“Het Geheugen van Brabant”, de podcast van het BHIC, is in juni 2023 gewijd aan Arnt van Eijndhouts, rond 1510 geboren in Aarle-Rixtel. Na in Leuven, Parijs en aan diverse Italiaanse universiteiten te hebben gestudeerd groeide deze Brabander uit tot dé autoriteit op het gebied van antieke Griekse manuscripten en teksten. Niet onder de naam Van Eijndhouts, maar als Arnoldus Peraxylus (Grieks voor ‘eind van het hout’) Arlenius (dat wil zeggen: afkomstig uit Aarle).
Wie meer wil weten over Arlenius’ omzwervingen en activiteiten in de wetenschappelijke wereld van zijn tijd, moet vooral naar de podcast luisteren. Hier gaan we dieper in op de Brabantse kant van Arlenius en dan met name op zijn familie.
De genealogische literatuur
De familie Van Eijndhouts is in het verleden onderwerp van genealogisch onderzoek geweest en goed in kaart gebracht. Wie het fijne wil weten over deze wijdverbreide familie kan nog steeds het beste te rade gaan bij het artikel van De Gou uit 1974 (details onderaan dit artikel). Niet dat er geen toevoegingen en correcties op die publicatie mogelijk zijn: in de halve eeuw sinds de verschijning van dat artikel zijn natuurlijk talloze bronnen ontsloten, die weer nieuwe gegevens opleveren, ook over de Van Eijndhoutsen. Hier beperken we ons tot het gezin waarin Arnoldus Arlenius rond 1510 is geboren.
Het ouderlijk gezin van Arlenius
Arlenius’ vader, Arnt Jans van Eijndhouts (in het vervolg aangeduid als Arnt sr. om verwarring met Arlenius, Arnt jr., te vermijden) was in eerste instantie getrouwd met Lerye Gerits Berwouts. Na haar dood in 1493 hertrouwde Arnt al snel met Sophia Dircx van Bruheze. Na de dood van haar vader werd Sophia in 1496 beleend met het goed Ter Smissen in Aarle-Rixtel, waar zij en haar man ook gingen wonen en een gezin stichtten.
Waar Arnt sr. is geboren is niet bekend, waarschijnlijk in de omgeving van Helmond, misschien in Someren, waar zijn vader het goed Eyndhout bezat. Hoewel hij een behoorlijk eind van ’s-Hertogenbosch woonde knoopte Arnt sr. toch opvallend veel banden aan met die stad. In 1478 werd hij lid van de Bossche Lieve Vrouwe Broederschap, in 1481 kocht hij een lijfrente op de stad en in 1480 kocht hij zelfs het poorterschap van ’s-Hertogenbosch. Tot aan zijn dood in 1515 komt Arnt sr. in Bossche bronnen regelmatig voor als buitenpoorter van de stad: hij bezat wél het poorterrecht, maar woonde niet binnen de muren. Arnt sr. was weliswaar poorter, maar géén geboren poorter van ‘s-Hertogenbosch, en kwam daarom niet in aanmerking voor bestuurlijke functies in de stad. Toch ging zijn ambitie wel in die richting. Zelf kon hij niet tot het Bossche stadsbestuur toetreden, maar hij zorgde ervoor dat zijn kinderen die kans wél kregen door ze wél geboren poorters van de stad te maken.
In 1499 of 1500 werd zijn oudste zoon, Adriaan, op Ter Smissen geboren. Het is zeer waarschijnlijk dat Adriaan (en later zijn broer Hendrik, en mogelijk ook de andere kinderen) direct na zijn geboorte naar ’s-Hertogenbosch is gebracht en daar in de Sint-Jan gedoopt. Inderdaad: om hem geboren poorter van de stad te maken en hem zo de voorrechten te bezorgen die aan die waardigheid waren verbonden. Bijvoorbeeld het recht om schepen van de stad te kunnen worden, een functie die Adriaan (en ook zijn broer Hendrik) ook daadwerkelijk meermaals zou vervullen.
Maar de eerste die echt een voet tussen de deur kreeg bij de Bossche bestuurlijke elite was dochter Agnes († 1558/9). Zij trouwde met Jan van Ravenschot (vóór 1496 - † 2-9-1552), heer van Capelle, Groot-Waspik etc. en in 1521 en 1544 schepen van Den Bosch. Een paar jaar na Jan van Ravenschot, in 1529, werd zijn zwager Adriaan van Eijndhouts (1499/1500 – † 22-7-1553 begraven in de Sint-Jan, waar zijn zerk kan worden bezocht) voor het eerst schepen, een functie die hij daarna tot aan zijn dood nog zeven maal zou vervullen. Broer Henrick van Eijndhouts (1506/7 - † 18-3-1576), volgde in zijn voetsporen: van 1535 tot 1575 was hij twaalf maal schepen van Den Bosch.
Adriaan en Hendrik volgden geen universitaire studie, hun twee andere broers wél. Dirk († 1563/4) schreef zich in 1516 in aan de Leuvense universiteit en keerde na zijn opleiding als geestelijke terug naar zijn geboortegrond: van 1524 tot 1558 was hij pastoor van Beek bij Aarle. Dan tenslotte de vierde en jongste zoon, Arnt jr., die rond 1510 moet zijn geboren en tussen 1574-1582 in Italië overleed. Deze Arnt begon in 1525 zijn hogere studies in Leuven, net als zijn broer Dirk, om van daaruit via Parijs naar Italië te trekken en daar als Peraxylus of Arlenius tot een van de toonaangevende taalwetenschappers van zijn tijd uit te groeien.
Agnes, Adriaan, Hendrik, Dirk en Arnt jr., deze vijf worden in de genealogische literatuur aan het echtpaar Arnt van Eijndhouts en Sophia van Bruheze toegeschreven. En dat klopt ook, maar de lijst is niet volledig.
Meer dochters
En dan heb ik het niet over kinderen die al kort na de geboorte of in hun eerste levensjaren overleden. Zoals bekend was de zuigelingensterfte rond 1500 hoog en het ligt dan ook voor de hand dat ook het gezin van Arnt sr. en Sophie deze dodendans niet is ontsprongen.
Maar los van mogelijke jong overleden kinderen telde het gezin nog minstens twee, en waarschijnlijk zelfs drie dochters die ruimschoots de volwassenheid bereikten, maar tot nu toe aan de aandacht van genealogen en historici zijn ontsnapt.
In 1546 verkocht de stad ’s-Hertogenbosch een lijfrente van 27 carolusgulden per jaar op het leven van jouffrouwe Sophia dochter wilneer Arnts van Eyndhouts vanden selven ende – jouffrouwe - zynre huysvrouwen dochter – tsamen verwect nonne prouffessyt inden convente tot Hoydonck oudt 45 jaeren. De naam van de moeder wordt weliswaar niet vermeld, maar het gaat hier zonder twijfel om een dochter van Arnt sr. en Sophia, die rond 1501 moet zijn geboren en was ingetreden in het klooster Hooidonk bij Nederwetten.
Ze zat ook in 1520/1 al in dat klooster, toen ze als jouffr. Fije Arts dochter van Eijndthouts uit Hodonck lid werd van de Bossche Lieve Vrouwe Broederschap. Bij een visitatie van het klooster Hooidonk door de bisschop van Den Bosch in 1571 is zij nog steeds in leven. Ze heet dan Sophia van Eyndhoudts annorum fere 70, professa annis 59 vel circiter, oftewel: ongeveer 70 jaar oud, ongeveer 59 jaar geprofest. Uit de administratie van de Bossche lijfrenten en uit de ledenadministratie van de Broederschap weten we tenslotte dat zij in 1575 is overleden.
Terugkeer uit Egypte, door Dries Holthuys, ca. 1500. Oorspronkelijk afkomstig uit het klooster Hooidonk (Collectie museum Krona, Uden objectnr. 3704)
Sophia was niet de enige Van Eijndhouts in Hooidonk, ook haar zus Margaretha heeft daar het overgrote deel van haar leven doorgebracht. In 1571 heet zij Margriet van Eyndhouts fere 70 annorum, professa fere 60 annis: ongeveer 70 jaar oud, ongeveer 60 jaar geprofest. Leeftijdsaanduidingen in zestiende-eeuwse bronnen zijn vaak niet al te precies: het lijkt erop dat Margaretha net iets ouder was dan Sophia, al is het niet uitgesloten dat het hier om een tweeling gaat. Margaretha was in 1515/6 lid geworden van de Bossche Lieve Vrouwebroederschap als joffr. Margriet van Eydehouts Arts filia uit Hoydonck. Wanneer ze precies is overleden is onbekend.
En dan zijn we nog niet klaar met de Van Eijndhouts in Hooidonk: ook twee oudere nichten, Mechteld en Elisabeth, dochters van Joos van Eijndhouts, de broer van Arnt sr., woonden begin zestiende eeuw in dat klooster.
Vrouwelijke religieuzen, die al op heel jonge leeftijd in een klooster gingen, waren ‘dood voor de wereld’, en komen, hoewel nog springlevend, niet meer voor in akten die betrekking hebben op hun ouders en bijvoorbeeld ook niet in een erfdeling. Vandaar dat kloosterzusters gemakkelijk aan het speurend oog van historici en genealogen ontsnappen.
Niet onvermeld mag blijven dat het klooster Hooidonk het recht bezat om de pastoor van Beek bij Aarle te benoemen. Is het toeval dat Dirk van Eijndhouts, de broer van zusters Sophia en Margaretha, de neef van zusters Mechteld en Elisabeth, juist dáár pastoor was in het tweede kwart van de zestiende eeuw?
Naast deze kloosterzusters vinden we tenslotte in 1525/6 nóg een interessante inschrijving bij de Broederschap: Jouffrouwe Elizabeth Arts dochter vanden Eyndhouts tot Arlebeeck. Over deze Elizabeth is verder niets bekend, maar het is zeer waarschijnlijk dat ook zij een dochter van Arnt sr. en Sophia is.
Tenslotte nog even terug naar Arlenius zelf. Wat waren de toekomstperspectieven van de jeugdige Arnt jr., de Benjamin van het kinderrijke gezin Van Eijndhouts? Net als zijn broer Dirk kreeg hij de gelegenheid om te gaan studeren. Een toekomst als geestelijke, net als Dirk, lag misschien het meest voor de hand. Maar daar lijkt Arnt jr. niets voor te hebben gevoeld. Ongetwijfeld zal zijn taalkundige talent al snel in het oog zijn gesprongen en koos hij voor de wetenschap en de boekhandel, voor een carrière die hem ver van huis voerde, naar Parijs en naar Italië. Of Arlenius vanuit die verre oorden nog contacten onderhield met zijn broers en zussen? Dat zullen we wel nooit te weten komen.
