Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Soerendonk, Sterksel en Gastel
Den 28sten Augustus 1897 bezocht ik deze gemeente; van het station te Budel reed ik over Budel naar Soerendonk; vandaar naar Maarheeze, en vervolgens over Leende naar het station te Valkenswaard, alwaar ik den trein naar Den Bosch nam. Op de grenzen van Soerendonk en Budel vond ik eene eerewacht, die mij naar het gemeentehuis bracht. Daar vond ik B en W, die mij vervolgens voor het smaakvol versierde raadhuis opwachtten.
Soerendonk bestaat uit 2 gehuchten, Soerendonk en Sterksel; deze liggen niet aan elkaar; de gemeente Maarheeze ligt daar tusschen. Heel Sterksel 1639 H.A. behoort aan het statenlid Pompen; diens portret hangt in de raadszaal te Soerendonk; hij was daar 40 jaar wethouder. Toen hij vandaar naar Eindhoven verhuisde, werd zijn zoon wethouder; die zoon is ongehuwd en woont op Sterksel. Hij heeft het uiterlijk van eenen dronkaard.
Op mijne audiëntie verschenen pastoor Van den Biggelaar, een 84-jarige grijsaard; Verhoeven, een bierhuishouder, die gaarne vergunning had; het hoofd der school Jaspers, die er zich over beklaagde dat hij in geen twee maanden tractement had kunnen beuren, wegens gebrek aan kasgeld, en de schoenfabrikant Van Deursen, juist gekozen tot lid van den Raad in herstemming met een van de wethouders, die tegenover hem viel. Van Deursen heeft de schoenfabriek van den heer Burgemeester overgenomen, en die wat uitgebreid; hij werkt thans met 32 menschen.
Alvorens Soerendonk te verlaten, moest ik nog naar het huis van den Burgemeester, daar maakte ik kennis met diens vrouw (eene jufvr. Van Best uit Valkenswaard, zuster van den burgemeester aldaar); zij zal ± 40 jaar zijn, terwijl de burgemeester 74 jaar is. Ik dronk daar een kop koffie en kreeg er een broodje met jonge haantjes; natuurlijk moest er nog een glas champagne geschonken worden, ik zag geen kans om er af te komen, en nam het dus maar in vrede’s naam aan.
Van de dochter van den Secretaris van Soerendonk (van Mejufvrouw Elisa Damen) had ik onderweg een mooien bouquet gekregen. De administratie was er in uitstekende orde; de secretaris is bovendien een zeer net man, die een aangenamen indruk maakt. Ik had, toen ik Soerendonk verliet, geen gelegenheid om hem goeden dag te zeggen. De eerewacht uit Soerendonk (6 boeren te paard) begeleidde mij weer tot aan de grenzen van Maarheeze. De administratie te Soerendonk was in goede orde; zij gaf geen aanleiding tot bedenkingen, zoo min die van den secretaris, als die van den ontvanger.
Den 17 Mei 1902 kwam ik weer in de gemeente. Ik reed van Eindhoven over Geldrop, Heeze, Leende en Maarheeze naar Soerendonk; vandaar naar Budel; en vervolgens langs denzelfden weg terug. Ik verleende audiëntie aan De Laat, een molenaar die gaarne brievengaarder werd; ik verwees hem naar den Inspecteur der Posterijen te Roermond; en aan W.H. Groenen, een zoon van den wethouder, die mij kwam mededeelen, dat zijn 83-jarige vader doof was, en van den Raad af wilde; aan hem gezegd, dat zijn vader dan zijn ontslag moest nemen, en schriftelijk inzenden. Groenen had nog allerlei grieven tegen het gemeentebestuur over de wijze, waarop de gemeente-eigendommen geëxploiteerd werden; hem geantwoord, dat, als er een andere werkzame wethouder kwam er van zelf - wanneer dat noodig mocht zijn - eene andere richting kan worden uitgegaan met het beheer der gemeentebezittingen.
Sterksel komt 4 Juni 1902 onder den hamer; het is 1639 H.A. groot; er staan 16 boerderijen, met vervallen wooningen. Er is eene villa, kasteel zeggen de boeren van Sterksel, in waarheid een boerenhuis met stroo gedekt. Pastoor Van den Biggelaar leeft nog, en is, niettegenstaande zijne 88 jaren, nog steeds vol ijver; sinds een half jaar is er een assistent. De ontvanger heeft tegenwoordig voldoende kasgeld; jaarwedden enz. kunnen steeds op tijd betaald worden.
Men vervloekt de fabriek te Budel; die is de ondergang van Soerendonk; er zijn thans nog slechts 6 boeren die 4 koeien hebben. De boerenzoons gaan liever op de “heide” fabriek te Budel werken; men legt zich niet meer op de boerderij toe; het land wordt verwaarloosd; de boerderijen vervallen. De menschen verliezen hun eenvoud; ze leeren drinken en uithuizig zijn. Door die fabriek lijden de boeren dus veel; den arbeiders gaat het vrij wel, zoolang ze te Budel werken kunnen.
Behalve Sterksel, waar ± 100 menschen wonen, heeft Soerendonk nog een gehucht, Gastel genaamd, met ± 300 menschen. Het ligt kort bij Budel; de meisjes gaan naar het liefdehuis te Budel ter school; kerkelijk behoort Gastel onder Budel. De eigendommen van Soerendonk liggen allen in de gemeente. Op sommige plaatsen, o.a. midden in het dorp, goede eikenboomen. Verder nog al dennenbosschen, waaronder enkel bepaald goede bosschen. Wordt een uitgerooid dennenbosch weer tot dennenbosch aangelegd, dan gaat de mast niet goed meer. De grond wordt voor den aanleg der bosschen niet bewerkt; dan groeit er heelemaal niets. Er zit geen flens in den grond; wel leem; en op die leem groeien de dennen uitstekend.
De visscherij in het Goor is verpacht, en levert nogal wat op; ook van de jacht maakt de gemeente veel geld. Die moet nu weer verpacht worden; dank de concurrentie van Antwerpsche heeren hoopt men nog hooger prijzen te bedingen. Als er een beest sterft, wordt het op een kar geladen en naar Geldrop vervoerd en vindt het daar zijn weg naar de afnemers. De kapelaan van Maarheeze is rector van Sterksel, en komt daar ‘s Zondags de mis lezen in de door Pompen gebouwde kerk.
De geneeskundige practijk wordt waargenomen door Dr. Feijen uit Hamont, tevens burgemeester van die gemeente; de verlossingen worden verricht door de vroedvrouw uit Budel, zij geniet daarvoor vanwege Soerendonk f. 100,- ; zij rekent dan f. 2,50 – f. 3,- voor iedere verlossing. Er is nog geen veldwachter; men had mij bedrogen, door de vermeerdering van tractement van den veldwachter (van f. 150 – f. 225) slechts in naam te voteren, en dat bedrag in werkelijkheid toe te leggen aan den gemeentebode. De veldwachter teekende echter op de bevelschriften van betaling voor voldaan!! Door een klacht deswege aan mij door den betrokken veldwachter kwam de knoeierij aan het licht. Ik wijt het aan secretaris Damen. Pompen heeft op Sterksel eene stroohulzenfabriek, onder directie van Deelen, een broer van het raadslid voor Sterksel. De daar zo noodige mest wordt alzoo aan den grond onttrokken.
 Huize Sterksel, gebouwd in 1892 (Collectie PNB, 1981) |
Den 10 April 1905 kwam ik weer in Soerendonk. Van Eindhoven ging ik per trein naar Neerpelt; vandaar per trein naar Budel; per rijtuig naar Budel, Soerendonk, Maarheeze en Leende. Per trein keerde ik vanuit Valkenswaard naar Eindhoven terug. Na de dood van den ouden Heer Pompen kwam Sterksel onder den hamer; in publieke veiling werd het gekocht voor ± f. 160.000 door de wed. Jan van Best-Pompen; door Koolen-Pompen, directeur van de Eindhovensche Bank; en door Hegener-Pompen, sigarenfabrikant, allen wonende te Eindhoven. Het heerenhuis werd door hen afgebroken, en in de plaats daarvan eene goede villa gebouwd; de stroohulzenfabriek werd stopgezet en afgebroken; alle hakbare mast werd gekapt, voor ± f. 60.000. Er wordt buitengewoon veel gewerkt, aangezet, geplant enz. Het eikenhout moet er zeer goed groeien; van de vele lanen eikenboomen viel er tot nu toe nog geen boom.
De kapelaan van Maarheeze is nog steeds rector van Sterksel; hij komt daar des Zondags de H. Mis lezen. De burgemeester van Soerendonk klaagde zeer, dat de lijn Eindhoven-Weert niet tusschen Maarheeze en Soerendonk kwam te liggen; dan zouden Leende, Budel en Soerendonk veel meer van dien spoorweg profiteeren. Hij meende, dat door invloed van de eigenaren van Sterksel, die weg anders getraceerd was. Het bleek mij later, dat die weg niet over Sterksel komt, zooals de burgemeester te verstaan gaf, maar aan deze zijde van de Sterkselsche Aa bleef. Het station zal onder Maarheeze komen, te Oudenboom; in Maarheeze is men daarover zeer verheugd, en ziet men het station liever dáár komen, dan aan de zijde van Soerendonk.
Voor de praatjes, dat het algemeen belang moest wijken voor het particulier belang van de eigenaren van Sterksel, bestaat m.i. geen enkele grond. Wanneer de lijn korter bij Budel en Soerendonk zou komen, zou die 2 K.M. langer moeten worden, hetgeen uit den aard der zaak een groot nadeel zijn zou. De oude pastoor Van den Biggelaar is thans 91 jaar oud, en is nog steeds in functie; zijne parochie is niet groot, doordat het gehucht Gastel kerkelijk onder Budel hoort; hij heeft natuurlijk een assistent.
 Burgemeester (en schoenfabrikant) J.H. van Deursen, 1899-1900 (bron: RHCe) |
Gastel was vroeger eene zelfstandige gemeente, met een eigen school, maar zonder een eigen parochiekerk. Het moet den boeren in Gastel heel goed gaan; veel beter dan die in Soerendonk; deze laatsten lieten tijdens Van Sambeek en Van Deursen het boerenbedrijf in den steek, en werden schoenmakers. Na den dood van Van Sambeek en Van Deursen ging de schoenfabriek te niet; thans zijn de menschen geen schoenmaker meer, en begonnen weer het boerenbedrijf; maar zij gingen met al die veranderingen finantieel hard achteruit.
Op één punt, aan de Kattenput, schieten de gemeenten Hamont, Budel, Soerendonk en Leende tegen elkaar aan. Bij B. en W. er sterk op aangedrongen, dat zij een uitvoerigen staat der gemeente-eigendommen zouden doen aanleggen, waarop alle details omtrent cultuur en exploitatie uitvoerig en nauwkeurig worden beschreven. Hen tevens gewezen op de wenschelijkheid om het onderhoud der waterleidingen voor rekening van de gemeente te nemen; bij het groote gemeentelijk grondbezit kunnen de meerdere kosten niet beduidend zijn.
Uit nood geslachte koeien die in het veefonds zijn, worden door een niet-deskundige gekeurd, alvorens in consumptie gebracht te worden; uit nood geslacht ander vee gaat meestal met de huid aan naar Geldrop en brengt daar van f. 10 tot f. 20 per stuk op. Politie kan daar niets tegen doen; het gebeurt in de nacht, zonder dat er iemand iets van weet.
Er moet in Soerendonk bijna geen Hollandsch geld in omloop zijn; dat komt, doordat er nogal menschen uit Soerendonk en uit Gastel (samen ± 25) op de zinkfabriek te Budel werken, en daar hun weekloon in Belgisch geld ontvangen. De oude wethouders, Groenen en v.d. Sande zijn overleden; Groenen werd als raadslid vervangen door zijn zoon, en als wethouder door v.d. Wiel; v.d. Sande werd als raadslid en als wethouder vervangen door een anderen Groenen, een neef van den oud-wethouder, oogenschijnlijk geen ongeschikt man. Een zoontje van de burgemeester Damen werkt op de secretarie; hoewel hij daar reeds twee jaar werkt, wist hij zelfs geen enkel stuk te vinden. De secretarie liet nog al veel te wenschen over.
Den 13 November 1905 kwam ik weer in Soerendonk. Ik reed er van het station Valkenswaard heen; bezocht daarna de gemeente Budel, en nam daar de trein naar Roermond. Op 10 April had ik op denzelfden dag Budel, Soerendonk, Maarheeze en Leende bezocht; de tijd voor een behoorlijk onderzoek der gemeentelijke administratie was toen wel wat kort geweest; lang genoeg, om te bewijzen dat een grondig onderzoek zeer noodig was. Vandaar dat ik er nu terugkwam.
Na wat ik op 10 April van de Heeren gehoord had. viel er nu voor mij niet veel te behandelen. Aan een uitvoerigen staat voor de gemeente-eigendommen was men nog niet begonnen; daarover mijn ongenoegen aan den burgemeester betuigd en hem opgedragen, daaraan alsnu onverwijld te beginnen, en mij te berichten, wanneer de staat gereed zou zijn.
Het gaat den boeren buitengewoon goed; zij hadden in geen 25 jaar zoo’n goed jaar als 1905; ook 1904 was zeer goed geweest; niettegenstaande de groote droogte. De spoorlijn Eindhoven-Weert zal nu nog verder van Soerendonk komen dan aanvankelijk het plan was; de lijn komt nu over Sterksel; tot groot verdriet van Soerendonk. Maarheeze was zeer tevreden, dat het station bij Oudenboom kwam; alles wat naar het spoor moet, moet nu Maarheeze passeeren; kwam het station tusschen Maarheeze en Soerendonk, dan kwam er niemand in Maarheeze, die daar niet bepaald moest zijn.
De oude pastoor Van den Biggelaar is overleden; hij werd opgevolgd door pastoor Witlox; deze werd echter na een pr maanden krankzinnig; in den dienst wordt thans, nu pastoor Witlox nog verpleegd wordt in Tilburg, voorzien door een Franciscaner Pater uit Weert. De zoon van burgemeester Damen was nog altijd even onbenullig; hij was niet in staat geweest om Verdijk naar behoren te helpen.
Ik verleende audientie aan Jan Broers, die kwam klagen, dat zijn krankzinnige zoon niet door de gemeente naar Voorburg werd gezonden; dr. Feijen, gemeentedoctor, beweerde, dat die jongen niet krankzinnig was; dr. Sommers, die den jongen behandelde, beweerde, dat hij het wel was. Aan Broers gezegd, dat als dr. Sommers eene verklaring in dien geest gaf, dat Broers daarmede dan moet gaan naar den Kantonrechter te Weert; die moest dan maar zien, wat hij doen moest.
Den 7 Mei 1907 kwam ik weer in Soerendonk; de afstand van Valkenswaard naar Soerendonk is 15,5 K.M.; ik reed er even vijf kwartier over (1.17). Ik bezocht denzelfden dag ook Budel. Voor mijne audientie had zich niemand aangegeven; ik had dus al den tijd van mijn kortstondig bezoek (± anderhalf uur) voor B. en W. beschikbaar.
De gemeente is thans begonnen onder leiding van de Heide Maatschappij natuurweiden aan te leggen; daarvoor werd f. 1.500 geleend, en in den winter 1908-1909 verwerkt; men heeft groote verwachtingen van de resultaten. Men is aanvankelijk begonnen met 7½ H.A., een stuk van een complex van 31 H.A., dat uitstekend geschikt heet te zijn, en gaandeweg geheel ontgonnen moet worden.
De administratie ter secretarie is thans volgens Verdijk bepaald uitstekend in orde; dat dubbele bezoek in 1905 heeft dus gelukkig geholpen. Er was wel een staat van de exploitatie der gemeentebezittingen aangelegd, maar naar mijne meening niet uitvoerig genoeg; men zal dien staat nog wat aanvullen. Gemeente onderhoudt thans de waterleidingen; deze zijn thans uitstekend in orde; jammer dat zulks alle jaren f. 50 kost.
Sterksel behoort nog aan de erven Pompen; voor Sterksel zit een raadslid; de beide wethouders + de burgemeester wonen in Soerendonk. Op zinkfabriek te Budel worden de loonen in Belgisch geld berekend, in Belgisch geld betaald; daardoor ook in Soerendonk dikwijls veel Belgisch geld in omloop. De snippenjacht brengt thans f. 230 op, de hooge jacht benevens de visscherij in het Goor moeten nog afzonderlijk verpacht worden.
Pastoor Witlox is slechts enkele maanden in Soerendonk in functie geweest; toen werd hij krankzinnig; hij wordt sinds verpleegd in het Gesticht voor Zenuwlijders te Dongen. De zoon van den burgemeester werkt nog op de secretarie; hij kreeg schriftelijk les van den Heer Rovers, een secretarieambtenaar te Amsterdam, en ging in 1909 op voor het examen van aspirant-gemeentesecretaris; hij was ongelukkig bij het eerste gedeelte.
Den 10 Maart 1913 kwam ik weer in Soerendonk; vanuit Helmond reed ik er per auto heen; denzelfden dag bezocht ik nog Maarheeze en Budel, en keerde ’s avonds naar Helmond terug.
Er is thans een uitvoerige beschrijving gemaakt van de exploitatie der gemeentelijk bezittingen, met name van de natuurweiden; men heeft thans 13 H.A. omgewerkt tot natuurweide, en zal met uitbreiding geleidelijk voortgaan, wanneer er voldoende vee in de gemeente zijn zal. Tot nu toe was de exploitatie zeer loonend, en heeft men er veel ambitie voor.
Sterksel is thans verdeeld; het 2de kamerlid Mr. Dr. Jan van Best kreeg 1185 H.A., meest woeste heidegronden, zonder een enkel huis. Mevr. de weduwe Hegener kreeg de rest: 458 H.A. waarop een twaalftal boerderijen. De oude Pompen, de vader van het oude statenlid, dat ik gekend heb, kocht indertijd de heele possessie van de Paters van Averbode voor f. 10.000,-. Soerendonk heeft quaestie met Maarheeze over de verbetering van eene waterleiding waarvan Soerendonk onderhoudsplichtig is, terwijl het absoluut geen belang heeft bij het goed onderhoud; bemiddelend geraden, om toch meede te werken in het algemeen belang; Maarheeze zal in de kosten van verbetering ook wel wat willen betalen!
Er is nog veel Belgisch geld in omloop; op de zinkfabriek te Budel wordt wel betaald met Hollandsche pasmunt en Hollandsche zilveren munt; maar de menschen worden vooral betaald in Belgisch papier, en doordat het Belgisch papier circuleert, blijft ook het Belgische geld in omloop. Veel menschen werken op de fabriek te Budel; ze trouwen allemaal jong, krijgen groote gezinnen, verdeelen de boerderijen hunner ouders, en zitten te klein, om tot welstand te kunnen komen. Armoede wordt in de gemeente nergens geleden; maar is ook geen welstand; de boeren zijn wel veelal eigengeërfd, maar tevens meestal zwaar belast met schuld.
Zoon van de burgemeester nog geen candidaat-gemeentesecretaris; hij is thans waarnemend secretaris van Eersel en ambtenaar ter secretarie te Duizel; ook moet hij de secretarie in Soerendonk recht houden; hij heeft geen tijd meer om te studeeren. Men verlangt sterk naar een tram Budel-Geldrop, al of niet over Maarheeze; Soerendonk zal daar f. 5.000.- aan geven.
Den 1 Augustus 1918 bezocht ik per auto vanuit Helmond de gemeenten Budel, Soerendonk en Maarheeze. De zoon van den burgemeester werd in 1913 gediplomeerd; hij werd toen secretaris van Maarheeze, en na vier jaar burgemeester van Nederweert. Hij was op de secretarie om Verdijk te helpen. Er zijn geen distributie-ambtenaren in Soerendonk; de burgemeester-secretaris moet dat maar klaarspelen. Hijzelf en zijne 32-jarige dochter werken van ’s ochtends 7 tot ’s avonds laat op de secretarie om zoo veel mogelijk alles in orde te houden.
De ontginning van Sterksel was een voornaam onderwerp van gesprek: Sterksel ging voor f. 175.000 over aan Van Best, Hegener en Coolen; deze kapten voor een ton hout en verkochten toen alles voor 3 ton aan de tegenwoordige Maatschappij. Deze heeft thans 700 H.A. ontgonnen; zij koopt nog steeds grond bij: o.a. dezer dagen 77 H.A. van de Zevenhuizensche Heide; bovendien heeft zij het landgoed Hugten, groot 320 H.A. tot 1 September in optie voor f. 185.000,-.
Er gaan reuzen kapitalen in; alle kwade mastenbosschen werden door de Mij. gehakt en als brandhout verkocht. De oogst op de 700 ontgonnen H.A. moet meer dan slecht staan. De Maatschappij zal ± 250 menschen in dienst hebben tegen gemiddeld f. 2 per dag. Alle boerderijen zijn afgebroken of van bestemming veranderd; er werden enorme veestallen gebouwd enz enz. De Heeren waren van meening dat er van het kapitaal, wat er in ging, veel verloren zou zijn; het komt er nooit weer uit.
Voor Sterksel zit Van Hoof in den Raad, thans de eigenaar van eene der boerderijen van Sterksel, aan hem door de Maatschappij onder de waarde verkocht. De burgemeester heeft het te druk om de beschrijving der exploitatie van de gemeentelijke bezittingen te kunnen bijhouden. De kinderen (meisjes) uit het gehucht Gassel wonen dichter bij Budel dan bij Soerendonk; zij gaan om die reden naar de bijzondere school te Budel.
Den 15 Mei 1922 bezocht ik per auto Budel, Soerendonk en Maarheeze. Gemeente ging met 100 zielen vooruit in 1921; dat komt door Sterksel; in Soerendonk loopt het inwonertal eerder terug. Voor Sterksel zit Verhoeven - de boekhouder van Sterksel - in den Raad.
Finantiën zijn niet best; inkomstenbelasting f. 6.000, dat moet minstens f. 8.000 worden. Gemeente bouwde 2 middenstandswoningen voor f. 10.060; grond f. 1.200, Rijkspremie f. 3.000; blijft f. 8.260. Daarvoor kan hoogstens 2 x f. 3,50 huur in de week worden gevraagd. De woningen zijn bestemd voor een onderwijzer en voor den Rijksveldwachter.
Nog geen afzonderlijke boekhouding van de exploitatie der gemeentelijke bezittingen (± 556 H.A.). Er heerscht werkeloosheid: er kunnen niet genoeg menschen naar de zinkfabriek gaan werken. B. en W. zijn alle drie vóór de vereeniging van Soerendonk met Maarheeze. Wethouder Van Meijl wil dat Gastel bij Budel komt; Burgemeester en wethouder Liplijn meenen, dat Gastel met Soerendonk en Maarheeze samen moet blijven.
Exploitatie Sterksel wordt eene finantieele débacle; daar werken thans nog 30 menschen; ook het vee is haast allemaal weg; nog 10 beesten! Voor 25 % kan men zooveel aandeelen krijgen als men wil. Aangezien alles hypothecair zwaar belast is; zouden de aandeelen eigenlijk geen waarde meer hebben. Het logement te Sterksel is steeds bezet.
De administratie ter secretarie liet veel te wenschen over; daarom Nabbers daarheen gezonden. Op grond van diens rapport vroegen G.S. den 1 Maart 1922 aan den Raad, den secretaris - Versantvoort - te ontslaan. Burgemeester heeft dien brief onder zich gehouden; deed desgelijks met een rappel van G.S. Ik heb Versantvoort binnen laten komen, hem zijn tekortkomingen verweten, en aan B. en W. gevraagd, binnen korte dagen diens ontslag door den Raad te bevorderen. Van den Heer Cloquet vernam ik te mijner audientie, dat secretaris de laatste 3 weken erg aan den zwabber was geweest, en voor enkele dagen tot ’s nachts twee uur met een pr. marechaussee in een herberg had aangepapt. Secretaris erkende de waarheid van wat ik hem verweet, en vroeg daarvoor vergiffenis!
Het hoge gebouw voor de kerk is het gemeentehuis van Soerendonk, 1910 (bron: 
Het oude RK Gertrudiskerkje te Sterksel, gebouwd in 1866 (bron: 
Boerderij te Sterksel, 1910 (bron: 
Zinkfabriek Zincs de la Campine, 1893 (bron: 
Burgemeester Jan Damen, 1903-1924 (bron: 
