Na lang gepraat in verband met de verbindingsmogelijkheden besloten voorlopig in Z.Limburg eigen uitgave op eigen verantwoordelijkheid. – Zoo veel mogelijk uitwisseling van copy enz. – Krekelberg en consorten behoort tot de kankeraars. Ik poogde hem hier vanaf te brengen, het is louter negatief. Toen naar de Heer Kuiper (voorman in illegale beweging) alwaar veel gehoord op dit gebied. Zeer leerrijk. – Overal verrijzen nu C.I.W.’s (centrale illegale werkers). – Gevaar van deze groep is revolver-mentaliteit, die nà de oorlog niets heeft, zgn. vernieuwing wil, zonder te weten wat. Geraden meer intellect in de kop te nemen, o.a. Wijffels hetgeen terstond aanvaard. Zoo ook contact met Mijnen en met Volksbeweging want loopt in één richting. Verder inlichtingen over Majoor Schuurman – Maj. Nicolas, De K(nok) P(Ioeg) van de L(andelijke) O(nderduik Organisatie) en O.D. – Prins Bernhard, die de binnenl. strijdkrachten iets wil laten presteeren, ook uit internationale overwegingen. – Laat te bed en vroeg op.
