De Broekleij stroomt door een breed dal in een merendeels open landschap van Haaren naar Cromvoirt. Tegenwoordig vind je hier weilanden en akkers, vooral mais, en her en der liggen enkele houtwallen en bosjes. Maar vóór de ontginning lagen hier vooral moeras- en broeklanden.
De Broekleij wordt aan zijn bovenstroom gevoed door de Ruygbossche Loop en de Oude Leij. Tot in de twintigste eeuw stroomde hij tussen Helvoirt en Cromvoirt uit in de Zandleij, waarna het water via de Bossche Sloot en de Dieze naar de Maas stroomde.
De Broekleij met gemaal bij de instroom van de Ruygbossche Loop, 1977 (BHIC, Beeldcollectie Waterschap De Zandleij)
Broekleij op kaart
De Broekleij was de waterlossing van het Helvoirts Broek. Het maaiveld van de broekgronden lag echter slechts weinig boven de laagwaterstand van de beek. Overstromingen waren dan ook eerder regel dan uitzondering. Van oudsher werd in het stroomgebied strooisel gedolven om in de potstallen te gebruiken. Ook werd er turf gewonnen. De ontginningen begonnen in de 11e eeuw, maar waren weinig succesvol. Al in de negentiende eeuw werden er plannen opgesteld om de waterhuishouding in het stroomgebied te verbeteren, maar tot uitvoering kwam het niet.
In 1907 veranderde de uitwatering van de Broekleij en de Zandleij, omdat de laatste op het nieuwe Drongelens Kanaal werd aangesloten. In 1918 brachten twee particuliere ondernemers, jhr. H.M. Huijdecoper uit Zeist en de Helvoirtse huisarts C.P.J. Hoek, tot stand wat eerder niet goed was gelukt. Al enige tijd kochten zij gronden in het gebied op en in dat jaar kregen ze toestemming van de regering om de broekgronden te ontginnen. Er werd 3200 m. kanaal gegraven van de Broekleij naar het Drongelens Kanaal, dat bekend werd als Dr. Hoeks Sloot of Kanaal van Hoek. Daar kwam een uitwateringssluis met een stoomgemaal. De uitstroom naar de Zandleij werd afgedamd.
Dr. Hoek (ingezonden door Gerard Veltman, waarvoor dank)
Die dam moest in de winter van 1918-1919 alweer worden doorgestoken. Niet omdat de Broekleij het water niet aankon, maar de Zandleij! Die kon zo meeprofiteren van het gemaal. Maar daarna werden de beken weer gescheiden. Tot de oprichting van een waterschap De Broekleij kwam het, na protesten van diverse grondeigenaren, niet. Wel werd voor het Helvoirts Broek en een deel van het stroomgebied van de Broekleij in 1924 waterschap Het Helvoirts Broek opgericht.
Het gemaal overleefde de Tweede Wereldoorlog overigens niet. Toen in de jaren zestig van de vorige eeuw plannen tot normalisatie van de Zandleij en de Broekleij werden ontwikkeld werd voorzien in drie kleinere elektrische gemalen: een bij de instroom van de Ruygbossche Loop in de Broekleij en twee bij de spoorlijn Tilburg-’s-Hertogenbosch. In 1964 werd een verbindingsleiding tussen de Zandleij en de Broekleij gegraven. Niettemin bleven overstromingen voorkomen, zoals in 1977 en 1981.
Hoogwater in en rond de rivier de Broekleij, gezien vanaf de spoorlijn richting Rijksweg N65, 1981 (BHIC, Beeldcollectie Waterschap De Zandleij)
In de jaren zestig en zeventig kreeg men ook oog voor de kwaliteit van het water. Haaren loosde het rioolwater ongezuiverd op de Ruygbossche Loop en Helvoirt deed hetzelfde op de Broekleij. Met name het tracé tussen de spoorlijn en het Drongelens Kanaal was ernstig vervuild. Aansluiting van de gemeenten op rioolwaterzuiveringen bracht hierin verbetering.
Waterschap de Dommel wil in de periode 2016-2021 de kwantiteit en kwaliteit van het water in zijn gebied verder verbeteren, waarbij uitdrukkelijk ook natuurwaarden in beeld zijn. Voor de Broekleij staat verbetering over een lengte van 2,9 km. in het plan.
Het woord Helvoirt betekent al dat rond deze gemeente een laag gebied ligt. Dat was zoals ik het beschrijf in het Broek, maar ook in het noordelijke gedeelte van Helvoirt ten zuiden van de duinen.
Daarom moest men tot laat 1800 nog met een omweg door de Gijzel naar Helvoirt. Men kan dit nu nog zien deze lage gedeeltes, zoals het Brokkenbroek, ten noorden van de Udenhoutseweg, de Rooiepad en achter het kasteel.
Door vele sloten te graven in die gebieden en op de Leij aan te sluiten, dat weer naar het afvoerkanaal gaat, is het in de zomer wel bewerkbaar, maar in de winter is het er nog nat. In dat gebied tref je eigenlijk alleen maar weiland, schaarhout en bossen.
Als je van pure natuur houdt is het er behalve in de winter mooi om te wandelen en het sluit weer aan op de duinen. Want daar ligt het zand wat heel vroeger uit het lage gedeelte is gekomen met de vreselijke stormen die er toen waren. Zo zijn de Oisterwijkse vennen ook ontstaan.
Marilou Nillesen
bhiczei op 14 april 2022 om 14:39
Dag Gerard, bedankt voor je bericht en je nadere toelichting. Die context maakt veel duidelijk.
