De bouw van de Grote Watermolen in Breda begon in 1543, maar pas twintig jaar later was hij klaar en kon hij worden verpacht. De molen werd geïntegreerd in de nieuwe vestingwerken, de grote inundatiesluis met name, die ook in deze tijd werden aangelegd. De bouw van de molen werd bekostigd door de Prinsen van Oranje, maar ging met veel financiële perikelen gepaard.
De Grote Watermolen op de kaart van Blaeu
Volgens een beschrijving was dit een zeer grote molen, met vier koppels maalstenen. Voor de aandrijving van de waterraderen werd gebruik gemaakt van het verschil tussen eb en vloed, dat in deze tijd op de rivieren bij Breda nog merkbaar was. Het bij vloed opgestuwde water werd als het eb werd weer losgelaten. Bij bedreiging van de stad door vijandelijke legers kon men sluizen in de stadsmuren – waaronder de molensluizen - sluiten, waardoor de omgeving onder water werd gezet.
De plaats van Bredase molens (tek. W. Laarakker)
Aanvankelijk werd de loop van de Mark gewijzigd om te zorgen voor voldoende water. Maar nadat men bang werd dat hierdoor de stroomsnelheid in de rivier te laag werd en de haven zou verzanden, werd in 1562 besloten de oude stroom van de Mark te herstellen en de molen te voeden met water uit de Aa of Weerijs en de vestinggrachten. Daarvoor werd een speciale watergang gegraven. Dit water moest worden gedeeld met de Gampelse watermolen.
Doordat nu een groot exemplaar in gebruik werd genomen dreigde een overcapaciteit aan graanmolens te ontstaan in Breda en omgeving. Om al te grote concurrentie te voorkomen werd een aantal windkorenmolens van de Heer van Breda met de Grote Watermolen verpacht aan Jan Willem Stevens. Ruijseners watermolen op de Weerijs zou worden verwijderd. De watermolen van het kasteel van Breda werd stilgelegd.
Tot 1817 is de Grote Watermolen op het molenbolwerk zichtbaar geweest, al verkeerde hij de laatste jaren in een zeer slechte staat. In 1968 werden bij opgravingen aan de Fellenoordstraat muurresten gevonden, die waarschijnlijk tot deze molen hebben behoord.
Momenteel ben ik bezig met een nader onderzoek van de watermolen van het kasteel van Breda. Kunt u mij meer informatie daarover verschaffen, alsook over de (technische) werking van de sluizen en de toenmalige eb- en vloedniveaus. Met vriendelijke dank.
Annemarie van Geloven namens BHIC
bhiczei op 27 juni 2011 om 11:53
Bedoelt u de in 1826 gesloopte watermolen, toen het kasteel van Breda verbouwd werd voor de huisvesting van de Koninklijke Militaire Acedemie?
J.G. Brinkhof
zei op 27 juni 2011 om 12:13
Inderdaad. Het betreft de watermolen, waarvan wordt aangenomen dat deze zich bevond in het (voormalige) door Jan IV gebouwde rondeel ten NO van het kasteel. Voorafgaande aan de vestingbouw van HIII (start in 1531) stond deze molen (dus nog) in de buitengrachten om de oude stadsmuren. Deze grachten werden op peil gehouden door de sluis ten zuiden van de stad, waar de Marck de stad binnenstroomde. Deze werd door de sluis 'afgetapt'en in de grachten geleid. De molen was towen feitelijk een getijde-molen die werkte op de eb- en vloedstroom van de Mark.
Groeten,
Jacques Brinkhof
Annemarie van Geloven namens BHIC
bhiczei op 29 juni 2011 om 11:49
De watermolen was eigendom van de Heren van Breda. In het archief van de Nassause Domeinen 1545-1810 (toegang 77) bij BHIC, zitten diverse stukken van de rentmeesters van Stad en Baronie Breda (zie groene domein Onderzoek op deze website). Daarin bevindt zich inv.nr. 905 Stukken uit archief heerlijkheid Breda, 14e eeuw - 1587.
Verder zou u het archief van de Raad van State in het Nationaal Archief in Den Haag kunnen raadplegen in verband met peilvoorschriften of pegelstellingen.
Waarschijnlijk hebt u al het archief van het Stadsbestuur van Breda bij onze collega's van het Stadsarchief Breda geraadpleegd, zo niet dan zou ik dat zeker doen. Daarin zitten ook veel stukken van de Heren van Breda.
In het boek van G.W.C. van Wezel, Het Paleis van Hendrik III graaf van Nassau te Breda, staan diverse bronvermeldingen in het notenapparaat. O.a. wordt verwezen naar de Brusselse rekenkamer, waar het Stadsarchief Breda waarschijnlijk wel microfiches zal hebben.
J.G. Brinkhof
zei op 15 augustus 2011 om 11:52
Geachte mevrouw/meneer,
In uw verhaal over de Grote Watermolen van Breda merkt u tevens op dat de kasteelwatermolen werd stilgelegd. Graag zou ik van u de bron willen weten, waarin ik dat kan vinden.
Met vriendelijke groet,
J.G. Brinkhof
Rien Wols, namens BHIC
bhiczei op 29 augustus 2011 om 11:55
Geachte heer Brinkhof,
Voor dit stukje hebben we de volgende bronnen gebruikt: W.J. van der Voort, “De Grote Watermolen in Breda”. In: De Stem, 25 maart 1980, p. 30 .
W. Laarakker, “De Vestingwerken aan de Boeimeerkant”. In: Engelbrecht van Nassau, jrg. 3 (1984) nr. 1, p. 34-40. W.J. van der Voort, “De grote watermolen te Breda”. In: Engelbrecht van Nassau, jrg. 3 (1984) nr. 3, p. 41-45 en nr. 4, p. 39-43; jrg. 4 (1985), nr. 1, p. 35-37 en nr. 3, p. 45-49.
Vriendelijke groet
Jacques Brinkhof
zei op 29 augustus 2011 om 13:41
Bedankt, ik ga ermee aan de slag en houd u op de hoogte.
