Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Budel
Den 28sten. Augustus 1897 bezocht ik deze gemeente; ik kwam des ochtends te 6.55 van Roermond aan het Station te Budel; ik reed vandaar naar Soerendonk, vervolgens naar Maarheeze, en eindelijk over Leende naar het station te Valkenswaard, waar ik den trein naar Den Bosch nam.
Ik had van tevoren aan den burgemeester van Budel geschreven, dat ik gaarne de zinkfabriek zou bezoeken; ik vond aan het station de beide directeuren van de fabriek (de gebroeders Dor); zij wachtten mij met een klein locomotiefje op, waarachter twee wagens, een open en een dichte wagen waren gekoppeld.
Op den open wagen (versierd) namen we plaats en reden we naar de fabriek. Op het terrein van de fabriek ligt ± 12 K.M. tramspoor; de fabriek ligt op een terrein van ongeveer 800 H.A.; aan de eene zijde ligt de trein Roermond-Antwerpen, aan de andere zijde de Z. Willemsvaart. Per spoor wordt weinig ontvangen en weinig verzonden; de spoorwijdte is dan ook zeer nauw; wat per tram van de fabriek naar het station te Budel wordt vervoerd, moet daar overgeladen worden; de spoorwijdte tusschen de spoorrails en de tramrails is niet dezelfde, zoodat de wagons niet van het station tot de fabriek kunnen doorloopen.
Het groote vervoer geschiedt langs de Z. Willemsvaart; daar heeft de fabriek een haven gemaakt, groot genoeg om 10 groote ijzeren schepen te bergen; een brug over de invaart van de haven verbindt de verbroken gemeenschap langs die zijde van de Z.W.vaart. Per schip worden de ertsen en steenkolen aangevoerd; een groote kraan dient daar, om de schepen te lossen; 4.000 pond kan tegelijk opgevoerd worden. Jaarlijks heeft de fabriek ongeveer 4.000 wagonladingen van 10.000 K.G. steenkool noodig. In zoo’n groot ijzeren schip, dat juist lag te lossen, worden ± 30 wagonladingen steenkool geborgen, zoodat zulks voldoende was voor de behoefte van ongeveer 3 dagen. Per tram wordt alles van de haven naar de fabriek vervoerd.
Een der twee directeuren woont te Weert; de andere woont in eene villa op het fabrieksterrein; een villa voor een ingenieur was nog in aanbouw. Eveneens was in aanbouw een tehuis voor ± 200 ongehuwde werklieden, die daar, onder leiding van geestelijke zusters en van eenen rector zullen vinden, wat zij aan voeding, ligging enz. door de week noodig zullen hebben; een kapel moet nog gebouwd worden; daarvoor was het dit jaar te laat. Een twintigtal woningen voor gehuwde werklieden, alle op zich zelf staande, elk met een stuk grond, waren dit jaar gebouwd; het voornemen bestaat, om daarmede voort te gaan, en om op den duur al het werkvolk op het eigen terrein te huisvesten.
Daar moet dan eene afzonderlijke parochie komen; thans wordt in den geestelijken nood voorzien door een priester uit Weert, die des Zondags tweemaal komt lezen en des Zaterdags komt biecht hooren. Op verzoek van de directeuren had Monseigneur allen, die op de terreinen van de fabriek werkzaam waren, gedispenseerd van alle vasten- en onthoudingswetten, zelfs van den Goeden Vrijdag, en zulks voor allen, zoowel voor de werklieden als voor hunne gezinnen. Toen ik op het terrein van de fabriek kwam, stapte ik eerst af aan de woning van den Directeur; daar vond ik een keurig ontbijt klaar staan, waarvan ik echter geen gebruik maakte; vervolgens gingen we naar de haven aan de Z.W.vaart, waar ik het laden en lossen der schepen zag; vervolgens gingen we naar de fabriek, en werd mij daar getoond, hoe uit het erts zink wordt gehaald; de ertsen bevatten ± 60% zink; 12% lood, verder nog wat zilver; op deze fabriek wordt alleen het zink uit de ertsen gehaald; om het lood en het zilver eruit te halen, wordt het restant naar andere fabrieken gezonden. Het geheele, zeer talrijke personeel werd mij voorgesteld.
Ik kreeg van het geheel den indruk, dat er op de fabriek veel voor het werkvolk (± 600 man) werd gedaan. In Budel klaagt men echter, dat men geen boerenknechts of arbeiders meer kan krijgen; alles loopt naar de fabriek; er worden goede loonen verdiend; maar daar wordt – over het algemeen genomen – het volk niet rijker van; er wordt ± 500.000 frcs arbeidsloon ’s jaars uitgekeerd.
Om ± 7½ uur aan de fabriek gekomen, brachten de directeuren mij met hun tram te omstreeks 9½ uur weer terug aan het station te Budel. Daar vond ik muziek, een eerewacht enz. enz. In optocht ging het naar het gemeentehuis. Daar vond ik B. en W., met wie ik lang zat te praten, vooral over de fabriek; de gemeente had ± 500 H.A. heide aan de fabriek verkocht tegen 80 frcs; had men geweten, hoeveel moeite de fabriek had gehad, om een geschikt terrein te vinden, dan had men veel meer kunnen bedingen, maar met 80 frcs was het terrein toch zeer duur betaald. De schoondochter van den burgemeester bracht eerst een kop bouillon, en later een broodje met zeekreeft. Verder hielpen nog bedienen de vrouw van Notaris Joosten, en de vrouw van eenen onderwijzer.
Op mijne audientie verscheen de geestelijkheid (pastoor en kapelaan), Notaris Joosten en de onderwijzer van Winkel; veel nieuws hadden die Heeren niet. Men had in Budel zich veel moeite gegeven om mij netjes te ontvangen; over het algemeen smaakvol groen gemaakt, verscheiden eerebogen, twee harmoniën, eene eerewacht, eene zangvereeniging, handboogschutterijen, gilden enz. enz. In optocht werd mij weer uitgeleide gedaan, toen ik omstreeks half twaalf naar Soerendonk vertrok.
De ontvanger boekt niet alles op den juisten datum; hij houdt niet voldoende hulpregisters. De bevolkingsregisters lieten veel te wenschen over. De inkwartieringslijst was in geen twee jaren herzien. Er worden niet geregeld notulen gehouden van de vergaderingen van B. en W.
Den 17 Mei 1902 kwam ik weer in de gemeente; ik reed van Eindhoven over Geldrop, Heeze, Leende, Maarheeze en Soerendonk naar Budel, en later langs denzelfden weg terug. Audientie verleend aan Dominee Edling, die sinds 3 jaren te Budel is, en daar eene kudde van 30 Protestanten heeft. B. en W. deelen mij mede, dat de winkels in Budel niet veel profiteeren van de zinkfabriek; aan de fabriek – in de cantine – kan men letterlijk alles koopen; wat daar niet gekocht wordt, haalt men uit Hamont.
Als het verblijf voor ongehuwden op de fabriek nog moest gebouwd worden, dan kwam het niet meer; de menschen willen er niet in. Terwijl er ruimte is voor 200 menschen, zijn er geen 50 in; de open ruimte is nu ingenomen door gehuwden arbeiders. Er zijn thans een 50-tal woningen gebouwd voor gehuwden. Er komt thans geen priester meer uit Weert; de rector van de cantine doet Zondags vroeg (om 6 uur) eene H. Mis in een van de localen van de fabriek, de late H. Mis, benevens de diensten in de week worden door hem gedaan in de kapel aan de cantine.
De fabriek werkt even druk als vroeger, maar maakt slechte zaken; in 1901 kon geen dividend worden uitgekeerd; het zink is zoo goedkoop, terwijl de steenkolen, van welke men er zoo schrikkelijk veel noodig heeft, zeer duur waren. De fabrieken in Rusland zijn stopgezet; naar het heet, omdat er geen werkvolk te krijgen is. De gebroeders Dor zijn thans voortdurend hier; een neef, ook een Dor, een ingenieur, kwam nog hier als onderdirecteur van de fabriek.
De zinkfabriek werkt niet gunstig op den algemeenen toestand van Budel; men trouwt er, als er maar een kamertje open is. Op den duur moet er veel armoede komen. Dat ondervond het armbestuur nu reeds; het heeft een tekort van f. 300,- en zal voor het eerst bij de gemeente moeten komen om eene subsidie.
Het jachtveld te Budel is niet veel waard; er wordt veel gestroopt, vooral door de zinkwerkers, die van 6-11 uur werken (de arbeiders van de kleine manoeuvres). De jacht brengt dan ook niet veel op. Budel heeft 8 H.A. vloeiweiden op de grens van Soerendonk en Budel; die gaan zeer goed; in 1902 werden ze in 110 perceeltjes verhuurd; de menschen voeren de eerste snede groen, en hooien de tweede en de derde snede; een en ander bracht in 1902 f. 849 op, en kostte der gemeente ± f. 160 aan kunstmest. De gemeente heeft dit jaar nog weer 2 H.A. tot vloeiweide aangelegd; dat kost per H.A. ruim f. 300.
Het grenskantoor is sinds Februari betrokken; de gemeente krijgt 6% van f. 5.000; de stichtingskosten beloopen ± f. 500 meer; ook daarvan hoopt men nog 6% te krijgen. Er was vroeger eene harmonie in Budel; toen die te niet ging, richtten anderen er eene op; toen werden de leden der eerste harmonie jaloersch, en begonnen ook weer. Beide gezelschappen worden gesteund; vandaar, dat er thans, door die twee harmonieen, twee partijen zijn in Budel.
Dr. Feyen uit Hamont, is gemeentedoctor. Met Maarheeze en Soerendonk samen heeft Budel eene vroedvrouw op een tractement van f. 500. Budel betaalt f. 335; Maarhees en Soerendonk samen f. 165. Politie is voldoende sterk: brigade marechaussee 4 man; gemeenteveldwachter Vonk, die er al 25 jr is; op de zinkfabriek zijn twee eigen onbezoldigde rijksveldwachters, een voor den dagdienst, en een als nachtwacht.
Er komen veel kinderen voor verminderd schoolgeld op school; kosteloos gaan er geene. Op de zinkfabriek is een eigen school van de onderneming met ± 40 kinderen en een hoofd der school, afkomstig uit Venray. Er zijn in Budel een 70-tal schoenmakers, die voor verschillende bazen tehuis werken, en een weekloon van f. 7 tot f. 9 verdienen. Gelukkig geen gedwongen winkelnering. De ± 40 sigarenmakers werken op fabrieken te Hamont.
Den 10 April 1905 kwam ik weer in Budel. Per trein ging ik van Eindhoven naar Neerpelt; vandaar per trein naar Budel. Behalve Budel bezocht ik Soerendonk, Maarheeze en Leende.
Per trein keerde ik toen via Valkenswaard naar Eindhoven terug. Ik verleende audientie aan het Statenlid, notaris Joosten; deze vroeg eene decoratie voor den oud-burgemeester Rutten, iets, waarop ik hem geen uitzicht kon beloven. Hij deelde mij de reden mede, waarom de Raad gekant was tegen het hoofd der school, en door dezen geen onderwijs meer wilde laten geven in het fransch: genoemd schoolhoofd had een meisje bedrogen; een jaar later huwde hij met een ander meisje. Het bedrogen meisje volgde hem, - met haar kind op den arm – tot voor het altaar, en later, na het huwelijk weer van de kerk tot zijne woning! Dit had zooveel aanstoot gegeven, dat hij zijn prestige heelemaal kwijt was: hij kan geen goed meer doen.
Omtrent de zinkfabriek te Budel deelden B. en W. mede, dat daar nu ± 100 ongehuwden in de cantine behuisd waren, en daar door zes liefdezusters werden verpleegd; bovendien woonden daar de gezinnen van 4 gehuwden. Op het terrein van de fabriek stonden nu 60 arbeiderswoningen. De zes zusters staan onder rector; deze staat weer onder den pastoor van Budel. Toen Budel de heide aan de zinkfabriek verkocht, maakte de gemeente de conditie, dat voor het onderwijs der kinderen van de opwonenden vanwege de fabriek zou worden voorzien; vandaar dat de fabriek eene school bouwde, waaraan thans twee onderwijzers verbonden zijn, voor het onderwijs van ± 45 kinderen.
De toestand van de armenklasse blijft ongeveer dezelfde; de gemeente moest tot nu toe eenmaal f. 300 subsidie aan het armbestuur geven; in dit jaar (1905) zal vermoedelijk weer een subsidie van f. 300 noodig zijn. Het is onbekend, of de fabriek goede zaken maakt, maar men veronderstelt van wel; want voortdurend worden de gebouwen enz. sterk uitgebreid; dit jaar zouden er 5 ovens gebouwd worden; iedere oven zou ± een ton kosten! Sinds het faillissement van een grooten werkgever is het schoenmakersbedrijf sterk achteruit gegaan; er zullen nog 20 schoenmakers zijn; de beste kan niet meer dan f. 1.- daags verdienen. Zij hebben geen last van gedwongen winkelnering.
Van de sigarenmakers gaan zij, die op Schoot, en in de buurt van het station wonen, te Hamont werken. De anderen werken op eene kleine fabriek in de kom. Men zou te Budel gaarne een Hollandsche dokter hebben; men ziet echter geen kans hem onder dak te brengen. Geneeskundige behandeling van het personeel op de zinkfabriek wordt door directie betaald; voor een ongehuwde wordt f. 4,50 per jaar betaald; voor een gezin f. 9,-. Jaarlijks mogen de arbeiders kiezen door wien ze dat jaar willen behandeld worden, door dr. Feijen uit Hamont (tevens burgemeester van die plaats) of door dr. ? uit Weert. Wanneer zich te Budel een doctor wil vestigen, wil de directie van de zinkfabriek hem garandeeren f. 900. De gemeente zou ± f. 500 willen geven.
B. en W. sterk op het hart gedrukt, om een gedetailleerden staat van de gemeente-eigendommen op te maken, waarop alles, wat betrekking heeft op cultuur en exploitatie, nauwkeurig en uitvoerig wordt beschreven. Hen tevens aangeraden om het onderhoud der waterleidingen ten laste der gemeente te nemen; dat zal niet veel meer kosten, dan wat de gemeente, als grootgrondbezitster nu toch reeds moet betalen, terwijl dan alles veel beter gebeurt. Sterk opgekomen tegen de gratificatie van f. 30,- aan den veldwachter; dat moet bij diens jaarwedde gevoegd worden, die daarmede dan gebracht wordt op f. 470.
Op zinkfabriek gebeuren vele kleine ongelukken; de doctor uit Hamont geeft veel te gemakkelijk bewijzen af van ongeschiktheid tot werken; daardoor wordt er veel getrokken van de Rijksverzekeringbank, maar daardoor komt tevens de fabriek in een hooge klasse volgens de ongevallenwet te staan; om die reden zou directie fabriek zoo gaarne zien, dat er een doctor zich in Budel vestigde.
Op den secretarie vond ik den oud-burgemeester Rutten, krachtig en gezond, niettegenstaande zijne 82 jaren, maar zoo doof, dat hij niet te beschreeuwen is. Hij gaat nog dagelijks de gemeentebezittingen na, en komt tevens alle dagen op het Raadhuis, om aan de secretarie werkzaamheden te werken! Het werk ter secretarie liet veel te wenschen over.
Den 13 November 1905 kwam ik weer in Budel; van het station Valkenswaard liet ik mij afhalen; ik bezocht Soerendonk en reed toen naar Budel, alwaar ik later den trein naar Roermond nam. Op 10 April 1905 had ik Budel, Soerendonk, Maarheeze en Leende bezocht; de tijd voor een behoorlijk onderzoek der administratie was toen wel wat kort; maar toch lang genoeg, om te doen zien, dat een grondig onderzoek wel noodig was.
Van B. en W. vernam ik, dat zij mijn verzoek om de waterleidingen op kosten van de gemeente hadden ter harte genomen, door met tien man gedurende 14 dagen de hoofdwaterleiding in de heide op te zuiveren en uit te diepen. Daardoor was de heide, die anders om dezen tijd geheel onder water stond, nu geheel droog. In 1906 kwamen de andere waterleidingen aan de beurt. Aan een gedetailleerden staat van de gemeente-eigendommen was men nog niet begonnen. Daarover mijne ontevredenheid betuigd; zoo lang de oude Rutten (de vroegere burgemeester) er nog is, en deze nog zooveel met poten en planten bemoeit, kan hij nog kostbare inlichtingen geven. Maar de mens is 82 jr; hoe lang zal hij er nog zijn? Men moet zich dus haasten.
Nogmaals gepleit, dat men de gratificatie (f. 30) aan den veldwachter bij diens tractement zal leggen. De gemeente is buitengewoon gelukkig met de vloeiweiden; de 9 H.A. brachten dit jr ruim f. 1.100 netto op. Men heeft helaas niet voldoende water, om nog meer vloeiweiden aan te leggen; men heeft daarvoor nog zoo mooi terrein; dat wordt nu tot natuurweide aangelegd, of wel op singels gegooid en met canada’s bezet. De gemeente zal thans ± 7.000 boomen op haar eigendommen hebben staan; voor de helft eiken; de rest meestal wilgen en canada’s. De oudste canada’s zullen 15 jr oud zijn; daar zijn er heel wat, die jaarlijks f. 1.- in waarde winnen.
Audientie verleend aan notaris Joosten; deze is kerkmeester en pleitte voor eene subsidie van de gemeente aan de kerk, om de kerk te kunnen afbouwen. De toren en een stuk van de kerk werden gebouwd voor ± f. 70.000; daar tegenaan staat nog een stuk van de oude kerk; ook dit moet vernieuwd en zal 50 à 60 mille kosten. Hij hoopte, dat de Raad een gedeelte van het kapitaal, dat op het grootboek staat, daarvoor zou willen bestemmen; bijv. 10 à 15 mille. Ik heb hem gezegd, dat daarvan m.i. geen quaestie mocht zijn; wanneer men mocht beweren, dat een toren van algemeen belang is om de klokken en het uurwerk soit! Dat kan er althans even door; maar te beweren, dat de kerk ook van algemeen belang is, en zoo’n uitgave uit de gemeentekas wettigt, dat kon er m.i. niet door. Ik heb later B. en W. gezegd, dat zij zich toch niet door den Pastoor moesten laten bepraten, om zulk eene uitgave te doen. Als er geen geld is voor de heele kerk, waarom begint men dan met zoo’n prachtigen toren te bouwen, terwijl men een stuk van de oude kerk laat staan?
Den 7 Mei 1909 kwam ik weer in Budel. Ik reed er vanaf Valkenswaard in anderhalf uur (1.28) heen; de distantie is iets meer dan 19 K.M. Voor mijne audientie had zich niemand aangemeld behalve de Heer Nieuwenhuyzen, de opvolger van notaris Joosten; hij is een geschikt mensch om mee te praten; hij was als notaris zeer tevreden, en rekende het eerste jaar ± f. 4.500 te zullen maken. Van B. en W. vernam ik, dat hij bij de menschen zeer in den smaak viel. Op het Raadhuis vond ik den oud-burgemeester Rutten zitten; hij is nu 86 jr en nog kras; de man is echter potdoof, zoodat ik geen woord met hem kon wisselen.
 V.l.n.r. J.C.A.Rutten, burgemeester van 1853 tot 1899; G.A. Rutten, burgemeester van 1899-1910; C.A van Uden, burgemeester van 1910-1919 (drukker: Vlugschrift, bron: RHCe) |
De Kerk te Budel is nog altijd niet afgebouwd; het achterstuk, dat nog vernieuwd moet worden, zou voor f. 65.000 niet kunnen gebouwd worden. Voor den bouw van eene kerk te Groot Schoot gaf de gemeente f. 6.000; de pastoor van Groot Schoot bouwde ook eene bijzondere school met leekenonderwijzers; daar gaan zoowel jongens als meisjes op school.
Administratie ter secretarie laat nog zeer veel te wenschen over; ik zal er nog eens iemand heen moeten zenden. Onderhoud waterleidingen kost thans f. 80; ze zijn nu best in orde. Veldwachter krijgt slechts f. 350; beslist te weinig; de man is oud en praesteert weinig dienst; het is moeielijk hem meer salaris te geven. Bij zinkfabriek zijn thans 100 arbeiderswoningen gebouwd. Er wordt daar veel bier gebruikt; dat komt allemaal van de drie brouwers in Budel; de burgemeester is de voornaamste leverancier. De oude harmonie is thans voorgoed dood; de ruzie, die door die twee harmoniën in de gemeente ontstaan was, is thans gedaan.
Er zijn nog 20 schoenmakers (knechts) in Budel; die menschen kunnen door elkaar geen gulden daags verdienen. Er zijn ook nog een twintig sigarenmakers; die brengen het tot f. 8 à f. 9 in de week. Op de zinkfabriek worden niet meer zulke groote loonen betaald als weleer: er schijnt veel aanbod van werkkrachten te zijn. Twee doctoren uit Hamont (Feyen en Somers) en twee uit Weert (Peters en Franken) voorzien in de behoefte aan geneeskundige hulp.
Dominé Edling is een zonderling; hij is nu elf jaar in de gemeente; hij vertoont zich nooit op straat; de wethouders kennen hem niet van aanzien; hij komt ook nooit bij zijne kudde. Hij is ongehuwd en woont met eene huishoudster die drinkt; het mensch zou soms dronken op den grond liggen, te dronken om te kunnen opstaan.
Den 10 Maart 1913 kwam ik weer in Budel; vanuit Helmond reed ik er per auto heen; denzelfden dag bezocht ik nog Maarheeze en Soerendonk. De Roomsche Kerk is thans afgebouwd, dank eene zeer ruime bijdrage van het gemeentebestuur – ik meen f. 8.000 – Met B. en W. de Kerk gaan zien; het is eene echte mooie kerk, harmonisch van lijnen, maar naar mijne meening zeker de helft te groot; wethouder Maas gaf de mooie gebrandschilderde ramen in het priesterkoor.
Geen staat van exploitatie van gemeentelijke bezittingen; nogmaals uitgelegd, wat ik wensch en waarom; burgmeester Van Uden belooft mij, er voor te zorgen, dat eene goede beschrijving gemaakt wordt. B. en W. klagen, dat het zoo moeielijk is, de waterleidingen in goeden staat te houden; pas heeft gemeente ze opgezuiverd, of de aangelanders gooien er weer van alles in, bijv. oude melkbussen en derg. Naar mijne meening is daartegen niet veel anders te doen, dan de waterleidingen weer op te zuiveren, en, indien mogelijk, de vuilgooiers te bekeuren. Het drinkwater laat over het algemeen veel te wenschen over; geraden, hier en daar nortonpompen te slaan; die kunnen tevens goede diensten bewijzen in geval van brand. Behoeftigen zijn er haast niet in de gemeente; armenzorg is bijna geheel overbodig.
Den 1 Augustus 1918 bezocht ik per auto vanuit Helmond Budel, Soerendonk en Maarheeze. Ik begon met den burgemeester een geweldigen uitbrander te geven, toen het bleek, dat hij zijne belofte van 1913 niet had ingelost, en geene beschrijving had laten maken van de exploitatie der gemeentelijke bezittingen. Uit die bezittingen komt heel wat geld: van 9 H.A. vloeiweiden f. 2.500; van 1.20 H.A. gescheurd weiland f. 358; van 3.50 H.A. natuurweide f. 535. De eikenboomen groeien goed; moeten nog 40 jr staan; de wilgenboomen doen het niet goed; de klompenmakers kunnen het hout niet gebruiken. De canada’s doen het best; in 1916 twee honderd verkocht voor f. 4.400; over 2 jr weer een hak; over 6 jr weer een.
De zinkfabriek werkt niet meer; verschaft aan al hare arbeiders werk, door grond te ontginnen. Honderd Hectaren zijn in cultuur; per H.A. kostte dat wel f. 1.000. Maar het is prachtig werk. Men werkt ten Westen van de fabriek, omdat de wind de schadelijke dampen meestal in Oostelijke richting drijft; alle woningen staan eveneens aan de Westzijde; omdat de windrichting meestal van West naar Oost is. Aan de Oostzijde van de fabriek groeit binnen een afstand van drie kwartier absoluut niets. De gemeente Budel heeft daar 100 H.A. heidegrond liggen; zelfs de heide is gestorven; alles is weer wit zand geworden.
De distributie van levensmiddelen kostte in 1917 aan de gemeente f. 7.000. Er wordt nog veel gesmokkeld: garen, manufacturen, schoenen, zeep, kwatta en tabak. De stoomzuivelfabriek werkt van den winter slechts drie dagen; vroeger was de aanvoer van melk 8.000 Liter per dag; thans slechts 3.500 Liter. Er is 25% minder vee dan voor drie jaar. De burgemeester is een streber; hij wil lid van de Kamer worden; dat is aan Fleskens, Wintermans en Deckers gelukt; waarom aan hem ook niet?
Den 15 Mei 1922 bezocht ik per auto Budel, Soerendonk en Maarheeze. Budel gaat in zielental sterk achteruit; de Belgen die zich in Budel tijdens den oorlog gevestigd hadden, keerden grootendeels naar Belgie terug; er heerschte bovendien veel werkeloosheid, doordat de zinkfabriek niet werkte. In den laatsten tijd werd de werkeloosheid weer minder; de zinkfabriek, die het bedrijf had ingekrompen tot 2 ovens, breidde het uit tot 10 ovens. Er werken op het moment 550 man. Als de fabriek normaal werkt, zijn er 2 ovens in gebruik. Aan het bedrijf werd eene zinkpletterij toegevoegd.
B. en W. beweerden, dat in de laatste vergadering van aandeelhouders tegen het advies van de directeuren besloten was tot de uitkeering van 13% dividend. Volgens de directie was er geen dividend verdiend. Om de hooge belastingen hier te lande zijn de beide directeuren in Belgie gaan wonen; de een in Brussel, de ander in ?
Gemeente behoefde geen woningen te bouwen ter voorziening in de volkshuisvesting. Dr. Vissers, een nog jonge man, is gemeentedoctor; op Dorplein deelt hij de praktijk met Dr. Somers uit Hamont; aan de arbeiders van de fabriek zal ieder ± f. 3.000 verdienen. Geen vroedvrouw; voor het waarnemen van de verloskundige praktijk krijgt Dr. Vissers f. 750 extra.
Annexatie plannen. Budel wil Gastel absoluut hebben; liever nog heel Soerendonk. Elektriciteit. Daaraan was Budel tot nu toe f. 140.000 kwijt. Provisorium was werk van de PNEM; daarmede werd veel geld verloren. Thans betrekt men stroom van de zinkfabriek; de PNEM is er uit. Men betaalt aan de fabriek f. 0,20 per K.W.U. en verkoopt dat voor f. 0,70! De afname is niet groot! Aan renten en aflossing betaalde gemeente in 1921 ± f. 8.000 bij.
De distributieschuld bedraagt thans nog f. 94.600. Het is onbegrijpelijk, dat daaraan zooveel geld verknoeid is. Een kapelaan met 2 raadsleden regelden alles; een boekhouder hield slecht boek. De Kapelaan werd verplaatst; de gemeente zal nog jaren onder de finantieele lasten, gevolg van zijn wanbeheer, gebukt gaan. Ook de toenmalige burgemeester, Van Uden, heeft groote schuld. Goddank, dat hij weg is. Van den nieuwen burgemeester – Van Ginneken – kreeg ik een uitstekenden indruk. Hij geeft zich blijkbaar veel moeite, en gaat alles tot in de puntjes na. Ik geloof, dat hij een goede burgemeester is.
Den 20 Juni 1928 bezocht ik Budel en Maarheeze. Er kwamen moeielijkheden voor met de Marechaussee, omdat deze zoo vitterig optrad. De zaak kwam in den gemeenteraad ter sprake; deze nam eene motie van afkeuring aan. Het einde was, dat de commandant verplaatst werd. Thans is de vrede hersteld. Men is aan de ordening van het gemeentearchief begonnen; over een half jaar hoopt de burgemeester met het werk gereed te zijn.
 Burgemeester Van Hout, 1927-1943 (bron: RHCe) |
Budel bezit nog 150 H.A. heide; deze zullen beboscht worden; vermoedelijk door het Staatsboschbeheer. Warenkeuringsdienst en vleeskeuringsdienst werken goed; volgens B. en W. zijn die diensten zeer noodzakelijk. Emelten deden in de weilanden heel veel kwaad; ter bestrijding werd gebezigd 1 K.G. Parijsch groen gemengd met 20 K.G. zemelen. Emelten worden daarmede volledig uitgeroeid. Bestrijding kost ± f. 3.- per H.A.
De belastingen drukken zwaar; Budel heeft ± een ton schuld, waarvan ± f. 20.000 over genomen van electriciteitsbedrijf. Met extra aflossingen hoopt men er door heen te komen; in de eerste plaats moeten die f. 20.000 extra afgelost. De jonge burgemeester Van Hout viel mij nogal mee. Zijne verhouding tot de wethouders scheen mij goed.
Haven bij de zinkfabriek in de vaarkom van de Z. Willemsvaart, 1900 (bron: 
Het thermische zinkproces, met de Luikse ovens, 1900 (bron: 
De winkel in de 'Cantine' van de zinkfabriek (bron: 
De Witte Villa, directeurswoning van de fabriek, 1898 (bron: 
Hotel St. Jozeph (Cantine): gebouwd door de Zinkfabriek als onderkomen voor de vrijgezellen en arbeiders, en gebruikt als hotel, kantine, theater, scholen, kapel, 1898 (bron: 
Het marktplein met het raadhuis, 1921 (bron: 
De onafgebouwde kerk, 1910 (bron: 
Arbeiderswoning Zinkfabriek: een van de 10 woningen voor 40 gezinnen. Elk gezin had de beschikking over 5 tot 6 kamers, 1907 (bron: 
R.K. Kerk O.L.V. Visitatie, gebouwd in 1912, foto 1915 (bron: 
De zinkfabriek, 1893 (bron: 
