Op het Forum riep Martien van Dooren onlangs op om oude gebruiken en gebruiksvoorwerpen te beschrijven, "Dat het niet verloren gaat". Voor Arie was het aanleiding om over de wekelijkse wasdag van zijn moeder te vertellen.
Wasdag uit een andere tijd
Mijn moeder had de zorg voor een gezin met drie kinderen en daarbij runde zij een kruidenierswinkel. Mijn vader werkte als typograaf op een drukkerij.
Hier volgt een beschrijving van één van de zware huishoudelijke taken van de huisvrouw, meer dan vijftig jaar geleden. De was.
Met de afbeeldingen laat ik zien wat men in deze tijd moest gebruiken om de was schoon en droog te krijgen. Ik wil daarbij niet zeggen dat de huisvrouw het in deze tijd gemakkelijker heeft. Dat is geenszins het geval. Verre van dat. Vroeger zorgde de echtgenoot als alleenverdiener voor het gezinsinkomen. De echtgenote/partner zorgt in deze tijd mede voor dit gezinsinkomen. Een zware taak extra die vroeger van de huisvrouw niet werd verwacht.
In deze tijd van automatische wasmachines en wasdrogers is het bijna niet voor te stellen dat vroeger de wekelijkse was nog helemaal met de hand werd verricht.
Maandag was in bijna alle gezinnen de vaste wasdag. Ik kan mij nog heel goed herinneren dat mijn moeder de wekelijkse was al op zondagvond in een wasketel op het gasstel in de keuken aan de kook bracht. Zij sneed voordien een groot stuk huishoudzeep (in volksmond ‘Sunlightzeep’) in de wasketel aan stukken.
Als de was aan de kook kwam werd de hele keuken vergeven van de penetrante zeeplucht. Elke keer als ik weer eens terugdenk aan dit ritueel op de zondagavond, dan ruik ik die zeeplucht weer. Tegen bedtijd werd het gas uitgedraaid en bleef de was in ketel staan. Dat werd bij ons het trekken van de was genoemd.
Aan de was (foto: BHIC, coll. Ton Cruijsen; detail)
Maandag wasdag
Op maandagochtend in alle vroegte werd de was weer aan de kook gebracht en ging mijn moeder aan het werk. De inhoud van de wasketel werd buiten op een kleine binnenplaats in een wasteil, die op een houten bok stond, gestort. Elk stukje wasgoed werd op wasplank of -bord gelegd en met een harde wasborstel schoon geschrobd. Dat was in de winter of bij slecht weer een koude en verre van aangename bezigheid. Daarna werd het schone wasgoed twee keer gespoeld in een teil met schoon water.
Het witgoed werd vervolgens gespoeld met wat men noemde blauwsel. Dat was een linnenzakje met daarin een blauwe stof (Reckitsblauw) die de witte was een extra heldere aanblik gaf. Vervolgens werd de was met de hand uitgewrongen (later met een wringer) en aan de lijn buiten, op zolder of rond de kachel aan een rek te drogen gehangen.
Waslijn op het "platske" bij mij thuis
Met de maandagwas (wit en bont) was mijn moeder ten minste een halve dag in de weer. Dat was hard en zwaar werk.
Wasrek rond de kachel
Bleek
Zij die in het bezit waren van een huis met een grote tuin, hadden een zogenaamde bleek. Dat was een grasveldje waarop in de zomer het witgoed in de zon te drogen werd gelegd. De zon deed dan zijn drogende en tevens blekende werk.
De onderstaande oude foto laat zien dat de mensen die zelf geen bleekveldje hadden hun was uitspreidden op het gras van de vestingwallen. Het drogende wasgoed kon daar met een gerust hart worden achtergelaten. Van diefstal of vandalisme was in die tijd geen sprake. De sociale controle was gemeengoed.
Het veilig bleken van de was tegen de stadswal bij de stadshaven van Heusden
De handwas zal voor mijn tijd zijn geweest, denk ik. Wel herinner ik me een wasmachine met zo'n vin erin. Bij kennissen zat die vin ingebouwd in het lavet (weet iemand nog wat dat is?). Het warme waswater en spoelwater moest je er zowel bij die machine als bij het lavet zelf in laten lopen en ook weer wegpompen of weg laten lopen. De was ging aan de lijn in de tuin of - bij slecht weer - in het trapgat naar de zolder.
Toen ik in de jaren '80 ging samenwonen hebben we ook nog een wasmachine met zo'n vin gehad. Maar die was al moderner: in dezelfde kast zat ook een centrifuge ingebouwd.
Nel van Doorn
zei op 1 maart 2022 om 00:25
Ik ben in een nostalgische bui nog eens aan de slag gegaan met een zogenaamde wasklok. Een stok met een gedeelte eraan waarmee je sop door grote stukken zoals gordijnen kon persen. Leuk werk hoor, maar ik had me verkeken op de zwaarte die het gordijn in de teil gekregen had door dat sop. En dan nog twee keer door schoon water… Nee, niet voor herhaling vatbaar, want ik had geen waswringer, en in de centrifuge ging ie niet. Met een aantal vereende krachten maar provisorisch uitgewrongen en uit nood over een muurtje gehangen, want de wasdraad was niet tegen het gewicht bestand. Hoe deden ze dat vroeger toch?
En onze tantes hebben tot in de jaren tachtig gewassen met machines waarvan ze “het eerste sop” op konden vangen voordat het wegliep. Daar schrobden ze dan de stoep mee. (of de tuinstoelen)
Als dat geen recycling is…
Marilou Nillesen
bhiczei op 1 maart 2022 om 14:02
Hallo Nel, tot zover de goeie ouwe tijd...;) Maar inderdaad, wat betreft recycling kunnen we heel wat leren van alle generaties voor ons.
Het is vast een zware klus geweest maar het levert ons dan wel weer een mooie bijdrage op ;) Dank je wel!
Gerard Veltman
zei op 2 maart 2022 om 13:11
Beste Paul.
Ik ben van 1937 en heb heel het was gebeuren meegemaakt, van met de roefel (wasbord) wassen tot de automatische wasmachine, maar deze laatste gaan mij boven de pet!
U heeft het over een vin in het lavet; dit was een onderdeel van de eerste moderne wasmachine, de HOVER, maar zat nooit in een lavet. De vin zat in de kuip van de wasmachine boven op de aandrijfas met een grote knop vastgeschroefd, zodat hij ook uitneembaar was. De vin draaide van links naar rechts. Later maakte HOVER een combinatie met een centrifuge in een.
Maar de eerste wasmachine was met houten kuip en had een aandrijving op de deksel die met de hand naar links en rechts bewogen werd, met onder de deksel een kruis met vier poten die het wasgoed heen en weer bewoog.
Later werd deze aandrijving op de deksel met een motor geplaatst, of de aandrijving zat onder de houten kuip door de bodem heen. Dit was een model van het merk CORDES.
Toen kwam de handbediende wringer, die men ook er af kon nemen en op de wasbok boven de teil kon plaatsen. Zo kwam er elk jaar wel weer een moderne wasmachine uit.
Maar nu het lavet. Dit was een ronde kuip van graniet 1.40 cm rond. Je moest er met opgetrokken knieën in zitten. Deze was heel modern in de jaren '50 – '60, ze werden in alle gemeente- en arbeiderswoningen geplaatst.
Ook kwam de PNEM toen in die tijd met een Boiler met een inhoud van 60 – 80 – of 120 liter uit.
Dus geen pannenwater meer warm maken, maar warm water boven het aanrecht, douche of lavet.
De douche of badkamer was in die jaren altijd beneden, want anders keurde de schoonheidscommissie de tekening niet goed bij een arbeiderswoning. Want het was luxe als deze boven geplaatst werd!
Paul
zei op 5 maart 2022 om 19:53
Het lavet dat ik me herinner was niet rond. Het was een soort zitbad, waarbij je op een brede rand kin zitten, of - maar dan wel heel erg opgevouwen - in een klein dieper gedeelte. Ik meen dat het betegeld was met tegeltjes in oker en wit, maar dat weet ik niet meer zeker. Onder het lavet hing een motor en erin zat een aansluitpunt waar je de vin op kon zetten.
Gerard Veltman
zei op 9 maart 2022 om 15:29
Paul.
ja Paul je hebt gelijk zulk een wasbak (lavet) vierkant brede rand en de kleur tegels onderin zoals jij aan geeft ben ik ook wel eens tegen gekomen, maar industrieel werden ze allemaal rond gemaakt met de kleur beige en van graniet.
Maar de montage van het aandrijf mechanisme moet door een amateur hobbyist in zulk lavet gedaan zijn om onder deze betonnen bak een aandrijving waterdicht te plaatsen. denk aan de dikt van de bodem, dan moet de aandrijfas waar de vin op zit precies op de goede lengten gemaakt worden anders komt het wasgoed onder de vin en de tegels te zitten, daarbij moet regelmatig het oliebad waar de aandrijving in zit in bepaalde tijd ververst worden. ik vraag me af hoe?
Maar de wonderen zijn de wereld nog niet uit!!!
Michel Verhoeven
zei op 15 maart 2022 om 16:54
Een erg leuk verhaal over het vroegere leven van de gewone mens. Ik herinner mij dat mijn moeder in de bijkeuken een driepotige gasbrander op de grond had staan. die was met een dunner gasslang aan de gasaansluiting van de gemeentelijke gasfabriek (toen maakten ze nog zelf gas) gekoppeld. Daarop stond een grote zinken ketel waarin de "kookwas" uren stond te pruttelen.
"s-Maandags zette mijn vader de "wasmachine" ernaast klaar voor mijn moeder. Dat was al een moderner en elektrisch ding (ik praat nu over de tweede helft van de jaren 1950) met een driebladige vin in het midden van de bodem. Met een knop aan de buitenkant werd die vin in werking gezet en die bewoog dan van links naar rechts en terug om de was door elkaar te bewegen.
Bovenop die machine stond een wringer. Die had twee rollen die door een grote knop er boven op, dichter of verder van elkaar konden worden gezet al naar gelang de dikte van het wasgoed dat er door moest. Wij mochten (moesten) helpen door met het hengsel de rollen te draaien terwijl mijn moeder het gewassen attribuut richting wringer geleidde. Dat was best zwaar en zeker als de rollen dicht op elkaar zaten waardoor de was er maar moeizaam doorheen kon. Mijn moeder was geneigd de ruimte tussen de rollen zo nauw mogelijk te houden, zodat er veel water uit werd geperst om later het droogproces sneller te laten verlopen.
Aan de zijkant van de wasmachine was een rubberslang ter hoogte van de onderkant van de tobbe bevestigd. Aan de bovenkant zat een klem waarmee het uiteinde van die slang kon worden vastgezet. Als het water uit de machine moest, werd die slang bij die klem losgemaakt en boven een teil gehouden, zodat het water daarin kon lopen. Zoals eerder vermeld, werd dat water dan nog gebruikt om vloeren e.d. te reinigen.
Wij hadden een redelijk grote achtertuin en daar had mijn vader aan enkele palen waslijnen gemaakt. Die lijnen hingen er niet strak aan de palen maar heel losjes. Tegen een zijmuur hingen een aantal langere palen met een haak aan een van de uiteinden. Als de was moest worden opgehangen werd zo'n lange paal in het midden, met de lijn in de haak, schuin vastgezet. De was werd aan de lijn gehangen en dan werd de paal zover mogelijk onder de lijn geplaatst. Zo werd de lijn strak en hing de was een stuk hoger in de volle wind. Dan droogde die een pak sneller.
Het kon in de winter wel gebeuren dat het natte wasgoed was bevroren. Dan haalde mijn vader dat voorzichtig naar binnen en werd de was aan enkele lijnen tegen het keukenplafond gehangen om te ontdooien en te drogen. Tegen ons kinderen werd, bijna dreigend, gezegd dat we die bevroren kleding niet mochten aanraken. Beducht dat onze ouders waren dat we het zouden buigen en breken.
De evolutie van de wekelijkse was is één van de vele zaken die laat zien hoe de afgelopen zeventig jaren het dagelijkse leven sterk is veranderd.
Henk van Gestel
zei op 15 maart 2022 om 19:33
In Het Griensvenneke, het periodiek van de Dungense heemkundevereniging Op de Dunghen, jaargang 28 (april 2003), nummer 2 is een uitgebreid artikel te lezen met de titel "Ons moeder en haar wekelijkse was". In dit artikel staat te lezen hoe de wekelijkse wasrituelen op het platteland verliepen voor de Tweede Wereldoorlog en een tiental jaren daarna.
Er was nog geen electriciteit en men moest gebruik maken van put- of regenwater. In droge periodes moest men zelfs gebruik maken van oppervlaktewater. Een interessant en lezenswaardig artikel.
Het periodiek is bij het BHIC in de bibliotheek te raadplegen en in te zien. Het artikel stamt uit een tijd dat de artikelen nog niet werden gedigitaliseerd. Wellicht dat ondergetekende het alsnog kan digitaliseren zodat het binnenkort alsnog op de site van Dungense vereniging zal zijn te lezen en in te zien.
(www.heemkundedendungen.nl onder Webverhalen)
Henk van Gestel
Jack Renders
zei op 15 maart 2022 om 22:03
Voor mij was de zondagavond iets waar ik de hele week naar uitkeek. Ons moeder gooide in de stal in de koperen ketel van het wasfornuis een aantal emmers water (die ik moest pompen) en dan had onze pa al unne musterd uit de mustermijt getrokken en mocht ik de was gaan koken.
Dat gebeurde via een klepje in het fornuisn waar stukken musterd in werden gestookt tot het boelltje aan de kook kwam. Ons moe kwam dan af en toe eens roeren in de water/sunligt brei en ik had dan legaal vuurtje gestookt. De volgende middag was niet zo leuk, want als mijn moeder de was "geroefeld" had ( een wasbord heette in Hilvarenbeek een roefel) was het in de middagpauze van 12 tot 2 mijn taak om water te pompen voor, inderdaad 2 keer spoelen. Ik praat nu over de jaren 1953 en wat later.
