'Toen kregen we de BVD in onze nek.' Herinneringen aan de kraakbeweging

Langs de deuren voor onderdak

Zelf verhuist Erik in zijn Bossche periode om de haverklap. Samen met anderen gaat hij langs te deuren in de hoop om onderdak te vinden. Het begint met een kamer aan de Koninginneweg, waarvoor hij, met een budget van 400 gulden per maand, maandelijks 220 gulden betaalt. Later komt hij erachter dat dit pand, waar hij uiteindelijk vier maanden woont, eigendom is van een pooier. 'We belden gewoon willekeurig aan in de stad en het was ergens achter de Sint Jan, dat ineens die huisbaas van mij opendeed. Dat bleek gewoon een hoerenpand te zijn.' Het is in deze tijd dat Erik in contact komt met Kees van Eijck en Peter Spaans, die in de Verwersstraat een pand van Louis Neefs in gebruik hebben genomen. Hij komt er zo achter dat in de stad een kraakgroep actief is. Dat begon allemaal heel simpel, vertelt hij. 'Er staan zoveel grote panden leeg, zoveel mensen hebben ruimte nodig, laten we daar eens pragmatisch mee omgaan', was de gedachte.

Of dit ook echt de allereerste kraakacties waren? 'Er zal wel eerder een keer een pandje gekraakt zijn geweest in de stad, maar dat was echt voor onze tijd en daar was geen enkele link mee’, aldus Erik. In de Verwersstraat vormt zich het groepje, dat in 1975-1976 de Lange en Korte Putstraat kraakt. 'Dat was de kern van waaruit andere dingen georganiseerd werden', zegt hij. Spaans maakt er in zijn eentje het Brabants Kakblad, spreekbuis voor de krakers. De groep trekt mensen aan die actief willen zijn en groeit snel. De aantrekkingskracht zit in het sociale element. 'In april 1976 kraakt Erik met wat anderen 'een zeer bouwvallig pandje' aan de Lange Putstraat 6-8. Een van hen, Thedoor Jongmans, vestigt daar Aktiewinkel 'In de krakeling'. 'Je had in Amsterdam Het Fort van Sjakoo, en Theodoor was daar zeer van geporteerd. Dus toen we daar in de Lange Putstraat samen zaten, kwam hij met het idee om een actieboekwinkel te beginnen. Had je in andere steden ook. Dat waren linkse uitgeverijen, ook buitenlandse werken, allerlei actiepublicaties.' Erik neemt de bovenverdieping van dit pand als woonruimte in gebruik.

In deze jaren begint de jonge kraakgroep met het zeefdrukken van muurkranten. In Utrecht was er toen al een en in feite is die stijl in Den Bosch overgenomen. 'Die grote muurkrant was altijd een heel spektakel', herinnert hij zich. De pakploegen gaan meestal donderdagavond op pad, vergezeld door verkenners die op de uitkijk staan voor politie. Om de aandacht af te leiden gaan tegelijkertijd nepploegen op pad met oud kranten en emmers melk. 'Die werden dan meestal gearresteerd en moesten weer vrijgelaten worden. Dat is lange tijd zo’n jacht in de stad geweest', aldus Erik. Ondertussen is de Bossche Muurschildersbrigade met verf in de weer om muren te voorzien van protestteksten. En later worden de eerste nummers verspreid van Kleintje Muurkrant. Weer anderen zetten een eigen radiozender op, geïnspireerd door Radio De Vrije Keijser in Amsterdam. Er was ook contact met activisten in andere steden. Naast die van de Utrechtse muurkrant waren dat natuurlijk ook de krakers in Amsterdam, die van de Groote Keijser, die van de Vondelstraat bij de ontruiming. Tijdens die ontruiming zat aan de overkant een groepje Brabanders, Bosschenaren, die met een enorme stoorzender ervoor zorgden dat de politie-eenheden onderling niet goed konden communiceren. Dat ging gepaard met de volgens Erik 'typische grappenmakerij' van de Bossche krakers.

Het is voor Erik al gauw onmogelijk om bij alles betrokken te blijven. Samen met Arnold Karskens, een andere Bossche kraker van het eerste uur, vormt hij het Bosch Fotografen Kollektief. 'We deden heel veel dingen. Daar werd dan een naam op geplakt. De meeste foto’s die we maakten zijn uiteindelijk gebruikt voor een boekje met de titel Van kraakgroep naar beweging: geschiedenis en ontwikkeling in werkwijze van de Kraakgroep Den Bosch, 1975-1979 (Uitgeverij Distel, 's-Hertogenbosch 1979).

Infiltrant

‘Toen kregen we nog de BVD in onze nek’, zegt Erik. Op een dag klopte ene Syl aan bij de krakers aan de Lange Putstraat. 'Dat bleek een Ier, met een verhaal over de IRA, dat 'ie daarom weg moest. Die heeft toen een paar weken bij ons gewoond.' Toen Kees, een van de bewoners, argwaan kreeg en de spullen van de nieuwkomer doorzocht, bleek het om een informant van de BVD te gaan. 'Die werd gedebriefd door de politie inlichtingendienst in Utrecht. Toen hebben we Syl met journalist Rudie van Meurs in contact gebracht. We hebben Van Meurs (die al met de BVD bezig was en dit wel interessant vond) een casetterecorder meegegeven én de opdracht dat hij na een half uur moest gaan plassen om het bandje om te draaien. Maar hij was zenuwachtig en vergat dit. Dus dat apparaatje begon na half uur te piepen en hij werd ontdekt. Daarna is die infiltrant uit beeld verdwenen. Pas jaren later, in 1979, dook hij weer op in een ander pand. Toen hij daar herkend werd is hij - ik ken alleen het verhaal want was er niet bij - een tijd lang in een kast opgesloten. Weer later is hij opgedoken in Denemarken om daar voor de BVD dingen te doen. Ze waren dus echt op zoek in die dagen naar info over met name die muurkranten. Dat vonden ze toch wel heel subversief. Het is wel de enige waarvan we weten dat hij een poging heeft gedaan om ons te infiltreren.'

Allerlei subcultuurtjes

Wat begon als een kleine kern, voor een groot deel studenten, groeide uit tot een brede beweging. 'Bij kraakacties had je al gauw 150 mensen bij elkaar', weet Erik nog. ‘Toen zijn we maar een actieweek begonnen’, vervolgt hij. De kraakgroep bereidt in 1978 enkele grote acties voor, waaronder het in gebruik nemen van het oude ziekenhuis Sint Joan de Deo aan de Papenhulst, het klooster Sint Jan Baptist en, aan het einde van de week, de Carolusflat. 'Het JAC (Jongeren Advies Centrum) werd door ons als uitvalsbasis gebruikt en de kringen daaromheen bleven groeien, tot die kraakacties begonnen en daar deden toen heel veel mensen aan mee. We hebben toen nog de Sociale Academie platgelegd, tot verbijstering van de docenten. Die hadden daar niet zoveel meer te vertellen en de conciërge vond het prachtig.'

De krakers nemen een dusdanig aantal panden in gebruik dat later wel gesproken wordt van de 'kraaklente' van 1978. Een van de redenen van het succes is de goede taakverdeling. Een van die taken is het verkennen van panden die leeg zouden staan. Dat betekent voor de krakers wel oppassen voor antikraak knokploegen. 'Die kon je weleens aantreffen in een leegstaand pand', vertelt Erik. 'Ik ben toen met Arnold als eerste het Baptistklooster ingegaan. Hij bij wijze van naar links, ik naar rechts, om te kijken of we van die ploegen tegen zouden komen. Maar niemand had de aanstaande kraak opgemerkt.'

In deze tijd begon het netwerk van de krakers ook sterk te overlappen met die van andere activisten in de stad. Je kreeg allerlei subcultuurtjes, mede door alle grote kraakpanden die voor groepsvorming de ruimte boden. 'Op een gegeven moment ontstond er ook een vrouwenbeweging, die had ook zijn eigen dynamiek.' Er kwamen steedes meer vrouwengroepen en daar werd door de mannen ook wel cynisch over gedaan. Die hadden het dan over een "speculumclubje" en de instelling van 'je doet maar', herinnert hij zich. 'Het kraken was een soort verbindend element. Iedereen kon wonen en in zo’n woongemeenschap ontstonden allerlei actie- en belangengroepjes.' Weer andere jongeren sloten zich bijvoorbeeld aan bij de antimilitaristische groep Onkruit. Die haakten wel aan bij kraakacties en zo hingen heel veel verschillende activiteiten en politieke groeperingen met elkaar samen. Je wist van elkaar wel waar iedereen mee bezig was en we hielpen elkaar ook.

'Kunnen we geen dealtje maken?'

We komen te spreken over het contact tussen de krakers, de huizenbezitters en de lokale politici. Erik: 'Die gemeente zat ontzettend in zijn maag met een half leegstaande binnenstad en met speculanten die daar bij de gemeente van alles uit probeerden te persen. Maar zodra panden gekraakt waren, had de gemeente ineens een onderhandelingspositie. De Carolusflat en het ziekenhuis, bijvoorbeeld, stonden volgens mij al wel een half jaar leeg toen we ze kraakten. Uiteindelijk kwam daar een deal uit over herontwikkeling. En er kwam een gedoogconstructie, dat er voor langere tijd krakers mochten wonen.'

Voor heel veel panden zijn er uiteindelijk overeenkomsten gekomen, waaronder het Agnesklooster, de Rijks HBS en het klooster in de Sint Jozefstraat. 'Lauxtermann was VVD wethouder, daar hadden we contact mee', vertelt Erik. 'Als VVD'er vond hij de acties helemaal niks. Maar tegelijkertijd snapte hij dat hij ineens een onderhandelingspositie had.' Van weer een andere kraakactie herinnert Erik zich een bezoek van een CDA-wethouder. 'Kunnen we geen dealtje maken?', zou deze toen hebben gevraagd. En zo kwamen er meer. Lokale politici gingen inzien dat de kraakacties, ook al strookten ze misschien niet met hoe hun partij in elkaar zat, hen leverage gaf bij de speculanten in stad. De krakers was het te doen om woonruimte, echter als er voor een bouwvallig leegstaand pand iets goeds in de plaats kon komen, dan hielden ze hun ogen en oren open. Bij de gemeente schoof het beleid in deze jaren langzaam op naar praten en druk zetten op speculanten, aldus Erik. 'Zo kwam er een soort gemeenschappelijk doel en begrip. Je had nog niet die gewelddadigheden die je in de jaren tachtig kreeg.'

Niet alleen lokale politici, ook de pers kreeg meer oog voor de activisten. Erik: 'De toenmalige chef-redacteur Bert Brummelaars schreef toen freelance en fotografeerde en daar kwam ik mee in contact. Die was echt op zoek naar mensen uit de jongerenbewegingen, die journalist wilden worden, omdat het allemaal wel wat ouderwets was in de pers. Die heeft mij toen aangenomen met de duidelijke opdracht om over dat soort dingen te schrijven en het Brabants Dagblad zo wat meer bij de tijd te brengen.' En zo kwamen er steeds meer, die het risico zagen om in het oude Brabant te blijven steken.

‘Niks menselijks is krakers vreemd'

Na een half jaar aan de Lange Putstraat verhuisde Erik naar Vught. Naar een gewoon woonuis, verhuurd door een aannemersbedrijf. 'Daar had je geen kraakscene, maar er zat wel weer zo'n huisjesmelker die de huur enorm ging verhogen.' Hij heeft er negen maanden gewoond. Een week voor kerst gooide zijn huisbaas hem eruit, waarna hij drie maanden woonachtig was in een huurpandje aan de Hinthamerstraat. Ze zaten daar met veel te veel mensen. Na deze 'totaal niet leefbare, smerige bende' belandde hij in een huurhuisje van het woningbouwbedrijf, met z'n vieren en opnieuw heel klein, en daarna in een pand aan de Sint Jozefstraat 9. Nummer 11, in 1978 gekraakt, was het oude redemptoristenklooster. Daar zaten Lex en Arnold. Nummer 9 was het pand van oogarts dr. Jap Tjong, dat al jaren leegstond. Niemand had het tot dan toe aangedurfd het te kraken. 'Er waren allerlei spookverhalen omheen van ogen op sterk water en noem maar op. Toen hebben Kees en ik besloten om te gaan kijken.' Ze gingen via de achterkant naar binnen en besloten het te kraken. Erik woonde er tot hij in 1981 naar Amsterdam verhuisde.

In Amsterdam maakte Erik kennis met een heel ander soort kraakbeweging. 'Ik weet nog dat in de staatsliedenbuurt ene Theo ik weet niet hoeveel sleutels van kraakpanden aan zijn muur had hangen en zich zo'n beetje als huisbaas gedroeg. Als het hem niet zinde, dan gooide hij je eruit. Wat ze de huisjesmelkers verweten, hebben ze ook zelf voor een deel gedaan. Er waren mensen die een machtspositie hadden in de kraakbeweging en deze ook misbruikten. Ook in Den Bosch, later, zag je wel dat er in panden centrale figuren kwamen die de boel eens gingen bepalen. Ik weet nog wel dat een van die mannetjes een relatie had met een meisje van de PPR, nou die werd aan een soort tweedegraads verhoor onderworpen, hoe die het waagde om met de vijand te heulen. Ik heb daar weleens met een aantal mensen hartig over gesproken. Of ze van de pot gerukt waren. Het gebeurde ook dat mensen in een kraakpand zaten en als ze om een of andere reden niet bevielen, dan werden ze gewoon op straat gezet. Niks menselijks is krakers vreemd, zo bleek heel snel al.'

Bronnen

• Interview van de auteur met Erik van Zwam (2022)
• Lien van Horen, Arnold Karskens en Erik van Zwam, Van kraakgroep naar beweging. Geschiedenis en ontwikkeling in werkwijze van de kraakgroep Den Bosch 1975-1979 (’s-Hertogenbosch 1979).

Reageren

Reageer hieronder en deel je herinneringen aan de protestbewegingen van de jaren zestig, zeventig en tachtig. Ook zoekt het BHIC voor dit thema foto's en ander oud materiaal, om op de site te plaatsen.

Deel verhalen en foto's

Bekijk ook

Protest in Brabant

Foto's Erik van Zwam in de BHIC-collectie