Vestingsteden in Noord-Brabant

Met de bescherming van het water in de (brede) stadsgrachten ontstaat zo langs de noordgrens van Brabant een lint van vestingsteden. De uitvinding van het buskruit en het toenemende gebruik van kanonnen, die bovendien steeds zwaardere kogels kunnen afvuren, noodzaken de vestingen om regelmatig aanpassingen te doen aan de versterkingen.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog vormt het noorden van Brabant de zuidgrens van de jonge Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Op dit strijdtoneel spelen de vestingsteden een cruciale rol. Zo laat Prins Maurits zich adviseren door zijn fortificatiemeester Adriaan Antonisz. over noodzakelijke aanpassingen van verschillende steden.

Na 1648 vormt het lint van Brabantse vestingsteden met daartussen inundatievelden een sterke verdedigingslinie. Maar de Franse inval van 1672 toont aan dat zo’n soort verdediging ook een zwakke kant heeft: vorst.

Rond 1700 krijgt de vestingbouwkundige Menno van Coehoorn de opdracht om de verdedigingswerken aan te passen aan de eisen van de tijd. Hij besteedt de meeste aandacht aan de zeer strategisch gelegen vesting Bergen op Zoom, die wel Van Coehoorns meesterwerk wordt genoemd.

Ruim een eeuw later, in de strenge winter van 1794-1795, slagen Franse legers er opnieuw in om de dichtgevroren waterlinie te passeren. Tijdens de Franse overheersing daarna wordt de zuidelijke waterlinie verwaarloosd. Koning Willem I geeft na het uitroepen van het Koninkrijk der Nederlanden in 1815 aan de vestingbouwkundige Cornelis Kraijenhoff de opdracht de Nieuwe Hollandse Waterlinie te ontwikkelen. Alleen het zuidelijkste puntje daarvan, met de vestingstad Woudrichem, ligt in Noord-Brabant.

Na de afscheiding van België in 1839 behouden alleen die vestingsteden het karakter van vestingstad die nuttig worden geacht voor de verdediging van Nederland. In Noord-Brabant gaat het dan om steden als en ‘s-Hertogenbosch en Grave. De andere vestingsteden, zoals Bergen op Zoom in 1867 en Breda in 1868, worden van hun plicht ontheven om de vestingwerken te onderhouden. Ze mogen hun wallen slechten, hun grachten dempen en het schootsveld bebouwen.

Tijdens de Frans-Duitse Oorlog van 1870-1871 wordt bovendien duidelijk dat een nieuwe verdedigingsstrategie nodig is: de traditionele vestingsteden voldoen niet meer in de moderne oorlogsvoering. In Nederland leidt dat inzicht tot de Vestingwet of Wet tot regeling en voltooiing van het vestingstelsel van 1874. Het leidende verdedigingsprincipe is het middel van inundatie en concentratie van het leger op het gebied rond Amsterdam.

Als gevolg van de Vestingwet kunnen de meeste steden hun vestingwerken ontmantelen, zoals ook ‘s-Hertogenbosch en Grave. Deze ontmanteling betekent voor de steden eindelijk de vaak langgewenste mogelijkheid om buiten het krappe jasje van de oude wallen uit te breiden.

Tegenwoordig staan de vestingsteden weer in de belangstelling. Uit cultuur-historisch perspectief en recreatief oogpunt worden waar mogelijk gedeelten van de oude vestingwerken gerestaureerd.