Eind jaren zestig komt de kraakbeweging in veel West-Europese landen tot bloei, als reactie op de hoge woningnood onder jongeren, leegstand en 'verkrotting' van panden en speculatie op de woningmarkt door 'huisjesmelkers'. Amsterdamse provo's bijten in 1964 het spits af maar al snel slaat de vonk ook naar Brabant over. In Breda begint het met de Kabouterbeweging en in 1972 zijn daar al zo'n 30 tot 40 panden gekraakt. Wie kan ons meer vertellen over deze tijd? Heb jij nog foto's of ander oud materiaal dat een indruk geeft van de protestbewegingen en jongerencultuur van vroeger?
Opkomst van de kraakbeweging (ca. 1964-1978)
In de jaren zeventig begint de babyboomgeneratie volwassen te worden. Lang thuis blijven wonen is niet meer vanzelfsprekend en het aantal huiszoekende jongeren groeit gestaag. De woningmarkt is echter krap. In een overzichtswerk over jongeren in Breda lezen we dat in deze stad in de jaren zestig veel buurten worden gesloopt, om plaats te maken voor nieuwbouw voor kantoren en de aanleg van nieuwe wegen. Tegelijkertijd blijft het bouwen voor één- en tweepersoonshuishoudens moeilijk van de grond komen, wat in het gebied Leuvenaarstraat/Middellaan tot protesten en kraakacties leidt.
Ook in andere Brabantse steden groeit dat verzet. Na de eerste kraakacties van Provo in de hoofdstad breidt het aantal kraakgroepen in het hele land zich snel uit. Vooral in de oude wijken van de grote steden wordt veel gekraakt. In Breda begint het met de ludieke acties van de Kabouterbeweging (1969-1974), waarbij ex-provo's het voortouw nemen. In het voorjaar van 1970 dopen zij Breda om tot Kabouterstad, waarmee deze stad voortaan tot hun alternatieve Oranje Vrijstaat behoort: een eigen staat waarvan de grenzen samenvallen met die van de Nederlandse. Het Department van Volkshuisvesting van deze alternatieve staat roept op 5 mei 1970 de eerste nationale kraakdag uit.
In de loop van de jaren zeventig krijgt de kraakbeweging in Nederland verder gestalte; enkele tienduizenden jongeren raken erbij betrokken. In het kielzog van de oliecrisis van '73 blijft de werkloosheid sterk groeien en vooral onder de jeugd. Kraakgroepen zien het levenslicht, zoals begin 1976 in Den Bosch. Van een wat andere orde is Bredaas Kamer Kollektief (BKK), dat afstamt van de radicale actiegroep Rode Jeugd, deze afkomst geenszins verloochent en uitgroeit tot meest beruchte kraakgroep van het land. In tegenstelling tot andere kraakgroepen buiten Amsterdam is het BKK niet verbonden met een JAC, een Jongeren Advies Centrum. Die JAC's zijn op hun beurt een aangewezen werkplek en trefpunt voor studenten van de Sociale Academie, een onderwijsvorm die in de vroege jaren zestig is ontstaan en waar het ideaal van meer studenteninspraak in het hoger onderwijs gestalte krijgt. Het zijn deze studenten die achter latere initiatieven als de Vrije Boekhandel, uitgeverij De Geus en drukkerij Salsedo zitten. In Breda studeren ze aan de in 1961 gestichte Sociale Academie Markendaal en komen ze samen in de café's De Bommel en De Beyerd. Het JAC is in deze stad geopend op 1 januari 1971 aan de Catharinastraat 7 in de oude boekwinkel van Oeds Helmhout. Aan het einde van dat jaar zijn daar 3500 jongeren binnengelopen, om advies te krijgen op het gebied van bijvoorbeeld huisvesting, de relatie met hun ouders, seksualiteit, werk en drugsgebruik. Ook in andere Brabantse steden ondersteunen het JAC en studenten van de Sociale Academie de krakers en ook kraken ze zélf.
Politieoptreden tegen demonstratie en kraakactie Kabouterbeweging 'Oranje Vrijstaat', maart 1970; De Kabouterbeweging proclameert in 1970 de Oranjevrijstaat in Breda. De jaren zeventig zijn vol beweging en jongerengroepen in Breda brengen veel beroering in de stad door allerlei protestacties en demonstraties. (Foto: W.F. Helm, bron: collectie Stadsarchief Breda, nr. 20180559)
Hoogtijdagen van de kraakbeweging (ca. 1978-1982)
Nederland komt in de jaren zeventig en tachtig bekend te staan als krakersparadijs, met zo'n 50.000 jongeren die bij de kraakbeweging betrokken zijn. Opvallend is dat de Nederlandse overheid het kraken al snel gedoogt. Het is in deze tijd legaal om panden te kraken die langer dan één jaar leeg staan. Buurtbewoners benaderen krakers meestal welwillend en werken soms met ze samen. De kraakbeweging van toen wordt wel gezien als een 'nieuwe sociale beweging', die buiten de gevestigde politieke orde is ontstaan en niet met politieke partijen of bestaande belangenorganisaties verbonden is (anders dan bijvoorbeeld de arbeidersbeweging).
De opkomst van de kraakbeweging is onderdeel van een opvallende golf van maatschappelijk activisme, die Nederland en andere West-Europese landen van circa 1968 tot 1982 overspoelt. Over het algemeen nemen jongeren hierbij het initiatief: studentenacties voor de democratisering van het hoger onderwijs; de tweede feministische golf; de derdewereldbeweging; protesten vanuit de vredesbeweging zoals de massale Vietnamacties van eind jaren zestig en de protesten bij de grote Brabantse vliegbases zoals Volkel en Woensdrecht. De kraakbeweging groeit en raakt ook verweven met deze parallelle sociale bewegingen. Illustratief is de kraak in 1977 van een winkelpand aan het Stationsplein in Den Bosch met het doel om daar een Vrouwenhuis te vestigen.
De kraakbeweging van eind jaren zeventig en begin jaren tachtig is goed georganiseerd. Krakers ontwikkelen hun eigen media (Breda in Aktie, Kleintje Muurkrant in Den Bosch, de Tilburgse muurkranten), drinken hun drankje in eigen 'kafees', beginnen eigen ondernemingen (Aktiewinkel 'In de krakeling' en boekwinkel Den Duvel in Den Bosch, drukkerij Salsedo in Breda), maken eigen radio (Radio Vrij Den Bosch, of het samenwerkingsverband Radio Prikkeldraad tijdens n de acties bij vliegbasis Woensdrecht), eigen toneel (Toneelwerkgroep Proloog in Eindhoven) en eigen films (Kritiese Filmers in Breda). Ook door specifieke kleding, haardracht en (protest)leuzen krijgt deze nieuwe subcultuur vorm.
Acties tegen de ontruiming van de P.A., de gekraakte voormalige Pedagogische Academie in 's-Hertogenbosch, 1983. De ontruiming van de P.A. wordt door de krakers in kwestie achteraf wel beschouwd als het einde van hun bloeiende beweging in deze stad. (Foto: Susanne Weideveld, bron: BHIC, collectie Kleintje Muurkrant, nr. 1954-V-000182)
Eind jaren zeventig bereikt de kraakbeweging een hoogtepunt. De woningnood is echter nog onverminderd hoog. Zo ook in Den Bosch, waar de vele opleidingen in de stad scholieren en studenten aantrekt zonder dat er genoeg en betaalbare huisvesting voor hen is. Uit protest hiertegen is in 1978, tijdens de 'Bossche Kraaklente', in de stad een groot aantal panden gekraakt. Waaronder veel oud rooms vastgoed, zoals het leegstaande Redemptoristenklooster, de oude bisschoppelijke kweekschool van de Fraters van Tilburg (toen een pedagogische academie) in de Sint-Josephstraat, en het oude ziekenhuis Sint Joan de Deo aan de Papenhulst, dat op maandag 17 april 1978 door pakweg 100 actievoerders werd gekraakt en omgedoopt tot 'De Paap'.
Het kraken gaat ook in Brabant onverminderd door. Op 26 februari 1978 wordt een Tweede Nationale Kraakdag uitgeroepen, deze keer niet door de Kabouters maar door het Landelijk Overleg Kraakgroepen (LOK). In Den Bosch is die dag door vijftig krakers, onder het toeziend oog van vele honderden winkelende burgers, een pand op de markt gekraakt. Ook in Eindhoven zijn volop krakers actief. In de wijk Tivoli zijn rond 1980 zo'n vijftig woningen gekraakt en velen van hen kraken op 30 mei 1980 (de dag van 'Geen woning, geen kroning' en de krakersrellen in Amsterdam) de oude verpleegstersflat aan de Vestdijk. De Eindhovense kraakbond neemt hierbij het initiatief, maar ook doen het JAC, leden van de PSP en CPN, en het Woningnoodcomité mee. Uiteindelijk doen 135 mensen mee met de kraak. Dat blijkt wat te veel van het goede en een deel van hen wijkt daarom uit naar de Paradijslaan. De kraak van de Vestdijkflat illustreert ook wat er mis kon gaan. Een van de krakers noemt het achteraf een 'zooitje': iedereen kon er zomaar naar binnen en het pand trok heel verschillend volk, zowel sociale krakers die de beweging vormgaven als asociale krakers, junkies en criminelen. Het was er complete anarchie, een vrijstaat met veel seks, drugs en rock & roll. Opvallend detail dat wordt opgemerkt door een oud-bewoner is dat ook vijftien- tot zeventienjarigen uit de omliggende dorpen, die nog niet oud genoeg waren voor een eigen woning maar wel het thuiswonen zat waren, bij het kraken hebben meegeholpen.
Kraak van het oude ziekenhuis St. Joan de Deo aan de Papenhulst in Den Bosch, 17 april 1978 (Bron: collectie BHIC, nr. 1954-I-000045)
Neergang van de kraakbeweging (na ca. 1982)
Rond 1982, 1983 is de bloei van de kraakbeweging voorbij, iets wat geldt voor de meeste protestbewegingen van de lange jaren zeventig. Halverwege de jaren tachtig valt de Eindhovense kraakgroep in de Vestdijkflat uiteen. Een deel krijgt vervangende huisvesting van de gemeente. De flat wordt voortaan verhuurd aan studenten. Landelijk begint de kraakbeweging aan invloed en sympathie te verliezen. In de Eindhovense wijk Tivoli in het begin van de jaren tachtig bijvoorbeeld, uit onvrede over krakers die die zich niet veel van de buurt aantrekken en veel overlast veroorzaken door feesten en vervuiling van tuinen en woningen. Interne verdeeldheid maar ook een golf van gewelddadigheden (het kroningsoproer in Amsterdam van 30 april 1980 en de krakersrellen in de Vondelstraat van eerder dat jaar) speelt hierbij een rol. In Breda worden een jaar later, op Beatrix' eerste Koninginnedag, worden 148 jongeren op basis van uiterlijk preventief (een leren jack of iets dergelijks) opgepakt, uit vrees voor escalatie vanuit de kraakbeweging.
In de literatuur worden de neergang van de kraakbeweging en de bredere golf van activisme ook in verband gebracht met een spectaculaire politieke wending. De jaren zeventig staan immers niet alleen in het teken van massale uitingen van protest en oppositie en linkse of hervormingsgezinde dominantie, ook de opmars van conservatieve en liberale tegenkrachten (zoals de VVD van Hans Wiegel). Het kabinet-Biesheuvel II liberaliseert de woningmarkt en laat de huren stijgen. Sinds 1 oktober 2010 is het kraken van een huis strafbaar op basis van de Wet Kraken en leegstand. Het zal een van de redenen zijn dat, hoewel de woningnood nog onverminderd hoog is, dit nog niet heeft geleid tot een tweede bloei voor de kraakbeweging.
Gekraakt pand in de binnenstad van Breda, 17 maart 1980. Dit pand staat sinds 1966 op de monumentenlijst. (Foto: BN De Stem / Johan van Gurp, bron: collectie Stadsarchief Breda, nr. JVG19800317034)
Bronnen
Duco Hellema, Nederland en de jaren zeventig (Amsterdam 2012).
Janine van de Casteel, Benno Kegge en Vrouwkje Muntjewerff, Jong in Breda 1955-1981. Jongeren in veranderende tijden en hoe zijn mee veranderden (Breda 2013).
Frans van Gaal, '"Leegstand is een misdaad!" Fragmenten uit de geschiedenis van de Brabantse kraakbeweging tussen 1965 en 2015', In Brabant. Tijdschrift voor Brabants Erfgoed 8:1 (maart 2017) 12-23.
Lien van Horen, Arnold Karskens en Erik van Zwam, Van kraakgroep naar beweging. Geschiedenis en ontwikkeling in werkwijze van de kraakgroep Den Bosch 1975-1979 (’s-Hertogenbosch 1979).
Monique Prins, 'Seks, veel drugs en rock & roll aan de Vestdijk. In gekraakte verpleegstersflat werd gestolen, gezopen en gespoten', Eindhovens Dagblad (16 april 2005).
Reageren of oud materiaal sturen
Heb jij nog levendige herinneringen aan de protesten en jeugdcultuur van de jaren '60, '70 en '80? Reageer dan hieronder, deel je herinneringen en vul deze pagina aan. Of stuur ons foto's en ander oud materiaal, om op de site te plaatsen. Klik hier voor alle contactmogelijkheden. Of mail direct naar info@bhic.nl.
Hoi mensen
Dank voor je website! Erg goed dat deze verhalen verzameld worden.
Er staan wel een paar fouten in. Zo maakt dit verhaal wel sterk de indruk dat er vrijwel alleen is gepraat met mensen die voor 1983 kraakten. Maar ook daarna werd er veel gekraakt, vaak beter georganiseerd dan daarvoor. In de 12 jaar dat ik het kraakspreekuur draaide heb ik zelf bij minstens 400 kraken geholpen.
Zo hadden we in de jaren '90 in Eindhoven in kraakpanden een eigen blad (toepasselijk genaamd: "Ons Dorp"), een linkse bibliotheek, platenzaak, oefenruimtes, houtwerkplaatsen, ateliers, twee drukkerijen, drie concertzaaltjes, een eetcafé, samenwerking met andere steden via het Brabants Overleg Kraakgroepen, en nog van alles. We hadden gespecialiseerd, zelfgebouwd gereedschap zoals de 'kraakkrik' om panden mee open te breken. We hadden contact met in kraken gespecialiseerde advocaten, maar in Eindhoven zijn we op een gegeven moment steeds meer rechtszaken zelf gaan doen omdat we inmiddels zelf eigenlijk meer wisten dan onze advocaten.
We kwamen voor elkaar op, maar niet alleen voor elkaar, ook voor anderen. Onze gaarkeuken Food Not Bombs deelde gratis eten uit op straat aan iedereen die maar wilde. We begonnen de eerste weggeefwinkels waar later de voedselbanken uit voortkwamen. (bijna niemand weet meer dat de oorsprong van voedselbanken bij krakers ligt) Alles wat we deden was vrijwilligerswerk, en in een kraakkroeg betaalde je zo weinig dat ook mensen met heel weinig inkomen toch een keer lekker uit eten konden gaan, of naar een bandje konden kijken.
Het oudste kraakpand van Nederland was op een gegeven moment de Eindhovense Stuiverstraat. Het was 25 jaar gekraakt en is pas in 2018 ontruimd, helaas door de krakers zelf, die in een smoes van de eigenaar zijn getrapt. (hij zou er woningen gaan bouwen, maar het terrein ligt al jaren braak). De actieve krakers van het eerste uur waren toen al verhuisd, anders was het nu waarschijnlijk nog steeds gekraakt.
Dan staat hierboven dat in ca 1980 kraken legaal was als het pand een jaar leegstond. Ook dat klopt niet. Het was direct legaal, op voorwaarde dat het pand echt leegstond en je kon aantonen dat je het bewoonde. Dat is een gevolg van een uitspraak van de Hoge Raad uit 1971, waardoor het woonrecht vóór eigendomsrecht gaat. Bewoning toonde je aan door zelf de politie te bellen na een kraak, en ze te laten zien dat het pand werkelijk leegstond, èn dat je er woonde. (Inderdaad een wonderlijke combinatie). (Bewoning toonde je aan met een tafel, stoel, slaapzak en een halfvolle vuilniszak. Ik heb wel eens een ontruiming meegemaakt omdat ze de vuilniszak niet halfvol genoeg vonden, maar er werd vaker door de politie naar smoesjes gezocht).
Korter dan een jaar leegstand was dus tot de jaren '90 geen probleem, maar we hadden zelf wel principes waar we elkaar op aanspraken: het was onze bedoeling om speculatie te bestrijden, en beschouwen het als asociaal om panden te kraken die maar heel kortdurend of per ongeluk leegstaan.
Eigenaren konden krakers ontruimen via een Kort Geding, maar alleen als ze konden laten zien dat ze binnen korte tijd iets met het pand gingen doen. Geen ontruiming voor leegstand, althans niet in theorie. Al moet je bij alle krakerrechten wel bedenken dat politie en justitie gewend waren om dagelijks eigendomsrechten te verdedigen boven al het andere:
en dat de omslag die het kraakrecht van ze eiste lang niet altijd genomen werd.
Pas in 1993 wordt artikel 429sexies aan het Wetboek van Strafrecht toegevoegd, waarmee het kraken van panden die korter dan een jaar leegstaan strafbaar werd. In Eindhoven hielden we een succesvolle campagne om het uitvoeren van deze wet in de praktijk tegen te houden.
We vonden het van den gekke om kraken een jaar lang te verbieden als een pand overduidelijk expres leegstaat omdat de eigenaar wil speculeren.
Onze (poster)campagne werkte: in Eindhoven worden pas zo'n tien jaar later de eerste panden op 429sexies ontruimd.
Kraken gebeurt nog steeds. Mensen in nood zullen toch ergens moeten wonen.
Met name CDA, ChristenUnie en VVD hebben hard gevochten om kraken te
verbieden: Ten Hoop¬en, Slob en Van der Burg kwamen eind jaren '90 en daarna met de meest bizarre sprookjes aanzetten om kraken in een kwaad daglicht te stellen. Kamerlid Jan ten Hoopen, zelf geassocieerd met speculatie en bouwfraude, kwam met grote en tamelijk racistische verhalen over enge buitenlanders die zouden kraken, terwijl wij in werkelijkheid al decennia probeerden om als kraakbeweging diverser te worden, maar daar volledig in waren mislukt: op een paar kleine uitzonderingen na (vooral in Amsterdam) bestond de Nederlandse kraakbeweging juist nog altijd uit Nederlandse kaaskoppen. https://speculanten.nl/2010/05/13/jan-ten-hoopen-de-lange-weg-van-zijn-bouwfraude-naar-zijn-kraakverbod/index.html
Het enige wat alle antikraakwetten hebben bereikt, vooral die uit 2010 en de verscherping onlangs, is niet dat kraken stopt, maar dat het heel moeilijk is geworden om iets op te bouwen. Ten Hoopen beweerde altijd dat hij criminaliteit en uitwonen wilde tegengaan, maar dat is nu net precies wat zijn wetten stimuleren. Het is niet meer mogelijk om samenwerking met de buurt aan te gaan, om culturele broedplaatsen op te richten of sociale werkruimtes, of om verloederde leegstaande panden op te knappen tot goede woonruimte: je bent al ontruimd voor je zover komt.
Toch is er ook nu weer een nieuwe generatie die dat wel probeert, en daar kan ik alleen maar veel respect voor hebben.
Bas Stuiverstraat
Thijs de Leeuw
bhiczei op 11 juli 2022 om 16:43
Hallo Bas, graag wil ik je ook hier nog heel hartelijk danken voor deze uitvoerige reactie met de nodige correcties en aanvullingen. Eigenlijk een bijdrage op zich over de kraakbeweging maar dan van een ervaringsdeskundige. We hebben al contact gehad via de mail en die afspraak gaat er komen! Heel fijn dat je hebt aangegeven mee te willen helpen aan het project.
