Van de drie watermolens op de Reusel lag die van Moergestel het meest stroomafwaarts. De geschiedenis van deze molen gaat terug tot de Middeleeuwen. In de eeuwen van zijn bestaan heeft hij verschillende functies gehad. Maar al in de negentiende eeuw werd de molen afgebroken, omdat de eigenaren hun maalderij op een andere energiebron lieten draaien.
De molens op het kadastrale minuutplan, 1832 (coll. BHIC)
De molen wordt voor het eerst genoemd in een akte uit 1371, waarin Henricus de Broechoven belooft nomine dotis (bij wijze van gift) een erfelijke pacht van 10 mud rogge uit zijn windmolen en twee watermolens te Gestel bij Oesterwijc aan zijn schoonzoon Ghiselbertus van den Hoevel, als man van zijn dochter Heylwigis. In 1457 stonden er drie molens, zo blijkt uit een verkoopakte, waarin Gerard Kepken de eigenaar wordt. Hij kocht ze van de zonen van de overleden Henricus Brievinc.
De molen bestond uit twee gebouwen, een korenmolen en een oliemolen met elk een eigen rad, die naast elkaar op dezelfde oever lagen. Later kreeg de watermolen een derde en zelfs een vierde rad. Midden vijftiende eeuw was er ook een schorsmolen. In 1599 kreeg Aert Hoppenbrouwers vergunning om beneden de sluis een volmolen te bouwen. Gebruikt heeft hij heeft die vergunning blijkbaar niet, want in 1659 vroeg de Tilburgse lakenkoopman Adriaen Soffaerts toestemming aan de Raad van State om dat molentje alsnog te mogen ‘optimmeren’. Een van de vier raderen van de oude molen werd volgens hem soms gebruikt om schors te malen en hij verzocht om het zodanig te mogen veranderen, dat hij ook lakens kan vollen. Niet dat Adriaen er zelf molenaar was, hij verhuurde de watermolen. Deze volmolen is in ieder geval tot 1722 in bedrijf geweest.
De gebruikelijke wateroverlast was er intussen ook: in 1651 werd, na klachten, een nieuwe pegel geplaatst. In ieder geval sindsdien was de Moergestelse molen een wintermolen, die alleen tussen 1 oktober en 15 maart mocht worden gebruikt.
In 1722 brandde de molen, waar toen koren en boekweit werd gemalen, olie geslagen en laken gevold, af. Waarschijnlijk was de brand aangestoken. In 1725 verkocht molenaar Laureyns van Heewijck de molenresten aan Brigadier Isaak baron van Cronstrom, heer van Nemelaer. Cronstrom kreeg in 1727 vergunning voor de bouw van een runmolen.
Tot wanneer die runmolen heeft gefunctioneerd is niet bekend, maar de gegevens die voor het kadaster tussen 1811-1832 werden verzameld spreken van een korenmolen en een oliemolen. Die stonden samen in één gebouw.
In de zomer van 1843 maakte de watermolen een dodelijk slachtoffer. ’s Avonds, bij het stilzetten van de molen raakte de molenaarsknecht bekneld tussen de raderen. De molenaar ontdekte dat pas de volgende ochtend. Het lichaam was onherkenbaar verminkt.
Willem de Famars Testas, watermolen in de bossen van Moergestel, 1875 (foto vriendelijk beschikbaar gesteld door Louis van den Meijdenberg)
In 1854 kwamen de beide watermolens in handen van Cornelis Roozen, telg van de familie Roozen, eigenaren van de Moergestelse windmolen. In 1870 is sprake van een molen met twee raderen, een molensluis en een ontlastsluis. Nadat diens zonen in 1879 een maalderij - bekend onder de naam "het Stoom" - bouwden aan het Rootven, werd de watermolen nog hetzelfde jaar afgebroken. Ook de oliemolen verdween. Een paar jaar tevoren maakte Willem de Famars Testas (1834-1896) er nog een schilderij van.
L.s. Goed verhaal over deze watermolen en zijn geschiedenis. Leuk dat het nu zo bij elkaar staat en ook leuk dat u de foto van het schilderij erbij hebt geplaats. Dit schilderij is overigens vorig jaar door een Haags veilinghuis te koop aangeboden en verkocht.
Een kanttekening wil ik graag plaatsen bij "Het Stoom". De context waarbinnen deze maalderij hier vernoemd wordt lijkt mij correct. De naam '"Het Stoom" is in Moergestel verankerd en wordt vaak gebruikt.
Echter er is geen hard bewijs dat er op de locatie die in verband met "Het Stoom" bedoeld wordt ooit een stoommachine gelegen heeft! Mogelijk wekt dit artikel na het lezen wel die indruk. Ik heb hiervoor tot op heden geen bewijs kunnen vinden, in tegendeel. In de registers van Het Stoomwezen komt deze maalderij niet voor en bouwkundig ontbreken aanwijzingen van de aanwezigheid van een stoomketel of een schoorsteen.
De hardnekkigheid waarmee in dit verband de naam "Het stoom" gebruikt werd en nog gebruikt wordt laat zich naar mijn idee wel verklaren uit het volgende:
- Deze maalderij werd in zijn begintijd aangedreven door een liggende verbrandingsmotor (diesel). Toen elektriciteit, midden jaren twintig, terplaatse, beschikbaar kwam werd dat een elektromotor.
Ik kan met best voorstellen dat het destijds niet voor iedereen direct herkenbaar was of zo'n grote liggende machine met dito vliegwiel een stoommachine of verbrandingsmotor betrof.
-In die tijd, rond de eeuwwisseling 19de/20ste eeuw werd de naam "stoom" vaak gebezigd als men aan wilde geven dat men technologisch met de tijd meeging. Het aantal bedrijven dat in hun reclame het woordje "stoom" op nam(stoomschoenfabriek e.d.) was legio zonder dat er ooit een stoommachine binnen heeft gestaan.
M.vr.gr. Gerard Willems Bestuurslid heemkundekring De Kleine Meijerij
Paul Huismans
bhiczei op 30 juli 2021 om 06:55
Bedankt voor het compliment en de correctie, Gerard. De tekst hierboven is wat aangepast, zodat er niet meer wordt gesteld dat het om een maalderij met een stoommachine gaat, al doet de naam, zoals je al zegt, daar wel aan denken. Uit vroeger onderzoek in een andere provincie heb ik nog een bron, die daar in ieder geval in de 19e eeuw de stoomachines opsomde: de provinciale verslagen. Ik ga kijken of dat ook in Noord-Brabant zo is, maar dat kan door thuiswerken en vakantie, nog wel even duren.
Gerard Willems
zei op 20 december 2022 om 12:10
Beste Paul. Hierbij een correctie en aanvulling betreffende de eerste vermelding. Ik heb een uitgebreide tekst op mijn computer staan over de geschiedenis. Maar dat voert te ver voor jouw insteek denk ik. De foto van de watermolen staat op de veilingsite in een hogere resolutie.
1371: 3 April Henricus de Broechoven en Ghiselbertus van den Hoevel beloven 88 roefkens mottoenen aan HenricusjJozollo 4 8 ). 22 April Henricus de Broechoven belooft nomine dotis een erfel. pacht van 10 mud rogge uit zijn windmolen en twee watermolens te Gestel bij Oesterwijc aan zijn schoonzoon Ghiselbertus van v den Hoevel als man van Heylwigis filia dicti Henrici* 9) Bronnen: WIM Cöp, GESLACHT BROECHOVEN en HET HUIS BROECHOVEN Afstammingsreeks Wouter Bac van Baescot naar de Van Broekhoven-tak in Udenhout en omstreken. DE BRABANTSE LEEUW. JAARGANG57 - 2, blz 110.
Deze bron heeft het weer overgenomen uit: De Nederlandse Leeuw, 1935, p. 2 H. J.A. van Son, De geslachten van Broechoven in de Meierij van 's Hertogenbosch in de tweede helft van de 14e eeuw, Vriendelijke groet. Frans
Paul Huismans
bhiczei op 21 december 2022 om 09:28
Bedankt voor de aanvulling, Gerard. We hebben de oudste vermelding nu opgenomen in de tekst.
Inderdaad is het op deze website niet de bedoeling om heel uitgebreide artikelen te gaan publiceren. En voor wat betreft het schilderij: ook wij hebben een versie in een hogere resolutie, maar omwille van de snelheid van de website gebruiken we daar bij voorkeur foto's van een kleinere bestandsgrootte.
