Topotijdreis en Google Earth
Topografische kaarten zijn prachtig materiaal om de ontwikkeling van een landschap en van de bebouwing in een gebied te te kunnen volgen. Kijk bijvoorbeeld maar eens op de website topotijdreis.nl van het Kadaster waar je met een handige interface ‘door de tijd’ kunt reizen en zelfs heel eenvoudig twee kaarten van hetzelfde gebied uit verschillende periodes naast elkaar kunt zetten. Bovendien biedt deze site naast getekende topografische kaarten ook voor elk jaar vanaf 2006 een satellietfoto .
Ook Google Earth (let op: dit geldt niet voor de online-versie, maar alleen voor de Google Earth Pro versie die gratis is te downloaden en te installeren op een PC) heeft een Historical Imagery-weergave waarmee eenvoudig door de beschikbare satellietfoto’s van de geselecteerde locatie kan worden gebladerd. Leuk om bijvoorbeeld de ontwikkeling te zien van de wijk waar ik sinds 2000 woon.
Die wijk in Berlicum ziet u rechtsonder op deze foto’s, de diagonaal van linksonder naar rechtsboven is de Koolhof, maar mijn oog werd vooral getrokken door het grote veld links van de Koolhof: op de satellietfoto’s op Topotijdreis is dat steeds een min of meer egaal gebied, net als op de meeste foto's op Google Earth (bijvoorbeeld de foto rechts, d.d. 7 juni 2021), maar niet op allemaal: op de foto links (d.d. 7 augustus 2018), zijn allerlei vormen zichtbaar: een weg, kleinere afgebakende percelen.
Ter oriëntatie eerst even een kaartje met de verschillende straatnamen (Braakven, Koolhof, Schuurkerkpad, Veedijk, Werstkant) die hierna ter sprake zullen komen:
Topografische kaarten
Wat is hier aan de hand? Wat vertellen de topografische kaarten ons? Topotijdreis heeft kaarten uit 1928, 1956, 1967 en 1978. Het wegenpatroon in het gebied dat ons interesseert is op de eerste drie identiek, de kaart uit 1928 is alleen gedetailleerder in de intekening van de diverse percelen. Op de kaart uit 1978 is voor het eerst de straat terug te vinden die we nu als de Koolhof kennen, en die hierboven ook op de satellietfoto’s is te zien.
Als we de kaart van 1928 (links) over de satellietfoto van 2018 (rechts) leggen (het resultaat is hieronder in het midden te zien) is de conclusie zonneklaar: in 2018 zijn het landweggetje en de percelen van vóór de ruilverkaveling nog zichtbaar!
De Koolhof: hoeve en straat
De hoeve de Koolhof (rechtsboven op foto’s en kaarten) stamt al uit de middeleeuwen en was tot diep in de twintigste eeuw alleen bereikbaar via een zandpad dat van het Schuurkerkpad richting Veedijk liep en na zo’n 40 meter naar rechts afboog richting de hoeve. Dit pad was eigendom van de hoeve. Men kon via het pad naar de verderop gelegen Werstkant, maar dan moest men wel over het erf van de hoeve de Koolhof, vervolgens verder over weer een zandpaadje en tenslotte nog over het erf van een boerderij aan de Werstkant.
Pas met de ruilverkaveling van het gebied in de jaren ’60 is de huidige straat met de naam Koolhof aangelegd in een recht traject met één flauwe bocht, van Braakven naar Werstkant. En pas toen verdwenen het oude zandpad en de kleine perceeltjes die op de kaart van 1928 nog duidelijk waren aangegeven.
Het zandweggetje verloor met de aanleg van de verharde Koolhof zijn functie, maar verdween niet meteen. Op een luchtfoto uit 1971 zien we het weggetje nog liggen, voor een deel aan weerszijden afgebakend door een bomenrij. We zien bovendien nog een aantal van de kleinere perceeltjes.
Een foto uit 1975 of 1976 toont het rooien van bomen ‘langs het pad van de Koolhof’. Dat moeten de bomen langs het oude zandweggetje zijn geweest, want langs de nieuwe Koolhof stonden indertijd nog geen (hoge) bomen. Toen ik in 2000 aan de andere kant van de Koolhof ging wonen was er van het oude zandweggetje, de bomenrij en de kleine percelen in ieder geval niets meer te bekennen. In de tussenliggende periode zijn dus alle bomen langs het oude pad gerooid, de slootjes gedempt en is het hele terrein tot één groot perceel omgevormd, zoals dat er tegenwoordig nog steeds bij ligt, meestal in gebruik als grasland, periodiek ook voor de maisteelt.
Bijeffect van een hittegolf
Waarom zien we de oude landschappelijke elementen niet op de meeste satellietfoto’s, maar wel op die van 7 augustus 2018? Daarvoor moeten we naar de weersomstandigheden kijken. Het KNMI meldt over de zomer van 2018: In het zuiden en zuidoosten eindigde op 8 of 9 augustus een hittegolf die op 12 juli was begonnen, de langste regionale hittegolf ooit. Zo’n lange periode van droogte kan door kleurverschillen in de bodem en begroeiing oude landschappelijke structuren zichtbaar maken die normaal verborgen blijven.
En dat gebeurde dan ook en bleef niet onopgemerkt. In de zomer van 2018 werden her en der in den lande op basis van luchtfoto’s verrassende landschapsarcheologische ontdekkingen gedaan. Zo berichtte het Brabants Dagblad op 10 augustus dat op foto’s genomen tijdens een inspectievlucht van het Waterschap Aa en Maas over de Gement tussen ’s-Hertogenbosch en Vught duidelijke sporen te zien waren van de linie die Frederik Hendrik in 1629 had aangelegd om de Bossche moerasdraak te temmen. En die sporen zijn ook goed zichtbaar op de satellietfoto d.d. 7 augustus 2018 op Google Earth (links van de weg die van boven naar onder loopt).
Meer hittegolven en langdurige droogte lijken in de toekomst onafwendbaar. Dat is geen prettig vooruitzicht, maar biedt ook onvermoede kansen, zoals de mogelijkheid om via satellietbeelden en luchtfotografie met vliegtuigen of drones de geschiedenis van onze leefomgeving beter te leren kennen.
Literatuur:
Wim van der Heijden, ‘Hebben Koolhof en Balkumse Kool iets gemeen?’, Rondom de Plaets 3 (1992) 74-76
Heleen van Londen, Jitte Waagen, Iris Korver, Morgan Schelvis, ‘Droogte maakt begraven landschap zichtbaar. Nieuwe toekomst voor luchtfotografie’, Het Nederlands Landschap 37 (2019) 14-24
