Vluchtelingen in eigen land

Wie was Wim van Woerkom?

Beeldend kunstenaar Wim van Woerkom werd geboren op 8 maart 1905 te Nijmegen als zoon van winkelier Theodorus Johannes van Woerkom en Louise Josephine Maria Wolters. Hij trouwde met Lolo Hanau, geboren op 29 juli 1010 te Bussum. Dit echtpaar kreeg vier kinderen, waarvan tijdens de Tweede Wereldoorlog: Jehanne in februari 1942 werd geboren en Paul in augustus 1943. Wim van Woerkom overleed op 6 februari 1998 te Nijmegen.

Over zijn professionele leven en werken verscheen een biografie van de hand van dr. Leo Ewals, met als titel Wim van Woerkom (1905 – 1998) – veelzijdig en gedreven, 2019, ISBN 978 – 94 911 360 92. Verder verscheen een korte schets van de hand van Leo Ewals in het Biografisch Woordenboek Gelderland

Zijn oorlogsherinneringen

De oorlog maakte diepe indruk op Wim van Woerkom. Hij verwerkte zijn ervaringen in diverse werken.

Bombardement Nijmegen, februari 1944

Wim van Woerkom maakte meerdere olieverfschilderijen van de verwoesting van de Sint Stevenskerk te Nijmegen. Twee ervan werden jaren geleden in bruikleen gegeven aan het Vrijheidsmuseum te Groesbeek. Een andere hangt in het Stadhuis van Nijmegen en een in het Hoofdbureau van Politie te Nijmegen.

Operation Market Garden september 1944

Ten tijde van Operation Market Garden in september 1944 hebben Wim van Woerkom, zijn echtgenote en hun beide kinderen vanuit Nijmegen hun toevlucht gezocht bij vrienden in het dorp Best. Niet beseffende dat kort na hun aankomst in Best ook dat dorp onder zware beschietingen te lijden zou hebben. De bevolking is toen gevlucht, grotendeels naar Boxtel. Het gezin Van Woerkom kreeg daar onderdak door bemiddeling van deken Broekman. Wim van Woerkom beschrijft dit in het interview dat hierna volgt. De beschietingen, het tijdelijke onderdak in een boerderij, het maken van loopgraven en het dagenlang daarin schuilen, het heeft hen blijvend aangegrepen.

Kort na de oorlog heeft Wim van Woerkom, als dank voor het onderdak verleend door de Boxtelse parochie, een muurschildering aangebracht in de Sint-Willibrorduskapel op Luissel.

Ook maakte hij een unieke en groot formaat tekening met Oost-Indische inkt, waarin hij de massale vlucht uit Best karakteriseerde. De figuur van de maagd Maria staat in deze tekening centraal. De originele pentekening hebben zijn kinderen geschonken aan het Vrijheidsmuseum te Groesbeek.

Vluchtelingen in eigen land; herinneringen van Wim van Woerkom

In september 1944 waren wij gelogeerd bij de familie De Laat in Best. Met de laatste treinverbinding kwam ik uit Breda waar ik in het ziekenhuis was behandeld en waar ik van Dr. Struijcken vernam dat de geallieerden waren geland in Frankrijk. Aan het front in Best meende ik beter de bevrijding te kunnen afwachten dan in onze woonplaats Nijmegen aan de grens waar ik dacht dat de Duitschers wel alles op alles zouden zetten om hun grens te verdedigen.

Eerst trokken de Duitschers terug zodat wij al bezig waren met voorbereidingen voor een feestelijke intocht van onze bevrijders maar tot onze schrik verschenen de Duitschers weer en werden we gedwongen het dorp te verlaten.

Eerst trokken we in de massa mee samen met mijn vrouw en twee kinderen van 2 en 1 jaar oud. Bij een massa-overnachting in een schuur van een boerderij werd de tas van mijn vrouw met geld en papieren zoals alle bonkaarten gestolen. Toen had ik van dat samen optrekken genoeg en zocht ons heil in Boxtel waar Deken Broekman woonde voor wie ik vroeger wel eens een opdracht had uitgevoerd. Deken Broekman heeft ons uitstekend geholpen. Hij wist onderdak voor ons te vinden bij de familie van den Hout. De heer Van den Hout was toen secretaris van Boxtel.[1] Wij werden er zeer gastvrij ontvangen. Dankbaar denken wij terug aan de goede zorgen die wij in dit prettige gezin ondervonden.

Onze tocht van Best naar Boxtel was een grote ellende. Een impressie van deze uittocht gaf ik weer op de schildering in de kapel "Op Luissel". Toen ik na enige maanden weer bij Deken Broekman terugkwam om hem voor zijn goede diensten te bedanken en hem vroeg wat ik voor hem als tegenprestatie mocht doen, gaf hij de suggestie tot deze muurschildering die ik met grote dankbaarheid voor hem uitvoerde.

Op kasteel "Stapelen” haalden wij de zeer sobere broodmaaltijden (brood met appelmoes). Op de pastorie hadden wij de avondmaaltijden (eten bij de Deken) en bij de familie Van den Hout sliepen wij en werden wij altijd met opgeruimd gemoed onthaald. Tijdens deze tocht hebben wij meerdere malen schuilloopgraven gegraven, 1 meter breed x 2 meter diep, die prompt weer door Duitschers werden opgeëist. Bij oponthoud in leegstaande boerderijen werden deze tot ruïnes geschoten. Daar we geen geld en bonnen hadden moesten we schamend eten bedelen bij boeren die nog konden blijven. De nacht dat Eindhoven gebombardeerd werd moesten we in een droge sloot doorbrengen terwijl de hemel hel verlicht werd door lichtkogels onder zwaar geronk van bommenwerpers waarvan wij er ook brandend zagen neerstorten.

Toen Boxtel bevrijd was ben ik met Deken Broekman op de fiets naar Nijmegen gegaan om te zien of na de vernielende aftocht van de Duitschers onze woning nog gespaard was gebleven. De volgende dag hebben we opgelucht weer naar Boxtel de terugtocht aanvaard waarna wij enige dagen van voorbereiding met een particuliere wagen weer naar huis zijn gegaan.

Mijn kleine bijdrage (…) laat geen ruimte om onze wederwaardigheden tijdens ons verblijf Best-Boxtel te beschrijven. Als wij denken aan deze zorgvolle tijd dan spijt het ons dat wij in die tijd misschien teveel aan lijfsbehoud dachten om voldoende van onze dankbaarheid te getuigen aan hen die ons zo geholpen hebben. Het verheugt mij dat mijn schildering intact is gebleven en daaraan mag blijven herinneren.

Herinneringen van Paul van Woerkom

Zijn zoon Paul weet nog meer te vertellen over de boerin en de vlucht.

Onderdak bij Mie Schoenmakers

De boerin die ons tijdens de vlucht onderdak gaf (ons en veel anderen) heette Mie Schoenmakers. In haar boerderij “Burghoef” met huidig adres Hoefweg 4 aan de westzijde van Best gingen 's avonds de deurtjes van haar bedstee open, een van die deuren had aan de binnenkant een gebed en met z'n allen gingen we dan op de knieën om door het oplezen van die tekst overleven af te smeken... Aldus mijn ouders.

Kort na de oorlog zijn wij (mijn ouders, mijn zus en ik) weer bij de boerin op bezoek geweest om haar te bedanken. Ik kon toen net boven de tafel uitkijken, dus ik moet ongeveer anderhalf tot mogelijk twee jaar oud zijn geweest. Het bezoek moet daarom hebben plaatsgevonden direct na de oorlog. We hebben in de boerderij van Mie geluncht (erwtensoep met stukken spek). Ze toonde ons de bedstee met het gebed op een van de deurtjes. En ik mocht een van haar koeien melken. Maar als stadsjongen bracht ik daar natuurlijk niets van terecht...

Daarna zijn we bij deken Broekman in Boxtel op bezoek gewest. Hij ontving ons in zijn pastorie. Daar zal mijn vader met hem hebben overlegd over het maken van de muurschildering in het kapelletje op Luissel.

Er staan foto's van Mie Schoenmakers en haar boerderij in het boek Thuis in Best van L. van den Hurk en K. van den Biggelaar, gepubliceerd in 2011 (uitgave Stichting Geschiedenis van Best). Mie werd geboren in 1897 en ze overleed in 1966. In de dramatische maand september 1944 was ze 47 jaar oud. (Deze informatie met dank aan Josephine Rijn.)

De deserteur

Onder de groep vluchtelingen in de boerderij was ook een Oostenrijker, in Duitse legerdienst. Een deserteur. Toen op een gegeven ogenblik zowel hij als mijn ouders de boerderij uitliepen, werd hij voor hun ogen vanaf onbekende afstand doodgeschoten (scherpschutter, lijkt mij). Mijn ouders spraken er vaak over.

De beide kinderen die dit hebben meegemaakt, Jehanne en Paul, hoorden hun ouders vaak vertellen over deze tumultueuze periode in september 1944. Hun dankbaarheid voor de inzet van Mie Schoenmakers, deken Broekman, en de familie Van den Hout, nu alweer tachtig jaar geleden, is blijvend.

Noot

[1] Johannes Petrus Cornelis van den Hout was indertijd gemeentesecretaris van Boxtel (BHIC, 1793 Gemeentebestuur Boxtel, inventarisnummer 2558)