Het COC is de oudste nog bestaande lhbtiq+ organisatie ter wereld. Het COC begon in 1946 onder de naam Shakespeare Club, maar ging vanaf 1948 door als COC (wat destijds stond voor Centrum voor Ontspanning en Cultuur). Het COC heeft een aantal Brabantse afdelingen en de archieven daarvan worden op verschillende locaties bewaard.
Van Shakespeare Club naar COC
De geschiedenis van het COC gaat terug tot 1912. Dat jaar werd het Nederlandsch Wetenschappelijk Humanitair Komitee (NWHK) opgericht, dat als doel had om de rechtsongelijkheid tussen hetero- en homoseksuelen te bestrijden en informatie te verstrekken over het wezen van de liefde van man tot man of vrouw tot vrouw. Bij de Duitse inval op 10 mei 1940 werd het NWHK opgeheven. Ook kwam er toen een einde aan het verschijnen van Levensrecht, het eerste Nederlandse tijdschrift van en voor homoseksuelen, dat was opgericht door Jaap van Leeuwen, een nauw betrokkene bij de NWHK. In 1946 werd de uitgave van Levenslicht hervat en eveneens een ontmoetingsplek gecreëerd voor de lezers ervan: de Shakespeare Club. In februari 1949 is deze club, die op dat moment circa 1000 leden telt, omgedoopt tot 'Cultuur- en Ontspannings Centrum'.
In 1964 veranderde de naam van dit C.O.C. in 'Nederlandse Vereniging voor Homofielen COC'. In 1969 werd deze landelijke vereniging opgesplitst in een hoofdvestiging en in een afdeling Amsterdam.
Sinds 1971 heet het COC voluit 'Nederlandse Vereniging voor Integratie van Homoseksualiteit COC' (N.I.V.H. - COC). In 1973 werd de vereniging erkend (na een afwijzing in 1963 en in 1967); deze kreeg rechtspersoonlijkheid, waardoor voortaan subsidie kon worden aangevraagd. Vandaag de dag staat de vereniging bekend als 'COC (Nederland)'.
In 1980 besloot het landelijke COC tot een herindeling: er kwamen kleinere, op zichzelf staande afdelingen, waaronder ook in Brabant.
In 2000 werden alle COC-afdelingen in Nederland omgezet in zelfstandige verenigingen. Het landelijke COC werd een federatie (van twintig lokale verenigingen met op landelijk niveau ook een aantal werkgroepen) met een ondersteunende functie. In 2017 werd deze verandering van organisatiestructuur bevestigd met de naamswijziging naar Federatie COC Nederland.
Het COC is de oudste nog bestaande lhbtiq+ organisatie ter wereld en heeft een grote rol gespeeld in de emancipatie van lhbtiq+'ers in Nederland. Het COC 'streeft naar een diverse en inclusieve wereld waar mensen zich tot hun volle potentieel kunnen ontwikkelen, ongeacht hun seksuele oriëntatie, genderidentiteit of -expressie en geslachtskenmerken.' Momenteel telt het COC duizenden leden en honderden vrijwilligers.
Het COC in Brabant
De activiteiten van het COC in Amsterdam werden door de autoriteiten goed in de gaten gehouden. Desondanks werd al vanaf 1947 een begin gemaakt met de oprichting van COC-afdelingen elders in het land.
Zo ook in Brabant, waar in 1948 het initiatief werd genomen om een COC-afdeling Zuid-Nederland in Eindhoven op te richten. Op 3 januari 1948 was daarvoor een bijeenkomst in hotel Du Commerce (het latere Silveren Seepaert) aan het Stationsplein. Daar was de zedenpolitie achter gekomen, er werd een val opgezet en iedereen die op die bijeenkomst verscheen, waaronder Nico Engelschman / Bob Angelo, de voorzitter van de Shakespeareclub) werd opgepakt (en overigens allemaal ook weer binnen afzienbare tijd vrijgelaten). De leider van deze actie was toen commissaris Henri Leon Pijls, hoofd van de algemene dienst van de politie. Later zou hij nog commissaris van politie in Breda worden. Er kwam dus geen afdeling Zuid-Nederland. Dit heeft waarschijnlijk ook een rol gespeeld bij het besluit om de naam 'Shakesepeare Club' te laten vallen en voor COC te kiezen. (Zo lezen we in: Luc Brants, Tussen repressie en provocatie: Geschiedenis van de homo- en lesbische emancipatie in Eindhoven 1948-1990 (2017) 41-42.)
Ondertussen werden elders in het land C.O.C.-afdelingen gesticht. In 1953 had het C.O.C. zes afdelingen: Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Utrecht, Arnhem en Groningen.
In 1962 was ook Brabant aan de beurt met de stichting, in Eindhoven, van een COC-afdeling Zuid-Nederland. Daarna zouden er nog verschillende volgen (zie het overzicht verderop in dit artikel).
Verschillende Brabantse COC-afdelingen kwamen voort uit (Studenten) Werkgroepen Homoseksualiteit, die opvang en sociale bijeenkomsten organiseerden voor homoseksuele mannen en lesbische vrouwen in een bepaalde regio. Het ontstaan van deze werkgroepen moet geplaatst worden tegen de achtergrond van de internationale studentenopstanden van 1968. Na die opstanden werden in de meeste universiteitssteden (zoals in Tilburg), maar ook in andere plaatsen (waaronderin Bergen op Zoom en Den Bosch), werkgroepen homoseksualiteit opgericht.
Doordat zo'n werkgroep lid werd van het COC, werd deze serieuzer genomen als organisatie. En met het COC als rechtspersoon was overleg met andere homo-organisaties in de rest van het land mogelijk. Ook werd de kans om subsidie te krijgen groter. Na het verdwijnen van de Studenten Werkgroepen Homoseksualiteit ontstonden midden jaren zeventig ook, buiten het COC om, radicaal-lesbische en flikkergroepen, zoals Roze Driekhoek in Eindhoven. Als reactie op nieuwe, radicale vrouwengroepen als Paarse September en Purperen Mien ontstonden binnen het COC ook zelfstandige vrouwengroepen.
De soos van LHBTI-organisatie COC aan de Koestraat, 1980 (bron: Regionaal Archief Tilburg / Archief COC Tilburg en Breda en omgeving, nr. 1790001) link
Hieronder vind je een overzicht van de COC-afdelingen die in Brabant werden gesticht. Welke plaatsen formeel onder deze afdelingen vielen, is niet zo belangrijk (en in het overzicht daarom weggelaten), omdat mensen meestal zelf wel uitmaakten welk COC ze bezochten. (Veel Limburgers gingen naar Eindhoven, bijvoorbeeld.)
De Brabantse afdelingen:
COC Eindhoven (1961/1962) (deel van COC Zuid-Nederland)
De afdeling Zuid-Nederland werd opgezet in Eindhoven en telde ook Limburgse leden. Toen in 1972 toestemming werd gegeven tot de oprichting van COC Limburg, bleef het gebied rond Weert bij de COC-afdeling Eindhoven horen.
In Tilburg was er al in het begin van de jaren zeventig een 'Werkgroep Homofilie (later: Homoseksualiteit) Tilburg' actief. Deze werd gesubsidieerd, eerst alleen door de hogeschool, later ook door de gemeente Tilburg. De groep noemde zichzelf nog steeds zo, toen deze eigenlijk al een COC-afdeling was geworden. De Tilburgse groep ging ook niet helemaal mee met de ideeën van het COC en had maar weinig contact met andere Brabantse afdelingen. 'We deden ons eigen ding', aldus Martin, een van de oprichters van de WHT.
COC Bergen op Zoom (1977/78-2004)
Voortgekomen uit een (in de jaren zeventig) opgerichte gespreksgroep in Bergen op Zoom, bedoeld voor homoseksuele mannen en lesbische vrouwen. Samenkomsten waren in achterkamertjes en bij de leden thuis. Deze 'werkgroep voor homofilie' was in de Bunthof gevestigd. In 1977 presenteren leden van deze werkgroep zichzelf als het COC Bergen op Zoom. Er was op dat moment contact met het landelijke COC in Amsterdam en andere Brabantse afdelingen zoals in Breda. Ze verhuisden dit jaar naar het jongerencentrum aan de Rijtuigweg. In 1978 werd gemeentelijke erkenning verkregen en datzelfde jaar ontving de COC-afdeling voor het eerst subsidie. In 1981 kreeg COC Bergen op Zoom een eigen bestuur.
In 2004 werd de naam veranderd in COC West-Brabant en Tholen.
COC Tilburg (ca. 1973)
In Tilburg was al in het begin van de jaren zeventig een 'Werkgroep Homofilie (later: Homoseksualiteit) Tilburg' actief. Deze werd gesubsidieerd, eerst alleen door de hogeschool, later ook door de gemeente Tilburg. De groep noemde zichzelf nog steeds zo, toen deze eigenlijk al een COC-afdeling was geworden. De Tilburgse groep ging ook niet helemaal mee met de ideeën van het COC en had maar weinig contact met andere Brabantse afdelingen. 'We deden ons eigen ding', aldus Martin, een van de oprichters van de WHT.
COC 's-Hertogenbosch (ca. 1980-2007)
Verenigingsblad: BoschRoze
Kwam voort uit de Werkgroep Homoseksualiteit Den Bosch.
De afdeling Den Bosch maakte nog lang formeel deel uit van de afdeling Eindhoven (Het boek Een Roze Revolutie over het COC Limburg (Jean Delhoofen, 2023) schept wat meer duidelijkheid hierin.)
Omvatte de Werkgroep Homoseksualiteit Oss (later een zelfstandige COC-afdeling geworden).
Is opgegaan (samen met COC Oss) in COC Noordoost-Brabant.
COC Oss (ca. 1987-2007)
Kwam voort uit de Werkgroep Homoseksualiteit Oss (WHO) (die weer was ontstaan vanuit een praatgroep). Ca. 1980 wordt deze groep deel van het dan opgerichte COC Den Bosch. Rond 1987 scheidt Oss zich af van COC Den Bosch, met als gevolg een afzonderlijke COC-afdeling Oss. De leden van de Werkgroep Homoseksualiteit Oss vonden het niet logisch dat ze voor alle activiteiten helemaal naar Den Bosch moesten reizen en mede daarom wensten zij zich vanaf oktober 1986 los te maken van Den Bosch.
Later gaat COC Oss samen met COC Den Bosch op in COC Noordoost-Brabant.
Na de fusies van begin 21e eeuw telde Brabant de volgende COC-afdelingen:
COC West-Brabant en Tholen (2004-?)
Een naamswijziging van COC Bergen op Zoom, die het werkgebied van de vereniging op dat moment reflecteert.
COC West-Brabant (?-heden)
Een naamsverandering van COC West-Brabant en Tholen. (Tholen hoort voortaan bij COC Zeeland).
COC Noordoost-Brabant (ca. 2007-heden)
COC Noordoost-Brabant is actief in het werkgebied dat grofweg ligt tussen Boxtel en Geldermalsen, met als hart de stad 's-Hertogenbosch en het Land van Cuijk en Uden met Oss als centrumgemeente.
De archieven van COC-afdelingen worden op meerdere plekken in het land bewaard. Ben je op zoek naar de archieven van Brabantse COC-afdelingen of naar Brabants materiaal in COC-archieven, dan kun je hier terecht:
1. Landelijk COC-archief
Het oudere materiaal, 1940 tot ca. 1973, ligt in het Nationaal Archief in Den Haag.
Het meer recente materiaal, vanaf 1973, is formeel ondergebracht bij het IHLIA, die een deel heeft 'uitbesteed' aan het IISG: het IHLIA betaalt het IISG voor de opslag.
Van een samenvoeging van deze twee landelijke COC-archieven is vooralsnog geen sprake.
In beide archieven is ook een aardige hoeveelheid Brabants materiaal te vinden.
De tijdschriften van het COC staan vanaf 1940 [o.a. Levensrecht, Vriendschap, De Schakel] bij het IHLIA online; latere tijdschriften vanaf de jaren '70 zijn bij IHLIA in de OBA digitaal in te zien (auteursrechtenkwesties). Ook veel afdelingstijdschriften van het COC liggen bij het IHLIA en zijn daar fysiek in te zien, net zoals bijvoorbeeld De Verkeerde K(r)ant van de Roze Driehoek.
1a. Nationaal Archief, Den Haag
Periode: 1940 tot ca. 1973
Omvang: 21,60 m
Ongeveer de helft van het landelijke COC-archief wordt bewaard door het Nationaal Archief (de andere helft door het IISG).
Inhoud:
Vergader- en beleidsstukken hoofdkantoor, dagelijks bestuur en verenigingskantoor uit de archieven van de plaatselijke afdelingen;
Studentenwerkgroepen;
Afdelingsprogramma's;
Verzamelde stukken van medewerkers;
Publicaties, waaronder nieuwsbrieven en (archivalia van) tijdschriften zoals Levensrecht en Vriendschap, De Schakel en SEQ);
Briefwisselingen COC, ca. 1955-1971 (onder andere met COC-leden en met buitenlandse organisaties werkzaam op het gebied van homorechten).
Kaartjes houdende aan- en afmeldingen van COC-leden.
Deel van Collectie IHLIA. De lijst van dit archief is gemaakt door het IHLIA. De beschrijvingen zijn in het jaar 2012 door het IISG geconverteerd uit een interne database van het IHLIA.
IISG gedeelte
Periode: 1989-1998
Omvang: 2,75 m
Inhoud: Vergaderstukken, correspondentie en andere stukken
Locatie archief onduidelijk. Onderzoeker Luc Brants heeft dit archief in 2017 voor het laatst gezien, in de achterste caféruimte achter de bar. Tot een overdracht aan het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven is het nooit gekomen. De notulen van de Roze Driehoek (vanaf de oprichting) zijn vooralsnog in het bezit van Luc Brants.
