Bevrijding van binnenuit

Tekst: Anita Koster en Nel Willekens 

Bewustwording

Overal ontstonden initiatieven om vrouwen te bemoedigen bij hun emancipatieproces. Het meeste gebeurde in groepsgesprekken: Hoe gaat het met jouw emancipatie? Heb je inspiratie en steun nodig? Deze processen zouden twintig jaar lang in velerlei vormen plaatsvinden.

In de vrouwenpraatgroepen ontdekten vrouwen dat veel van hun ervaringen gemeenschappelijk waren (het persoonlijke is politiek). Daarnaast kregen zij de behoefte om ook buiten de praatgroepen zonder mannen bij elkaar te komen en gezamenlijke activiteiten te ontplooien. Dat leidde tot het opzetten van vrouwentrefcentra, vrouwencafés en vrouwenhuizen, maar ook tot het opzetten van vormingscursussen ('Hoe zeg je wat je denkt') en cursussen voor maatschappelijke en politieke vorming. Deelname aan deze cursussen moest leiden tot bewustwording.

Praatgroepen en cursussen

De 'bewustwordingspoot' van de vrouwenbeweging werd breed opgepakt. Zo kwam de provincie met een provinciaal VOS-project (Vrouwen Ontdekken de Samenleving), dat cursussen opzette tot in de kleinste gemeenten. De Volkshogeschool Noord-Brabant in Oisterwijk leidde hiervoor honderden leidsters op. De beweging Vrouwen in de overgang (VIDO) zag het licht. De werkgroepen van VIDO waren in alle steden actief en organiseerden vele gespreksgroepen. Organisaties zoals Brood en Rozen (Den Bosch) en Het Vrouwenkruidt (Eindhoven) zouden vijftien jaar lang werkzaam zijn.

Ook in reguliere instellingen werd met praatgroepen gewerkt. In de Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen en de Rooie vrouwen van de PvdA deden ze het bijvoorbeeld. In vele buurthuizen werden vrouwen over zichzelf aan de praat gebracht, waarbij met name het vrouwenwerk van het Welzijnsproject-Oost in Den Bosch grote bekendheid kreeg.

Opvang en zelfhulp

Vanaf het begin waren er ook activiteiten gericht op het opvangen van vrouwen. In Brabant ontstonden de zogeheten Blijf-van-mijn-Lijf huizen in Breda, Tilburg en Eindhoven, en een Vrouwenopvanghuis in Den Bosch.

De actiegroepen ‘Tegen Haar Wil’ en ‘Vrouwen tegen sexueel geweld’ protesteerden luid tegen het bestaande geweld tegen en misbruik van vrouwen, onder andere door zogeheten Heksennachten te organiseren. Ook kwamen talrijke vrouwenzelfhulpgroepen bijeen, om een gezamenlijk probleem te bespreken en op te lossen. In Eindhoven gebeurde dat bijvoorbeeld rond Overgang, Medicijngebruik, Anorexia, Postnatale depressie en Vrouwen Zonder Baarmoeder.

De FORT (Feministische Oefengroepen Radicale Therapie), de DES-dochters en de Vereniging tegen seksuele kindermishandeling waren in allerlei steden binnen en buiten Brabant actief. Bij deze initiatieven stond ervaringsdeskundigheid centraal.

Vanaf 1979 kwam een alternatieve vrouwenhulpverlening op gang, gericht op de ontwikkeling en het ovedragen van deskundigheden. In Brabant gebeurde dat in de vrouwentherapiecentra van Balsemien (Den Bosch), Kassandra (Eindhoven) en Lilith (Tilburg). Maar ook bij Brood en Rozen in Den Bosch kwam in de jaren tachtig, met de komst van twee betaalde krachten, de hulpverlening centraal te staan. Deze centra waren alle minstens tien jaar werkzaam. Daarna droogde de geldstroom op. 

Naar het thema Rebellerende vrouwen

Verder lezen:

Balsemien

We werden 'broodfeministen' genoemd. Niet voor iedereen een geuzennaam, maar voor ons een vanzelfsprekend gegeven. Alledrie waren we opgegroeid in een ondernemersgezin van vlak na de oorlog, maar ook in een situatie waarin onze moeders met hun beroep moesten ophouden toen zij trouwden.

Brood en Rozen in Den Bosch

• Brood en Rozen
  In 1974 begonnen wij - zo’n twintig vrouwen afkomstig van Dolle Mina en de NVSH - een vrouwenpraatgroep. Eén keer in de maand was er een thema-avond in de Knillispoort aan de Korte Waterstraat. Het ging dan om de rolverdeling man-vrouw, vrouw en seksualiteit, vrouw en werk, eenzaamheid binnen relaties, vrouw en politiek en ga zo maar door.
• 'Ik schrijf nu zelf in plaats van mijn man'
  Mijn begeleidsters Nel (Willekens) en Anita (Koster) stimuleerden mij om mijn oude vak van onderwijzeres in te zetten door een taalcursus voor 'huisvrouwen' te geven. Het idee was om het leren van (taal)vaardigheden en feministische vorming met elkaar te verbinden
• Lees- en schrijfgroepen voor vrouwen
  Ik ging zien dat ik ook gelijk had! Eerst kwam ik nooit voor de dag, maar nu zeg ik ook wel eens wat, al is het maar nee! Dan krijg je heel de rest ook tegen, maar ik laat mijn eigen niet meer kisten.
• Mijn eerste taalles bij Brood en Rozen
  Ik was zeker twee maanden ergens anders gaan zitten om maar niet hardop te hoeven lezen. Vreselijk, omdat ik aldoor in spanning zat en hoopte dat ze mij niet zouden vragen. Daardoor hoorde ik vaak de helft niet van wat er besproken werd.
• Rosa, vrouwenkrant Den Bosch
  In de tweede helft van de jaren '70 woonde ik samen met Nel Willekens en een stencilmachine. Ons huis stond in de buurt bekend als 'dat vrouwenhuis'. Hier werden de plannen bedacht, de cursussen ontworpen, de artikelen geschreven, hier werd vergaderd en gefeest.
• Vormingscursussen voor vrouwen
  Ieder vertelde ‘s avonds in kleine groepjes haar levensverhaal, met in het achterhoofd telkens de vraag of belangrijke beslissingen door ieder persoonlijk waren genomen, of dat hier bepaalde factoren van grote invloed op waren geweest.
• Vrouwenpraatgroepen
  Begin jaren zeventig, enkele jaren na de eerste acties van de nieuwe feministische beweging, verschoof het accent naar de bewustwording van vrouwen. Praatgroepen waren hierbij heel belangrijk.

Feministische Oefengroepen Radicale Therapie (FORT)

• De olievlek van FORT
  Alleen maar vrouwen! Het werd een tropische week, steeds meer kleren gingen uit daar op het grasveld, zittend in de groep. Nog nooit had ik zoveel vrouwen naakt gezien, huilend, lachend, woedend en zingend. Want de emoties moesten eruit, door ontlading kwam er nieuwe ruimte en nieuwe energie.
• FORT-groepen in een arbeiderswijk
  In Den Bosch-Oost maakten we feministische therapieën passend voor de vrouwen in de wijk. We hanteerden daarbij de principes van het ‘basiswerk’ en de emanciperende hulpverlening volgens Paulo Freire.
• Toos, een FORT-vrouw: Hij behandelde mij als 'niks'
  Toos is klein, gedrongen, ze heeft levenslustige ogen en een lijf zo gespannen als een veer. Ze is vele keren overspannen geweest, aan medicijnen verslaafd geraakt en opgenomen geweest in de psychiatrie. Door gesprekken met hulpverleensters is duidelijk geworden dat haar problemen in haar relatie liggen.

De vrouwenbeweging heeft mij een thuis gegeven

Mijn hele leven heeft in het teken gestaan van bewustwording. Dat begon al op jonge leeftijd toen ik ontdekte dat ik verliefd werd op vrouwen. Dat was zo’n schok, dat ik het gevoel had niet meer bij mijn vertrouwde wereld te horen.

Liever lesbisch?

Tussen 1975 en 1987 voltrok zich binnen de vrouwenbeweging een stille revolutie, die naar buiten toe niet onopgemerkt bleef. Steeds meer heterovrouwen gingen over tot een lesbisch bestaan. Ik was daar één van.

Stichting Vrouwen en Medicijngebruik

Het begon allemaal in 1975. Ineke Thomeer, zelf werkzaam in de GGZ, schrikt van het grote aantal vrouwen dat aan de slaap-, kalmerende en stimulerende middelen verslaafd is geraakt. Ze start in Eindhoven binnen de toenmalige PSP een werkgroep gezondheid die zich hiermee gaat bezighouden.

Volkshogeschool Noord-Brabant in Oisterwijk

Ik kwam voor het eerst op de volkshogeschool tijdens de vrouwenleerdagen van 1975. Dat waren cursussen van een week voor uitsluitend vrouwen. Ze werden gegeven op de volkshogescholen Drakenburgh in Baarn en Noord-Brabant in Oisterwijk en waren opgezet door Etie Wolf, An Luttikholt en Anja Meulenbelt.

Vrouwenbeweging in Tilburg

Wil Onderdenwijngaard-van de Sandt, geboren in 1928, werd al in de jaren zestig in de vrouwenbeweging actief. Ze is een van de laatst overgeblevenen van de generatie vrouwen in Tilburg die in 1972 de Vrouwenraad hebben opgericht.

Vrouwenwerk in Den Bosch-Oost

• Inleiding
  Natuurlijk werkte het feministisch gedachtegoed ook inspirerend voor het vrouwenwerk in Oost. Maar omdat de maatschappelijke positie van arbeidersvrouwen sterk verschilt van vrouwen uit de midden- en hogere klasse, probeerden we, waar mogelijk, dit gedachtengoed te vertalen naar de specifieke situatie en het welzijn van de vrouwen in de wijk.
• Actie tegen gynaecologen
  De ochtend mondde uit in een actie tegen de vrouwonvriendelijke behandeling door gynaecologen in de Bossche ziekenhuizen. Er werden handtekeningen ingezameld, die aangeboden werden aan de gynaecologen.
• Annie van Oort, 'de moeder van de buurt'
  Na een aantal cursussen voor vrouwen (VOS, Engels, VIDO) te hebben gevolgd, nam ik deel aan de basisacademie voor vrouwen. Het was een groot woord en ik dacht, ik kan toch niet naar een academie, want ik had maar 6 klassen lagere school gehad. Maar het was daar een heel andere opzet.
• Basisacademie
  In de jaren '70 kwam in Den Bosch het vrouwenwerk tot grote bloei. Heel belangrijk in deze context was de vrouweninitiatiefgroep in Den Bosch-Oost. Deze initiatiefgroep zette een groot netwerk op van vrouwenactiviteiten en de Basisacademie vormde de ondersteuning en scholing voor de contactpersonen.
• De Stroom: vrouwenhulpverlening op wijkniveau
  In 1999 ontving De Stroom een WHO-Award als beste community based project van Nederland. Hart van De Stroom waren de inloopochtenden, waarin vrouwen uit de wijk de sfeer bepaalden. Een fundamentele regel tijdens de inloopochtenden was: 'Alles wat je hier hoort, mag niet doorverteld worden.'
• Kijk-praat-platen
  Om de gevoelens en de ervaringen van de vrouwen beter bespreekbaar te maken, werden deze door buurtkunstenaars gevisualiseerd. De resulterende foto's en affiches zijn later landelijk uitgegeven en verspreid.
  
• Open School
  Ik weet nog dat ons eerste onderwerp was: hoe deden je moeder en je oma de was? Hoe doe jij dat nu? Het was een onderwerp dat aansloeg.
• Opvliegers en lege nesten: VIDO-groepen
  In de jaren zeventig vroegen vrouwen nadrukkelijk aandacht voor 'de vrouw in de overgang' en kwamen er praatgroepen: de VIDO-groepen. Maatschappelijk gezien was de overgang een taboe, zoals ook de menstruatie dat was.
• Samen Beter, een wijkgezondheidscentrum
  De vrouwelijke huisarts van Samen Beter gaf voorlichting over onderwerpen als menstruatie, de overgang, spanningen, hyperventilatie en medicijngebruik. Samen met vrouwenwerker Marijke Pennings gaf ik jarenlang seksuele voorlichting in de buurthuizen.
• Vrouwendag
  De Vrouwendag in Oost is hét moment om te zien en te horen wat er in het lokale vrouwenwerk zoal leeft en te doen is. Bovendien is het een gezellige dagje uit, want kinderopvang is geregeld. Om 9.30 uur stroomt de grote zaal van het buurthuis De Stolp al vol.
• Vrouweninitiatiefgroep
  Er kwamen verschillende reacties, maar de wensen liepen nogal uiteen. De een wilde iets creatiefs doen, de ander een praatgroep starten en een derde wilde “Engels leren om met de kleinkinderen uit Canada te kunnen praten.

Vrouwenstrijd in de Kempen

Veel mannen moesten er niets van hebben dat hun vrouw iets leerde over zichzelf en de maatschappij. En daarin werden die mannen dan ook nog gesteund door hun moeders. Echtgenoten en schoonmoeders maakten het de vrouwen regelmatig lastig thuis.