Oorlogsdagboek van Jan de Quay 2.4 (12 mrt. - 1 apr. 1945)

Inleiding

Het was zowel voor koningin Wilhelmina als voor de omstanders een buitengewoon emotioneel moment toen zij op dinsdag 13 maart 1945, om half een in de middag, voor het eerst na bijna vijf jaar weer voet op Nederlandse bodem zette. Dat gebeurde bij Eede in West Zeeuws-Vlaanderen, een streek die in oktober door de wekenlange bevrijdingsstrijd nagenoeg van de kaart was geveegd. De verwoestingen die zij met eigen ogen zag in Aardenburg en Sluis, en ook in Westkapelle op het goeddeels ondergelopen Walcheren, evenals de gesprekken die zij voerde, doordrongen de koningin zo mogelijk nog meer van de immense offers die voor de vrijheid gebracht waren. Anderzijds lieten de haastig opgetrommelde menigten door hun uitbundige enthousiasme blijken hoeveel waardering ze hadden voor de onverzettelijkheid waarmee de koningin hun in haar radiotoespraken een hart onder de riem had gestoken. Elders in het Zuiden was het niet anders en zo liep de tiendaagse rondreis uit op een ware zegetocht. Vanuit Zeeland kwam Wilhelmina naar Breda, waar ze overnachtte op de buitenplaats Anneville bij Ulvenhout, nota bene het huis waar de ouders van Jan de Quay in de jaren twintig hadden gewoond toen zijn vader garnizoenscommandant was in Breda. Nu kreeg hij daar, als ceremoniemeester van haar bezoek, de ereplaats aan tafel, aan haar rechterhand.

Aankomst van Koningin Wilhelmina op Nederlandse bodem, 13 maart 1945. (bron: Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie)

In de dagen nadien werden nagenoeg alle grote steden in bevrijd gebied aangedaan. Alleen Nijmegen werd, als nog te onveilig, overgeslagen. De Quay reisde steeds vooruit om alles in goede banen te leiden, maar bleef verder volgens afspraak op de achtergrond. Zo zou de aandacht vooral uitgaan naar nieuwbenoemde ministers als Beel en Wijffels. Op 22 maart vloog de koningin, dodelijk vermoeid door de fysieke en emotionele inspanning, weer terug naar Londen. Maar door haar ervaringen en door de gesprekken, vooral met groepen illegale werkers voelde zij zich gesterkt in de overtuiging dat haar landgenoten uitkeken naar een ‘vernieuwd’ Nederland, waarin voor haar een hoofdrol was weggelegd.

Tezelfdertijd ging nu eindelijk ten aanzien van de benoeming van een minister van Oorlog de kogel door de kerk. Dat het zo lang geduurd had hield verband met de positie van prins Bernhard. Begin september had koningin Wilhelmina haar schoonzoon min of meer op persoonlijk gezag benoemd als bevelhebber van de Binnenlandse Strijdkrachten, dat wil zeggen van de gebundelde Nederlandse verzetsbeweging. Eigenlijk had niemand een duidelijk idee over de praktische invulling daarvan, wat door de prins was aangegrepen om vooral naar eigen inzichten te handelen, niet zelden ook in strijd met het regeringsbeleid. Toch ging deze positie zowel voor hemzelf als voor Wilhelmina niet ver genoeg. Een benoeming tot opperbevelhebber van de Nederlandse land- en zeemacht zou voor hen beiden veel gunstiger uitpakken: de prins zou zo ook boven het Militair Gezag komen te staan, de koningin kon langs die weg grotere invloed uitoefenen op het beleid van de regering. Maar de geallieerden peinsden er niet over om de militair onervaren prins operationele bevoegdheden te geven en ook het kabinet ging er eind november, begin december dwars voor liggen. De reputatie van de prins had toch al schade opgelopen door het ongecontroleerde en soms onbeheerste optreden van de Binnenlandse Strijdkrachten. Het risico dat dat door nieuwe ongelukken zou overslaan naar het aanzien van het koningshuis als geheel was levensgroot, zeker met iemand als Bernhard, die meer zin voor avontuur toonde dan gevoel voor verantwoordelijkheid.

Met tegenzin hadden koningin en prins zich bij het onwelgevallige kabinetsbesluit neergelegd. Maar het was duidelijk dat de kwestie bij een nieuwe regering en een nieuwe minister van Oorlog opnieuw op tafel zou komen. Voor De van de Schueren was dat reden om uiteindelijk voor de eer te bedanken. Jan de Quay besefte toen dat hij de boot niet langer kon afhouden. Maar voor hij zich beschikbaar stelde, verleidde hij prins Bernhard tot de uitspraak dat hij in alle opzichten ondergeschikt was aan de minister van Oorlog. Niet dat De Quay nu in alle opzichten gerustgesteld was. Constitutionele gevaren bleven op de loer liggen en daarmee het risico dat hij als minister ‘fijn gedrukt’ zou worden. Maar ‘voor Oranje’ wilde hij – met steun van Onze Lieve Heer – dat risico wel lopen. Zo zou Jan de Quay alsnog toetreden tot het kabinet dat hij eerder ‘gebakerd’ had.

Dat gebeurde overigens op een bijzonder moment. Canadese troepen die vanuit het bruggenhoofd ten oosten van de Rijn waren oprukten in noordelijke richting, waren op 30 maart vanuit Duitsland de Achterhoek binnengetrokken. Voor Oost- en Noord-Nederland stond nu de bevrijding voor de deur. Voor het Westen van het land dreigde daarentegen een catastrofe van ongekende omvang.

Dagboek

12 Mrt. Maandag

Vroeg op en na een heerlijk bad een brief voor Baud geschreven naar aanleiding van tel. gesprek met H.M. Deze brief werd om 9 uur gehaald. Met Bertha getelefoneerd, alwaar kinkhoest. 10 uur Wyffels. Hij is nog niet op toeren en wordt door het departement gesabotteerd. - Inmiddels kwam Paul Driebeek binnen. - Geluncht met Diederik. Hij ligt tegen en wil Gerbrandy torpedeeren en doet nu alles om te voorkomen, dat de v.d. Schueren het ambt van Minister v. Oorlog aanvaard. - Men zou kunnen zeggen “waar bemoeid hij zich mee.” Hij is tevens dik met Dyxhoorn, v. Voorst Eveking en sterk anti-Prins Bernhard. - Wij werden het niet eens. - Om 6 uur nog gesprek met Gerbrandy, de Booy, v.d. Reydt. Het plan van Zondag avond aanvaard. - Men houdt nu Woensdag bespreking met Prins en Kruls! - Wat zal het geven? - ’s Avonds gegeten met d. v. d. Schueren, v. Buuren en Wyffels. Diederik en ik voerden het gesprek - tegen elkaar. Zal d. v. d. Sch. het doen? Ik vrees van niet.

13 Mrt. Dinsdag

Stralende dag. Daarom niet met gereserveerde M.T.B. terug maar per vliegtuig. Twaalf uur Eindhoven. Tijdig te Tilburg alwaar verslag, onderhoud Bakker en Senaatsvergadering. Hier kreeg ik het aan de stok met Mgr. Goossens, die aan Katholieken had geadviseerd geen deel te nemen aan de Nood-Universiteit, want dan dienden ze toch maar om de lading te dekken. Hoe is het mogelijk. -

14. Mrt. Woensdag.

 - College vergadering. - Bespreking met Drielsma. - Om 6 uur op Anneville alwaar de Koningin was gearriveerd. Haar tocht door Zeeland was schitterend geweest. Ze was zeer voldaan. Aan de maaltijd aan haar rechterzijde. De Prins links verder veel staf officieren o.a. Bleys. - Na den maaltijd gesproken over de tocht. - Brief van haar aan Gerbrandy inzake nieuwe geest in leger. Lang gesprek met Prins en Beel (inmiddels gearriveerd). We waren het wel eens. Het is te hopen, dat het nu ook in Londen voor elkaar komt. Zeer benieuwd!

15 Mrt. Donderdag.

Bij Mevr. Houben lang gepraat, overnacht, vroeg op en naar Bergen op Zoom, Roosendaal en Breda om komst van H.M. voor te bereiden. - ’s Avonds naar Beers alwaar Eduard besteld om bezoek van Geldersche groep te behandelen. Met hem gesproken. Hij had een hoop zelfstandig gedaan. In ’s Bosch met Loeff de zaak behandeld. Wat maakt men zich dik over kleinigheden.

16 Mrt. Vrijdag

Met Maria vroeg terug naar Tilburg. College vergadering. - ’s Middags naar Burg. Verdijk te Eindhoven alwaar komst H.M. besproken. - ’s Avonds gegeten met Karel v. Spaendonck en vrouw bij Mevr. v. Dooren. - Met Maria lang nagepraat. - Het zijn toch andere menschen. - Maria bevreesd dat ik toch Minister moet worden. Ik ook. -

17 Mrt. Zaterdag

Om 11 uur Bespreking met Baud en Mr. Hutschin (Field Security) op Anneville. Maria ging mee naar Breda. - Heerlijk eens over van alles kunnen praten. - Wat is dan het leven schoon. Het is sinds Maandag (komst H.M.) mooi weer. Het wordt al voorjaar. Heerlijk. - ’s Middags H.M. te Breda. ’t Was een beetje saai. - ’s Avonds terug. - Bezoek Jan v. Mortel, (security off.). de Leeuw voor padvinders en Rutgers. - Alles vlug.

18 Mrt. Zondag.

Vroeg ter kerk. Telefoon met Kruls? Gesprek met P. Bleys en Maria. - Het was goed! H.M. te Tilburg. Veel beter als te Breda. Vooral door defilé stoottroepen. - Vooruit naar Eindhoven om het nog wat spontaner en drukker te maken. Scholen en fabrieken vrij! - Diner op Soeterbeek. - Wat stijf. Gesprek met H.M. ging nu niet vlot. Dat milieu is niet-menschelijk. Gekunsteld! Almanak de Gotha!!! - Met Baud gevlucht en gesprek met Major Hutschin, Rutten (film) en Kapt. v. Houten (Nederl. Security).

Maandag 19 Mrt

Vroeg naar ’s Bosch. Bespreking Loeff. Terug Tilburg. - Spanning Bar. v. Spaendonck omdat hij niet bij H.M. was. - Jos Cobb. even bij me. - Hij vroeg absoluut stilzwijgen over Rapport Barend hetgeen ongunstig schijnt te zijn. - Die zuivering wordt een ellende in ons volk. - Maria terug naar Beers en ik om 3 uur vertrokken naar Limburg. - Gesprek met v. Sonsbeeck. - Wat wordt hij oud. Hij interesseert zich meer voor de gang van zaken in zijn huis, dan voor de bevolking. Uit den tijd. - Nog steeds mooi weer. H.M. heden in ’s Bosch. - ’s Avonds met Gerrit v.d. Lande en Overste Schuurman gepraat tot 2 uur ’s nachts. Te laat, maar nuttig!

20 Mrt Dinsdag

Geslapen op het Witte Huis - 11 Uur bespreking met Wyffels, v. Sonsbeeck, Michiels en v. Grunsven over bezoek H.M. - Dito met Michiels om 2 uur en Amerikanen voor veiligheid. Maandag met Wyffels naar Mijn Wilhelmina met zelfde doel. - ’s Avonds naar Valkenburg alwaar geslapen bij Tante Seeph. - Onderweg zag ik nog Bep v. Kooten.

21 Mrt Woensdag.

’s Morgens in stralend weer gewandeld op den Dries. Wat is het leven vreemd. Het is druk en spannend. Toch kun je zoo niet genoeg denken aan God. Wat was alles veel mooier toen ik voelbaar gegrepen werd door Gods’ genade. Wat is alles koud en onbevredigend ondanks alle charme, van Koningin en andere interessante zaken. Ik kan echt heimwee hebben, naar dat andere, juist omdat de dagelijksche dingen me zóó zeer in beslag nemen. Om 2 uur met Baud gepraat. Toen naar Roermond en Venlo en ’s avonds op Rust Roest. Thijs was terecht. Fijne avond. - Beter als dat andere.

22 Mrt. Donderdag

Bespreking met Burgem. Berger te Venlo. Naar aanleiding daarvan terug naar Heerlen, alwaar ik Maj. Hutschins trof voor veiligheid te Venlo. - De Koningin was toen in het stadhuis. De stemming was goed, de pers te vrede, de zon scheen nog steeds. ’t Was zelfs warm. - Terug naar Tilburg. Daar wachtte me Overste van der Reydt. - met verzoek van Gerbrandy om advies. Moet ik het nu toch worden, Minister?! 's Avonds met Kaag het hele geval eens bepraat.

23 Mrt Vrijdag.

 - College vergadering. - Ontmoette Bosscher, die over de lijn kwam, met bericht van Schermerhorn. Ik was er heel blij mee. - Hij rapporteerde de scherpe artikelen tegen mij in Trouw en Vrij Nederland. - Anti Unie stemming. - Bracht groet van Ramselaar en Einthoven, die hij was tegengekomen. Die is dus weer terug. Ook Henk Brugmans is door de lijn, op weg naar Londen, Minister v. Waterstaat of zooiets?? - ’s Middags eindelijk wat post bijgewerkt. Rutger op bezoek (2 minuten). Zeer warm. Dit schrift voor 10 dagen bijgewerkt, want v.d. Reydt bracht het uit Londen. - Om 6 uur naar Breda voor onderhoud met den Prins. - De Prins was per vliegtuig op en neer geweest naar Venlo om de Koningin uitgeleide te doen. Ze was zeer voldaan over haar tocht. Het was ook een ware triomphtocht geweest. ’s Avonds vertelde de radio, dat H.M. goed in Engeland was aangekomen. - Met den Prins een lang onderhoud over zijn positie en de besprekingen tusschen hem en Gerbrandy; de van der Schueren. - Hij stemde er volkomen in toe, dat de Minister van Oorlog de verantwoordelijkheid moet dragen, dus de baas is, en dat hij aan dezen ondergeschikt is. Misschien zal dit in de praktijk wel eens moeilijkheden geven, maar de erkenning is er. En zeer duidelijk. Het liet geen enkele twijfel over. Tevens blijkt duidelijk, dat hij geen operationeele bevoegdheid heeft - alleen een meer administratieve; dus betrekking hebbende op de opleiding, selectie enz. - Ook hier staat hij echter onder een Minister. Hij was zeer open en hartelijk ook. Noodigde mij te komen dineeren waarvoor ik bedankte. - Toen met van der Reydt terug naar huis. - Ik gaf hem als advies aan Gerbrandy: 1e De Minister is verantwoordelijk en dus in elk opzicht de baas ook van den Prins. - 2e De Prins stemt hiermee in. 3e Ik weet geen andere persoon, geschikt voor Min. v. Oorlog. 4e Als men niemand anders zelf weet, ben ik bereid, mits Gispen komt om opvolging van mij als Voorzitter van College te bespreken. - Inmiddels zag ik bij den Prins nog Henk Brugmans. We maakten een afspraak voor morgen te Tilburg. Hij gaf me een rapport mee over het Noorden. Zeer interessant en tragisch. - Honger, hongersnood, hongerdood. - Mijn God help deze menschen. Weest hen a.u.b. genadig. -

24 Mrt. Zaterdag

’s Morgens een lang gesprek met Henk Brugmans, over de toestand in het Noorden. - Daarna een gesprek over de politieke situatie met name de kabinetsquaestie. - Wij kwamen overeen, dat ik thans inderdaad “Oorlog” moet aanvaarden; ware het alleen om Oranje (den Prins) te verdedigen tegen aanvallen van buiten af. Men mag in hem niet den Duitscher gaan voorstellen, die een S.S.-leger wil vormen. - Tevens moet men constitutioneel de gevaren afweren, die er inderdaad bestaan. Ik zal me als buffer inzetten. Misschien word ik fijn gedrukt, als Oranje maar beschermd blijft, en bindende kracht in ons volk. - Waarom zou ik me er niet voor laten samen persen - als het moet - O.L.H. zal me zeker helpen. - ’s Middags bespreking met H. Brugmans, Sassen, en Theo Rutten over de volksbeweging. De opzet (kadervorming) is nu goed. - Brugmans zal J.M. onder handen nemen. Het is noodig, want ten Hagen is op. – Toen naar huis. - Maria was niet erg blij met mijn bericht over het Ministerschap. We begrepen allebei, dat ik nu spoedig zal hangen. - Roos en Eduard, die vertrokken waren, kwamen Zondag thuis om de rust te storen.

25 Mrt Zondag

Ik werd dien [dag?] nog wat ziek, bleef heel den dag te bed. We dachten, dat het geelzucht werd, maar het bleek mee te vallen. - Frans Wyffels kwam me bezoeken. Hij is toch geen krachtig Minister. Bemoeit zich zelf met allerlei kleine zaken. -

26 Mrt Maandag

Om 2 uur opgestaan, weer zoo goed als beter. Uitgerust, en nog wat slap. Ik moet zoo nu en dan eens 24 uur in bed liggen. Daarna met Maria gewandeld in heerlijk mild weer. Het was toch zoo prachtig buiten, dat je oorlog en alle narigheid zoudt vergeten. Gods natuur blijft prachtig. De kinderen ook erg aardig. Miebet ontwikkelt zich met liefde voor het huishouden. - Hanna heeft veel offerzin, ze moet haar nieuwsgierigheid afleeren. Cas geniet van het buitenleven, Lydwientje wordt ook lief, ze is gesloten en eigenwijs. Jan een sentimenteele lobber met grapjes, leert niet gemakkelijk. - Claartje zingt heel den dag, zeldzaam voor zoo’n kind. - Maria zat vol plannen voor de toekomst.

27 Mrt. Dinsdag

Vroeg vertrokken. In Tilburg aangekomen hoorde ik op de College vergadering, dat Gispen ’s middags zou komen. Ik heb toen de leden ingelicht, want ik vermoedde, dat hij zou komen om mijn vervanging in het College te behandelen. - Het was zoo. Om 3 uur kwam hij. - De van der Schueren werd voorgesteld als opvolger. - Het drong toen zoo'n beetje tot me door. Han Kaag goed als altijd noodigde het College ten zijnen huize om mijn benoeming met een glas wijn te vieren. Zoo geschiedde het. Het is nog niet bekend gemaakt, maar het zal niet lang meer duren. - Voor Paschen. - ’s Nachts sliep ik kort en dacht vaak aan mijn Vader. Wat zou die er van denken.

28 Mrt Woensdag

Ik ben vroeg ter kerk gegaan en ofschoon mijn gedachten wel eens den anderen kant uit liepen, heb ik toch O.L.H. om zijn onmisbare steun gevraagd. Dat de roem van het baantje slechts Zijn Glorie mag vergrooten - en niet de mijne - en dat de smaad, mij meer gelijkvormig maken aan Hem! Van 10-12 examens. ’s Middags van Slobbe. - Het is ellendig, dat deze man, die ontslagen is, maar zonder onderzoek, zonder behandeling van zijn zaak blijft zitten. Zoo zijn er honderden. Het is toch zeker voor mij, dat v. Slobbe een goed Nederlander is. Hopelijk kan ik er iets aan doen, door er met Beel over te spreken. - Toen met Burgemeester Mes gepraat over de positie der Katholieken. Hij ziet wel extra moeilijkheden in zijn landstreek (Zeeland) maar heeft als oud Kamerlid toch wel oog voor de nieuwe verhoudingen. Om 7 uur met Gispen naar Kruls in Oisterwijk. - Gispen regelde de zaak goed. Hij heeft zeer groote capaciteiten, en een onaangenaam karakter. Hij speelt altijd, en denkt allereerst aan zijn naam. Het is een sarcastisch egoïstisch mensch, maar de meesten zien het niet, en hij voelt zichzelf de uitverkorene, of de geroepene. Maar hij is handig. - Typisch Calvinist. - ’s Avonds nog B II plan besproken.

29 Mrt. Witte Donderdag

’s Morgens ter kerke. - ’s Middags een zeer goede vergadering met Gispen. Hij zit er uitstekend in, er zit een vaste lijn in. - Wel typisch voor hem, dat zijn kankergeest van voorheen in het College, met alles tegen Londen , nu veranderd is in alles pro Londen. Nu moet alles daarheen getrokken worden. Hij is nu de baas, hij moet heerschen. - Om 6 uur naar huis gereden, alwaar ik Maria ter kerke trof. – Moeder v.d. Lande erg lastig en ziekelijk. Ze wil zich met alles bemoeien. Ze moet dan ook zoo gauw mogelijk weg. - Maria was heel niet ingenomen met mijn benoeming; ze had er even om gehuild, maar ik bemerk dan niet hoe veel het haar heeft gekost. Alles zal wel recht komen. - Ruud was thuis gekomen. Hij wordt echt manlijk. - Drie kinderen Kaag waren ook gearriveerd om wat aan te sterken. Zij gaan naar van den Broek. Inderdaad hebben zij versterking noodig. -

30 Mrt. Goede Vrijdag.

Op den dag van Christus Sterven ben ik niet eens ter kerke geweest in den morgen. - Vroeg met Ruud en Lydwien naar Oirschot, alwaar een uurtje gepraat bij de Roelvinken; daarna doorgereden naar Tilburg. - Het is nu wel bekend, dat ik Minister word. Iedereen begroet je nu als Excellentie. - Niets leuk. - Het gewone gaat er nu helemaal af. Wat is dat vervelend. - Ik zal moeite hebben, mij daaraan aan te passen. Het ergste is dat je het moet slikken. ’s Middags nog weer met Gispen gesproken over het geval Barend v. Spaendonck. Het ziet er niet mooi uit, maar de complicatie met van der Schrieck, doet wel zien, dat het toch een merkwaardig slap mensch is. Slachtoffer van weelde, goed eten, rijk leven enz… ’s Middags met een auto vol naar Beers gegaan nl. Rutger, Jo Somers, Fien, Ruud, Lydwientje, en een meisje uit Cuyk + de noodige bagage. - Het was een blijde thuiskomst. -

31 Mrt. Zaterdag

Een rustige dag thuis. Gegraven aan de loopgraaf, die we hebben dichtgegooid. Ruud is een prima werker. De rest van de jeugd speelt. Met Maria en Jantje groente gehaald in Mill (Peelschool). Jan genoot in de auto. Een kinderhand is gauw gevuld. - ’s Avonds Ed. en Loes, + Miek. De eerste ging weg; rustig. Hij is erg ongedurig en opdringerig. - De laatste is een aardig, fijn meisje.

1 april Zondag. Paschen

Het was een huis vol menschen. Het prachtige weer is nu verkeerd in guur, stormachtig weer. - De tantes kwamen aan het feestmaal. Maria had geweldig gezorgd. Een prachtige geest heeft ze toch. Zoo eerlijk in haar uitingen. - ’s Morgens de Pastoor bezocht. Overal gelukwenschen want het sijpelt door, dat ik Minister van Oorlog word, al duurt het erg lang vóór men de zaak publiek maakt. Ook heden zweeg de radio er nog over. - Er zal wel weer een of andere complicatie zijn. - ’s Namiddags bezoek van Generaal Kruls en Kolonel Posthumus Meyes. Het was mooi deze hooge officieren in dit buitenhuis vol vrouwen en kinderen. - Ze kwamen met een onaangenaam bericht nl. dat Bar. v. Spaendonck wordt gestaakt. Feitelijk hebben zij gelijk. - Het is voor de econom. situatie wel ernstig. Tevens wel erg voor hem en zijn gezin. Maar ja …. wat doet men er aan. Hoe moeilijk een evenwicht te vinden tusschen rechtvaardigheid en naastenliefde. Het Paaschfeest was zoodoende wat katterig voor me. Tenminste het einde. Overigens een feestelijk maal. De H. Mis was koud als altijd in Beers en daarmee ook de geest van de verrijzenis te zwak. - Ik moet de kelk wel ledigen, en Maria nog meer. Ik had met haar ’s avonds een lang gesprek over Barend. Zij oordeelde veel scherper dan ik, gezien zijn optreden tegenover haar. - Hij was geen correct man!! Tilburgsch! – Ze vond mij merkwaardig mild t.a.v. hem.

Maak je keuze

Verder naar hoofdstuk 2.5

Terug naar hoofdstuk 2.3

Terug naar kalender 1945

Lees je liever de volledige tekst (zonder illustraties) klik dan hier