Oorlogsdagboek van Jan de Quay 2.2 (12 - 25 feb. 1945)

Inleiding

Het mocht dan Gerbrandy zijn aan wie de koningin de opdracht had verleend om een nieuw kabinet te formeren, de rol van Jan de Quay in dat proces was bepaald niet te veronachtzamen. Hij was min of meer een schaduwformateur die op de achtergrond invloed uitoefende, zowel op de keuze van de ministers als op het beleid van het nieuwe kabinet. Diverse kandidaat-ministers kwamen hem om raad vragen of hij zocht zelf contact met hen. Zowel in bevrijd gebied als in Londen, waar hij op 21 februari – op verzoek van Gerbrandy − weer naar toe vloog, probeerde hij geestverwanten zoals Beel, Huysmans en Wijffels te overtuigen van de noodzaak om het aanbod van een ministerschap te accepteren. Ook andere kandidaten, zoals Gispen, zijn collega in het College voor Economische Aangelegenheden, en generaal Kruls, de chef-staf van het Militair Gezag, wilden kennelijk niet beslissen zonder eerst de raad van De Quay in te winnen. Niet verwonderlijk dus dat hij, zoals hij het zelf formuleerde, zich ‘zoo’n beetje als de baker’ van het derde Kabinet Gerbrandy beschouwde. En met recht, zeker als we bedenken dat nota bene niet minister-president Gerbrandy de regeringsverklaring opstelde, die via Radio Oranje zou worden bekend gemaakt, maar dat De Quay samen met Huysmans, de nieuw te benoemen minister van financiën, deze taak voor zijn rekening nam.

Toen het derde Kabinet Gerbrandy op 23 februari aantrad, waren nog niet alle posten ingevuld. Daaronder ook het ministerie van Oorlog. Voor die functie was eerst Lou Einthoven gevraagd, die weigerde. Vervolgens kwamen Kruls en ridder De van der Schueren, de provinciaal militair commissaris van het Militair Gezag in Noord-Brabant, in beeld en tenslotte ook De Quay zelf. Maar met dezelfde overtuigingskracht waarmee hij anderen ertoe bracht het ministerschap te aanvaarden, probeerde hij voor zichzelf de boot af te houden. Pas toen het kabinet uit zijn constituerende vergadering kwam, welde even een gevoel van spijt op dat hij er zelf niet bij was, maar dat deed hij snel weer af als misplaatste ijdelheid. Toen hij een dag later ter kerke ging, bad hij opnieuw dat hij van het ministerschap verschoond zou blijven. Het is tekenend voor de tweeslachtige kijk op zijn eigen rol die De Quay zijn leven lang zou bijblijven: enerzijds een sterk verlangen om de koers te bepalen, anderzijds een nooit ophoudende twijfel of hij wel geschikt was voor een politieke functie.

Hoe dan ook, door het aantreden van dit kabinet met daarin diverse ministers uit de kring van de ‘vernieuwers’ was De Quays ideaal − naar hij verwachtte − aanmerkelijk dichterbij gebracht. Het andere spoor dat hij tot dat moment daartoe gevolgd had – dat van de Volksbeweging – kwam nu als vanzelf op een lager pitje te staan. Het kwam hem niet slecht uit, vooral niet nadat zijn vriend Lou Einthoven, die als ‘crosser’ uit bezet gebied was overgekomen, hem opnieuw op het hart had gedrukt met de Volksbeweging te wachten totdat heel Nederland bevrijd zou zijn. Een dag eerder al had hij in een gesprek met de groep rond Je Maintiendrai betoogd dat de Londense koers die nu was ingezet de zaak van de vernieuwing bij uitstek ten goede zou komen. Niet iedereen liet zich echter overtuigen.

In februari maakten de geallieerde legers voor het eerst sinds eind november weer vorderingen in de strijd met Duitsland, zij het niet zo snel als ze wel zouden willen. Canadezen rukten vanuit Nijmegen op in de richting van de Rijn, de Amerikanen volgden even later vanuit de omgeving van Roermond. Het vergde nog enkele weken van strijd, maar eind februari stonden de geallieerden over de volle lengte aan de westoever van de Rijn en hadden ze onder meer Keulen ingenomen. Het gebied tussen Maas en Rijn was nu vast in geallieerde handen.

12 Februari. Maandag

Met Rutger, Fien, Jeanne en Mej. v. K. + wasch en aardappel. enz. terug. - Lang gesprek met Gispen in tegenwoordigheid van Barend. Hij meent dat alleen sterk gezag - soort dictatuur - redding kan brengen. Ik ben voor overleg, en samenwerking (hoe moeilijk ook), hoe vaak men ook tegenslag ondervindt. We zullen zien. G. vindt altijd dat hij gelijk heeft, dat hij een groot man is, en erg knap enz., ik vind hem hoogmoedig. Hij draait alles knap in allerlei richtingen, maar … ja, het is toch fout al kan ik er niet tegen praten zonder onhebbelijk te zijn, … en dat mag ik niet, want dan breekt de zoo brooze … en toch zoo noodzakelijke samenwerking. Ik zal dus in zijn oogen maar de onnoozele sukkel blijven … dat lijkt me beter, dan me kwaad te maken. Heer help me en wijs mij den weg!

13. Februari 45. Dinsdag.

 - Langdurige vergadering v. college met Overste v. Drimmelen als adviseerend lid voor het eerst aanwezig. Eenige misverstanden opgeruimd. - ’s Middags bij Mgr. Hendrixk, en hem ingelicht over de politieke situatie, en de houding Gerbrandy - Mgr. Mutsaerts. - De benoeming van Gerbrandy als formateur krachtig verdedigd. - Bezoek bij J. Smits v. Oyen inzake het bezoek van H.M. aan Nederland. - ’s Avonds bij v. Miert gegeten, vanwege zijn verjaardag … en vastenavond. Aanwezig waren Dré v. Spaendonck + vrouw, Rie Kaag, prof. Grossouw (Groot Semin) en broer v. van Miert. - Zeer geanimeerd. Ze waren allen van de nieuwe richting; wat een herademing, wat een heerlijke lucht in tegenstelling met de prelaten sfeer rondom den bisschop, waar Mgr. Hendrikx alleen niet tegen op kan. -

14 Februari Woensdag

Vroeg met de auto naar Middelburg alwaar de Commissaris niet thuis, zoodat ik de zaak afdeed met de heeren de Casembrot en Tellegen (Griffier). Den Commissaris verzocht de reis van H.M. door Zeeland te regelen, om zoodoende gevoeligheden van deze heeren te vermijden. – Nog even gesproken met Dr. P. Bouman en overal de regeeringscrisis in mijn zin besproken. - In Breda gesproken met H. Houben en dito gesprek met Henri. - ’s Avonds telefoon met Huysmans, die uitgenoodigd door Gerbrandy om te Londen te komen praten (en minister te worden). Schmutzer en Gispen zouden meegaan. Beel is nog in Londen. - Ik heb hem gevraagd in ’s lands belang zoo eenigszins mogelijk mee te doen. Hij zal het wel doen als aan voorwaarden wordt voldaan.

Donderdag 15 Februari

Vanmorgen vroeg Gispen op bezoek aan huis bij Mevr. v. Dooren. Ik was nog in de H. Mis in de voorkamer. Hij had een brief van Gerbrandy om naar Londen te komen; je kon er een aanbod uit lezen voor minister functie. Hij twijfelde. Ik heb hem geraden: zie het te beperken tot Directeur Generaal van Econ. Zaken. - Als echter Gerbr. niet zou slagen, omdat Gisp. zou weigeren, dan moet hij aannemen. - Hij zal in elk geval wel in Londen terecht komen. - Na allerlei besprekingen om 3 uur Kruls. - Hij moest ook naar Londen. Minister v. Oorlog. - Ik heb hem in dezelfde richting ingelicht en gericht. - Daarna de Je Maintiendrai groep. Ook Frans W. - Ik heb de heeren de Londensche situatie uiteengezet en m.i. allen overtuigd, ook t.a.v. het geval volksbeweging. Alleen Meester Hage nog in twijfel. -

16 Februari Vrijdag.

Nieuwe emotie. Tijdens de vergadering van College kwam plotseling Lou Einthoven. Wonderlijk weerzien. Hij was door de linies gekomen. Heerlijk weerzien. Echt heldhaftig vooral om terug te willen. Veel gepraat en ik zal dit weerzien nooit vergeten. Het bleek, dat we nog steeds in elk opzicht één zijn in onze opvattingen. - Hij is een prachtkerel. - Ik was erg dankbaar zoo weer bij hem te zitten. Wat is het leven toch wonderlijk. - Hij ging naar H.M. was nu bij den Prins onderdak. - Had ook met hem veel persoonlijk contact. - Hij bevestigde, dat ik niet met volksbeweging mocht starten. - In woorden critiek op Zuiden. - ’s Middags contact met heeren uit Z.-Vlaanderen. Daarna bezoek van 2e lijn-crosser nl. jongen Schneeman, die me o.a. kwam vertellen van zijn contact met illegale bladen. In Christofoor zit Oldendorff. Deze had flink artikel geschreven tegen aanvallen van Trouw, en Vrij Nederland op mijn persoon. - Heel goed en aardig. Ik sta nu wel in de branding en voel me kip lekkker er bij. Misschien te goed. Nog steeds geen gelegenheid gehad te biechten. Al 3 keer voor niets geweest. Het wordt tijd, want ik zak af. Gelukkig elke morgen H. Mis (sinds 2 dagen) bij Aalmoezenier hier in de voorkamer. - Dat is heerlijk, dat O.L.H. toch bij me blijft al voel ik het niet zoo sterk. – Vaak snak ik er naar, maar hij laat me alleen voort modderen. - Met weinig resultaat al lijkt het wat naar buiten. -

17 Februari Zaterdag.

Bespreking met Geboers van het Provinciaal Voedsel Commissariaat. Ik heb hem maar eens laten vertellen. Een goede boeren man. Hij voelt zich achteruit gezet door de Noorderlingen. Het is een andere mentaliteit en ofschoon ik Brabander ben, geef ik in het diepst van mijn bewustzijn die Noorderl. zakelijk meestal gelijk, want het zwakke is, dat de Br. te slap zijn, te gemoedelijk, en dan gaan draaien. Zoo ben ik ook. - Om 12 uur met Fien naar huis. In ’s Bosch bezoek bij Jan Smits voor bezoek H.M. - Thuis alles wel en allen blij weer even samen te zijn. ’s Avonds opmerking E. over fokken van konijnen, waarover ik innerlijk zoo driftig, dat ik na enige scherpe woorden nijdig kamer uitliep. Ik had moeite tot innerlijke vrede te komen.

18 Februari Zondag

Met Maria, Ruud, Miebet, Hanna en Cas naar de fam. Groot in Sevenum, alwaar Moeder G., Thys, Gré en Truus. Verder Oom Siem en tante ….. Veel Engelschen. Huis verwoest, alles diep in het water. - Toch geweldig flinke menschen. - Veel oude herinneringen kwamen bij me boven. - Wat had ik het toen anders. - Slechter was het gebrek aan vrijheid en huwelijkleven, beter was mijn geestelijk leven. Soms denk ik “mijn God waarom hebt ge mij verlaten” maar de schuld ligt bij mij, dat is het ergste. - Vreeselijk slechte weg, om 6.30 thuis en toen na een gezellige avond vroeg naar bed. Want …

19 Febr. Maandag

Het was weer vroeg op. Met Maria nl. naar ’s Bosch alwaar om 10 uur Lou E. ontmoet bij Mgr. Hendrix. Heel prettig en nuttig gesprek gehad. Mgr. luisterde hoofdzakelijk. O.a. kwam ter sprake geval Speyart. - Merkwaardig, dat Lou en ik na zoo langdurige afscheiding in zoo bewogen tijd, over vele zaken zóó gelijk dachten. Dat stemt tot vreugde. - Terug in Tilburg om 2.30 eerst wat zaken. Om 4 uur kreeg ik telegram van Gerbrandy luidende: "Moge U verzoeken spoedigst herwaarts te komen voor uiterst dringende bespreking." - Daar zat ik. Drie mogelijkheden, óf ik moet deelnemen aan een conferentie Steenberghe, Beel, de Quay. Ik zou dit fataal vinden. Althans volkomen onjuist het verleden nu in een conferentie uit te pluizen terwijl het volk in N. Nederland omkomt. Wat een verantwoordelijkheid!! Ik ben nu bereid zelf in het water te springen, te zwemmen met G. wat ik kan en des noods te verzuipen. Dat laatste is bijzaak. - Of ik moet de dralende R.K.ers (Beel en Huysmans) overtuigen het nu te doen; of hij vraagt mij het te willen doen. - Ik wacht af. - Na een bespreking met enkele personen P.V.C. naar Beers alwaar ’s avonds om 9.15 gearriveerd. - Het deed Maria opkijken en schrikken. Toch zal ze nu ook alles aanvaarden al is het met tranen in het hart. God zegen haar. Ruud was inmiddels naar Nijmegen. Die is dus weer aan de gang. Goddank. - Kinderen zijn aardig.

20 Februari Dinsdag.

7 uur uit Beers. 8.30 in Tilburg. Bespreking met Boerma en Barend. Besloten Kees van Meel i.p.v. Piet van Haaren P.V.C te maken. - Piet v. H. is toch een slappe figuur. Is dat nu zoo’n goed katholiek? Gek dat ik het vraag, maar hij wordt zoo gezien en ik zou zoo graag in een ziel kijken. - Daarna om 9 uur naar Brussel om reis te regelen. Op Ambassade bij van Voorst voor visum (traag en hoffelijk.) Bij M.G. voor kamer en vliegtuig. - Op warenbureau. Terug op ambassade. Lang gepraat met v. Romburg. Typisch zoo’n man, die goed bevriend was met vader. Ook echt een type voor vader. - Om 5 uur trof ik Frans W. op weg ook naar Londen. Dat was een uitkomst. Veel van gedachten gewisseld. T.a.v. het Kabinet staat hij op hetzelfde standpunt. Gelukkig. Zouden we beiden, één of geen van beiden als Minister terug komen, óf blijven moeten. Gegeten in Silver Green en naar huis. – Vastentijd. Het eenig wat ik niet doe is rooken, en dat kost me nog moeite. Heer vergeef het mij. -

21 Februari Woensdag

’s Morgens met Frans Wyffels van de eene Ambassade naar de andere of van het kastje naar de muur. Wat is dat nog een oude formeele boel. De Heeren beginnen niet vóór 10 uur. Getracht om Lou in Wittouck te pakken te krijgen, maar zonder succes. - Goed gegeten en toen naar het vliegveld, waar we om 3 uur met de Hudson de lucht in gingen. Minister Bolkestein was van de partij. Het blijft indrukwekkend. We zagen verscheidene convooien in het Kanaal en nà 5 kwartier stonden we in Hendon aan de grond. Met Bolkenstein naar Londen. We waren om 6 uur in Browns Hotel, konden er niet onderdak, troffen er Gispen, Beel en Huysmans en zaten er midden in. Gispen nam mij apart, hij wilde mij eerst alleen spreken. Zulks geschiede in een wandeling op Picadilly. - Hij was gevraagd voor Landbouw Handel en Nijverheid, hij had zich verweerd, wilde wel Direct. Generaal, had tenslotte ministerieele verantwoordelijkheid aanvaard, maar dan voor een ander departement enz. enz. Gerbrandy had van mij een zéér goede indruk. Ik moest hem (Gispen) nu raden. Ik zei hem, dat ik zijn bezwaren goed begreep, maar toch moest adviseeren het aan te nemen. Zulks geschiedde. - Om 6.30 zaten Gispen, Wyffels en ik bij Gerbrandy. - Toen kwamen de vragen. Gispen H. N, en Landbouw, Wyffels Sociale Zaken, Beel Binnenlandsche Zaken, Schmutzer Koloniën, Gerbrandy President en Algem. oorlogsvoering + Justitie, de Booy Scheepv. en Marine, Kleffens Buitenl. Zaken, Bolkenst. Onderwijs. - ….. de Quay Oorlog. - Er is later met Huysmans en Beel er bij gedineerd en lang gepraat. Eerstens heb ik alle andere aanwezigen met zeer veel klem verzocht het te doen. Daarna medegedeeld, dat ik meende te moeten bedanken omdat 1e anders het College te zwak wordt nu Gispen weggaat, 2e ik het Kabinet in bevrijd gebied kan steunen, 3e ik in reserve moet blijven (volksbeweging) 4e er te veel katholieken komen. Dit zou voor het Noorden verkeerd zijn. Gispen steunde mij in deze. Wyffels deed beroep op mij en achtte mijn toetreden voor team spirit van meer belang. - Hij gevoelt zich onzeker. Gerbrandy vroeg beraad voor Oorlog o.a. omdat hij in de aangebrachte voorstellen (de van der Schueren) geen oplossing zag. Hij heeft wel eens oneenigheid met d. v.d. S. gehad. - Het was een zeer belangrijke avond. Men kan aannemen, dat het Kabinet hiermee is gevormd. Ik hoop er buiten te kunnen en mogen blijven. O.L.H. zal mij hopelijk den weg wijzen. Ik stel mij in zijn hand. In het wereld gebeuren is het onbelangrijk. - Ik voel me zoo’n beetje als de baker. Tegen 12 uur kwamen we in Fords Hotel en ik sliep niet rustig.

22 Februari Donderdag

Om 9 uur een gesprek met Paul Driebeek. Allereerst een verhaal over de jonge Schmutzer met wien hij het stevig aan de stok had. - Dan een verhaal over de reis van H.M. naar Roosevelt. Gestrand op een te correct en te voorzichtig angstcomplex van van Kleffens. Jammer dat die buitenlandsche diplomaten zóó bang zijn. Dat is de groote fout van van Kl.. Verder wist hij natuurlijk dat mij Oorlog was aangeboden. Hij is natuurlijk anti Gerbr. maar uitgaande van de praemisse, dat hij het moest zijn, heeft hij "geen bezwaar" tegen mijn optreden als Minister. - Integendeel. - Daarna bespreking met Huysmans en Wyffels voor opstelling concept Regeerings verklaring. Frans W. was stil en weinig productief. H. en ik maakten het stuk. - Inmiddels kwamen Beel, Schmutzer en van Angeren. Met den laatsten eenige geestige duels. - Met zijn zessen geluncht. Zooveel kruistekens voor de maaltijd had Browns lang niet gezien. Daarna één uur naar de Cineac voor wereldnieuws, toen een tijdje in de kerk van Farm-street geweest en gebeden voor mijn gezin en voor het volk, en dat de constit. vergadering van het nieuwe Cabinet (die toen plaats had) mocht slagen. En me zelf als offer er voor aangeboden. Daarna de vrienden opgevangen, die uit de vergadering kwamen. Ze waren wel tevreden. Hadden voorkomen, dat v. Boeyen en Fürstner zouden terugkeeren. (Bravo). Frans bleef zacht. Ik vraag me telkens af of hij niet van te klein formaat is. Hij spreekt over allerlei kleine zaken, die hij wil aanpakken; ziet geen groote lijn? - Men zou de van der Schueren vragen voor Oorlog. Gelukkig. Als hij het niet doet ben ik bereid, mits Gispen dan geen bezwaar heeft. - Gek, maar nu ga ik het jammer vinden, dat ik niet mee doe. Is dat ijdelheid, nu ik temidden van zooveel Excellenties zit. - Bij van Rooyen geweest. Hij vond mijn bezwaren niet zoo sterk, had me graag op oorlog gezien. - Gegeten met Wijff. en Huysmans en om ±12 uur naar bed.

23 Februari Vrijdag.

Om 10 uur met Diederik in Mayfair en met hem gepraat tot 1 uur. Interessante kerel. - Hij had de zaak willen laten mislukken, en dan mij formateur. Goed, dat het niet gebeurd is. Die verantwoordelijkheid!! …. en het mislukken van een steunpolitiek aan Noord Nederl. (indien te weinig hulp van geallieerden) had het Zuiden, dus de Katholieken, hiervan de schuld doen dragen … het had de kloof vergroot. - Nu is het Kabinet toch belangrijk versterkt. Het is een verlichting. Heel benieuwd hoe het zal worden ontvangen in Nederland. - Om 1 uur met Berta en Gerrit geluncht. Heel gezellig. Ik kreeg weer een heele zak mee en moest nog een even groote portie achter laten. Dit zal vreugde geven bij terugkeer. - Om 2.30 bij H.M. in Chester Square. - Ze was erg opgelucht en zoo vriendelijk en openhartig. Ik had weer gelegenheid openhartig terug te zijn. - Ze wilde de bisschoppen zien, en de Synode én het Kerkelijk overleg. - Tevens Beel en Wyffels als begeleiders in N. Brabant en Limburg. - Dan lijkt het of Zij komt op verzoek van deze nieuwe Ministers; dat is voor de versterking van dit Kabinet veel beter …. en ik krijg dan niet de eer …. dat is ook beter. - Daarna gesproken met de Gaay Fortman. - Gegeten met de 3 nieuwe Kath. Ministers. Leuk hen te zien, ze krijgen er nu schik in. - De van der Schueren zal men voor Oorlog vragen. - Even ter kerke geweest. Hopelijk zal O.L.H. er voor zorgen dat d. v. d. S. het aanvaardt. Anders ben ik aan bod. -

24 Februari Zaterdag

’s Morgens om 8 uur in Parkstreet. Het bleek toen dat we later zouden vertrekken wegens mist. Daarom nog wat rondgewandeld. Om 10.45 vertrokken uit London; om 11.45 opgestegen van Hendon met Donnie waarin Beel, Huysmans, de Vlam en ik. - Het was een aardige, ja prachtige tocht. Zonnig met de aarde in een blauwige waas, de zee bedekt met een laag watten, die vlak op de zee lagen, en het continent ook in een waas, maar telkens met open gaten, die steeds groter werden. Om 2 uur stonden we in Eindhoven. De nieuwe Excellenties reden weg in een groote wagen. Ik ging er achter en at een boterham bij Huysmans, met de auto van M.G. naar Vught, waar ik Mevr. Gispen inlichtte. Toen met eigen auto naar Beers, waar ik Maria en kinderen en anderen zeer verraste, want niemand had gedacht, dat ik er al zou zijn. De geschenken van Bertha, brachten weer veel vreugde, jurken, truitjes, lappen voor pyama’s en ondergoed, gebruikte schoenen, garen, stukjes chocolade, thee, stukjes zeep enz. - ’s Avonds kreeg ik gelegenheid Maria verslag uit te brengen. We waren allen blij, dat ik er zoo langs kwam, en dus weer thuis kon komen. -

25 Februari Zondag.

Met Maria naar Hoogmis. Bezoek bij Pastoor, die flink ziek is. Daarna bij tantes. - Verder ’s middags eenige bezoeken o.a. v. Wagenberg, Poos, Hendriks. - De kinderen goed. Ruud gaat terug naar Nijmegen, hij wil het gaarne en voelt zich krachtig, dat kun je aan zijn geheele houding zien. Het is een leuke, frissche jongen . -

Maak je keuze

Verder naar hoofdstuk 2.3

Terug naar hoofdstuk 2.1

Terug naar kalender 1945

Lees je liever de volledige tekst (zonder illustraties) klik dan hier